Morgunblaðið - 01.09.2002, Blaðsíða 24

LISTIR
24 SUNNUDAGUR 1. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í
fyrstu grein minni fyrir þennan flokk
var hin umdeilda skipting í „menn-
ingu“ og „dægurmenningu“ tekin
fyrir. Sú tvískipting ber reyndar
marga merkimiða, sem á einn eða
annan hátt vísa allir í það sama –
einhvers konar skiptingu eða grein-
armun á því sem talið er „þess virði“ og þess
sem er „meira upp á grínið“, svo harkalega sé
tekið til orða. Hér eftir þrengjum við um-
ræðuna og rannsökum innviði „hinna lægri
lista“ betur.
Umfang dægurmenningarinnar, og þeirra
lista sem stundaðar eru innan hennar, fer
stöðugt stækkandi.
Rokk, kvikmyndir,
veggjakrot, netið,
tölvuleikir, sjónvarp.
Allt saman hlutir
sem æ fleiri leggja
yndi sitt við. Ein af
meginástæðunum
fyrir þessari þróun
er að uppkomandi kynslóðir eru í ríkari mæli
farnar að skilja sig frá því sem taldist góð og
gild „menning“ hér í eina tíð. Það er t.a.m.
líklegra að athafnamaður sem stendur á fer-
tugu um þessar mundir viti fremur hvað síð-
asta U2 plata heitir en einhver sinfónían eftir
Mozart.
En hvað sem því líður er öll alvöru umræða
um dægurmenningu nánast á steinaldarstigi.
Og virðing hins almenna borgara fyrir þess-
um menningargeira er bágborin, sem lýsir
sér auðvitað best í áðurnefndri tvískiptingu.
Gott dæmi um þetta er umfjöllun Ríkissjón-
varpsins í fimmtudagsfréttatíma sínum um að
Sopranos þáttaröðin væri orðin að kennslu-
efni í háskóla. Farið var með þetta mál eins
og um einstakan tímamótaviðburð væri að
ræða, enn fremur sem fréttaflutningurinn var
æði kímileitur. Dægurmenning hefur verið
rædd, greind og kennd í háskólum í meira en
aldarfjórðung, erlendis a.m.k., og það eina
sem var fyndið í þessari „frétt“ var því hún
sjálf.
Blaðamaðurinn D.J. Taylor gerir til-raun til að kryfja dægurmenn-inguna í grein sinni „Hvað varð afdægurmenningunni?“ eða „What-
ever Happened To Popular Culture?“ (greinin
birtist í breska ritinu New Statesman, þann
15. júlí síðastliðinn og er m.a. hægt að nálgast
á vefsíðu þess, www.newstatesman.co.uk).
Þar er hinni meintu „lág“menningu skipt í
tvennt: Annars vegar í alþýðumenningu
(„popular culture“. Listfræðileg dæmi: Hall-
björn Hjartarson, Ali Farka Toure, Stefán frá
Möðrudal) sem einkennist af venjulegu fólki
sem leitast við að túlka á listrænan hátt það
sem við því blasir frá degi til dags. Á hinn
bóginn talar Taylor um fjöldamenningu
(„mass culture“. Listfræðileg dæmi: Britney
Spears, Terminator-myndirnar, Brunaliðið,
Survivor) listsköpun sem stýrt er af markaðs-
og peningamönnum, hvers tilgangur er að
reyna að höfða til sem allra flesta með afurð-
um sínum. Um leið er áhersla á hin listrænu
gildi sama og engin – þeim ræður Mammon
einn. Þá ræðir heimspekingurinn Noel Carrol
um svipaða hluti í riti sínu A Philosophy of
Mass Art frá 1997, þar sem hann veltir upp
fagurfræðilegu gildi þessarar „fjöldalistar“.
Taylor gengur ansi langt í grein sinni og
kemst að þeirri niðurstöðu í lokin að fjölda-
menningin/fjöldalistin sé algerlega úr takti
við raunveruleikann, ræni í raun frá fólki
hvað það sé og hvernig heimi það lifi í. Á
meðan er alþýðumenningin/alþýðulistin hrein
– „alvöru“.
Þessi skipting Taylors er athyglisverð.Í henni eru vissulega verðir sann-leikspunktar en um leið er talsvertum brotalamir. Taylor gengur t.a.m.
ekki nógu langt í því að skýra vensl þessara
menningarheima, sem sannarlega eiga meira
skylt en ekki og hvernig þeir þrífast hvor á
öðrum. Markaðslistin leitar fanga í alþýðulist-
inni, þar sem afurðinar verða oft útvatnaðar
eftirmyndir. Og alþýðulistamenn leita einnig
á mið markaðslistarinnar. Hvað hið fyrra
varðar má t.d. líta til pönksins sem var fljót-
lega snúið á hvolf er það varð vinsælt. Þá
mátti nálgst rifnar gallabuxur á okurverði í
næstu búð (Punkmann?) og „framleiddir“
reiðir ungir menn hófu að setjast á vinsæld-
arlista . Dæmi um hið seinna er t.d. Hallbjörn
Hjartarson, sem tekur sér fyrirmyndir úr
bandarísku sveitarokki. List Hallbjörns er
vissulega hjartahrein en brunnurinn sem
hann sækir í er nokkuð gruggugur – ef við
tökum mið af kenningu Taylors. Einnig er lít-
ill gaumur gefinn að gráa svæðinu. Hvar á til
dæmis að setja hljómsveit eins og Radiohead,
sveit sem þrífst á lögum markaðarins um leið
og meðlimir hafa aldrei gefið svo mikið sem
litla putta eftir af listrænni sannfæringu? Ef
við gefum okkur að Radiohead sé „hrein“
sveit sem starfar engu að síður innan hins
falskennda heims markaðslista, erum við
komin með nýjan flöt – nýjan geira. Alþýðu-
markaðslist?
Brautryðjendur eins og Radiohead,Bítlarnir og Tortoise (bandarísk til-raunarokksveit. Enn starfandi)hafa þannig unnið „hreina vinnu“
sem síðan hefur leitt til listrænna hörmunga
ef svo mætti segja. Fylgisveitir hafa nefnilega
sprottið upp eins og gorkúlur í kjölfar list-
rænna sigra áðurnefndra. Skuggabaldrar sem
rembast eins og rjúpur við markaðs-staurinn
og reyna að ná fram svipuðum áhrifum og
hetjurnar – iðulega með miður áhugaverðum
niðurstöðum. Flestum af þessum tilraunum er
stýrt af klókum viðskiptamönnum sem gjör-
þekkja markaðinn og eru með reiknilíkönin á
hreinu. Og þar með er upprunalega mark-
miðið – listræn sköpun sem útrás sálarinnar
og næring hennar – horfið.
En auðvitað er þetta ekki svona ein-falt. Það er t.d. ekki hægt að felladóma um listaverk, með tilliti tiluppsprettunnar. Ef Hitler málaði
fallegar myndir þá eru þær einfaldlega það.
Fallega myndir. Hrottinn sem hélt á pensl-
inum kemur málinu ekki við. Á líkan hátt er
ekki hægt að gagnrýna listaverk, hvort sem
þau koma úr hinum „hreina“ heimi alþýðu-
lista eða hinum „gjörspillta“ heimi markaðs-
lista, skv. Taylor, á uppsprettuforsendum.
Nýr hljómdiskur Britney Spears er til að
mynda hreinasta listaverk; skemmtilegur,
ómfagur og næsta fullkomin poppsmíð. Þetta
er verk sem veitir mér unað og gleði. Um leið
er vart hægt að finna skýrara dæmi um
markaðs/fjöldalist en einmitt þessa plötu
hennar Britneyjar.
En Taylor hefur rétt fyrir sér hvað firringu
og innihaldsleysi markaðslistanna varðar.
Tökum bandaríska setgrínsþáttinn (e. „sit-
com“) Friends sem dæmi. Einkenni fjöldalist-
arinnar, eða réttara sagt eðli hennar, er að ná
til sem allra flestra. Friends, sem hefur verið
einn vinsælasti þáttur sinnar tegundar í ára-
raðir, er prýðilegt dæmi um vel heppnaða list
af því taginu. Þátturinn er með öllu röklaus,
eða svo gott sem, enda raunsæi og lífstúlkun
jafnan fórnað á altari markaðarins ef um
fjöldalist er að ræða. Hér höfum við vinahóp,
karla og konur, sem brátt komast á fimm-
tugsaldurinn. Þau hanga saman öllum stund-
um í dýrasta hverfi New York borgar, einnar
alþjóðlegustu borgar í heimi en í þáttunum
virðist hún þó eingöngu byggð af einum kyn-
þætti. Friends eru að þessu leytinu til, ásamt
með fleiri skyldum fjöldalistaverkum, óravegu
frá því að segja okkur eitthvað um lífið og til-
veruna.
En … mikið asskoti eru þetta nú skemmti-
legir þættir! Hver þarf á rökum og skynsemi
að halda þegar á að hafa gaman?
Þversagnir „afþreyingarlista“ leynast
nefnilega víða, jafnvel í hugtökunum sjálfum
(afþreying: eitthvað gaman, list: eitthvað al-
varlegt). Því er ástæðan ærin, að fólk fari að
taka þessar listgreinar alvarlegum, en um
leið, skemmtilegum tökum.
„Alþýðumenning“/
„fjöldamenning“
FRIENDS: Hreinasta listaverk!?
AF LISTUM
Eftir
Arnar Eggert
Thoroddsen
arnart@mbl.is
BESTU vinkonur mínareru flestar að hleypaheimdraganum þessa
dagana, eru á leið út í heim í
framhaldsnám. Þær eru að
fara til Hollands, Tékklands,
Þýskalands, Spánar og
Bandaríkjanna, allt mjög
spennandi hjá þeim og við
þær örfáu sem heima sitjum
samgleðjumst þeim að sjálf-
sögðu þó að við sjáum auðvit-
að alveg hræðilega á eftir
þeim. Við erum reyndar allar
með áform um að fara utan til
langdvala á næstunni, en
núna erum við að segja bless
og það er ekki skemmtilegt.
Ég get reyndar lítið sagt, hef
sjálf yfirgefið þær tvisvar ef
ekki þrisvar til að dveljast í
öðrum löndum um lengri
tíma, en… það var ein-
hvernveginn öðruvísi.
Þegar ég var 21 árs fór ég
til Frakklands einn vetur að
læra frönsku og „víkka sjón-
deildarhringinn“ eins og ein
skólasystir mín og jafnaldra
orðaði það á þeim tíma. Sjálf
fór hún til Svíþjóðar í sömu
erindagjörðum og við skrif-
uðumst á. Hún var mjög með-
vituð um þann þroska sem
þessi vetur var smátt og
smátt að færa henni og lýsti
því fjálglega hvað hin og þessi
lífsreynsla væri að gera mikið
fyrir hana svona þroskalega
séð. Sjálfri tókst mér ekki að
finna svona áþreifanlega fyrir
því hvernig þroskinn helltist
yfir mig, sama hvað ég reyndi.
Svo ég einbeitti mér bara í
enn meiri mæli að því að sötra
rauðvín og röfla við fólk. Með-
al þeirra var strákur sem um
stutt skeið var „vinur“ minn,
eins og amma myndi orða það.
Samband okkar varði ekki
nema nokkrar vikur, en ætli
það megi ekki kenna tungu-
málaörðugleikum um að ekki
varð meira úr þessu hjá okk-
ur. Það segir sig sjálft að hlut-
irnir hljóta að brenglast þegar
hann hugsar eitthvað á
frönsku, þýðir það svo á
hræðilega lélega ensku, sem
ég þýði svo aftur yfir á ást-
kæra, ylhýra. Þetta gat ekki
farið vel, sérstaklega þegar
hugsað er til þess að pör eiga
gjarnan í mestu vandræðum
með að skilja hvort annað þó
að þau tali sama tungumál.
Reyndar var hann í þann
mund að ganga í klaustur síð-
ast þegar ég frétti af honum
en það er önnur saga.
Vinkona mín lenti einu sinni
í ennþá meiri og flóknari
vandræðum hvað þetta varð-
ar. Hún fór á sumarnámskeið
í Þýskalandi, rétt tæplega tví-
tug, þar sem ungt fólk frá
mörgum Evrópulöndum
dvaldi um skeið og ferðaðist
svo um Evrópu saman. Þar
hitti hún Pólverja sem henni
fannst sætur og áður en hún
vissi af voru þau farin að hald-
ast í hendur og kyssast öðru
hvoru. Sá galli var hins vegar
á gjöf Njarðar að stráksi tal-
aði nær enga ensku og þurfti
besti vinur hans, sem var með
í för og talaði fína ensku, að
túlka allt sem á milli þeirra
fór. Þetta gerði sig ljómandi
vel þarna um sumarið og hún
kom heim með bólgið hjarta
og glampa í augum. Þau héldu
sambandi um haustið og rétt
fyrir jólin tilkynnti hún okkur
vinkonunum að hún ætlaði að
leysa út varasjóðinn og skella
sér til Póllands yfir áramótin.
Þetta þótti hið mesta ævintýri
og þvílíka rómantíkin, hugs-
uðum við með okkur. Að
ferðast þvert yfir Evrópu í lít-
inn iðnaðarbæ rétt við landa-
mæri Hvíta-Rússlands til að
komast aftur í þann þungbúna
og mystíska faðm sem hún
hafði saknað svo mjög. Á nýj-
arsdag barst svo heldur blús-
að símtal frá örvænting-
arfullri vinkonu á ferð
einhversstaðar í Mið-Evrópu.
Hún hafði komist að því eftir
allt sem á undan var gengið að
hún elskaði ekki stráksa held-
ur besta vin hans, túlkinn,
enda var það hann sem hún
gat talað við. „Það var hann
sem ég elskaði, ekki hinn. Ég
bara vissi það ekki fyrr en ég
hitti þá báða aftur. Þetta var
alveg agalegt. Þeir eru bestu
bestu vinir, algjörir fóst-
bræður, ég gat ekki gert þeim
þetta…“ sagði hún grátandi
yfir snitselinu í þýskri vega-
sjoppu. Hún hafði sem sagt
stungið af á nýjarsmorgun án
þess að segja orð og kom sér
með lestum og rútum til
Kaupmannahafnar þaðan sem
hún svo komst heim. Aldrei að
gera svona! segir hún hlæj-
andi í dag þó að „lát hjartað
ráða för“ sé ennþá efst á blaði
hjá okkur sem besta einstaka
svar við öllum helstu álita-
málum.
Enda þó að ég hafi gert
grín að gömlu vinkonu minni
sem var svona upptekin af og
meðvituð um sinn eigin
þroska þá hugsa ég til þess
með brosi í gegnum sakn-
aðartárin hvað vinkonur mín-
ar eiga eftir að fá mikið út úr
dvölinni erlendis. Ég veit að
sjálf hef ég haft mjög gott af
minni dvöl í öðrum löndum, þó
ég haldi að ég hafi reyndar
þroskast aftur á bak með því
að búa í Kaliforníu, en það
merki ég á því að mér finnst
hvítvín blandað í sódavatn
með klökum orðið betra en
rauðvín. En það gengur von-
andi yfir. Varðandi útlenska
kærasta handa vinkonum
mínum segi ég allt í lagi tíma-
bundið, en ekki til langframa
nema að a) þeir séu til í að búa
hér, eða b) þeir séu til í að búa
hér. Svona er maður nú eig-
ingjarn, í orði að minnsta
kosti. Á borði yrði þó vonandi
annað uppi á teningnum, og
svarið eins og alltaf – lát
hjartað ráða för.
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
bab@mbl.is
Lát hjartað
ráða för