Morgunblaðið - 11.09.2002, Blaðsíða 23

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 11. SEPTEMBER 2002 23
V. Fellsmúla • S. 588 7332
Opið: Mán. - föst. 9-18, lau. 10-14
Ný vefsíða: www.i-t.isEitt mesta úrval landsins af hágæða baðinnréttingum úr einingakerfi sem hentar flestum stærðum baðherbergja.
en nú er tækifærið!
Hörkutilboð!
w
w
w
.d
es
ig
n.
is
©
20
02
-
IT
M
90
24
Oft er lag,
Á SUNNUDAGSKVÖLD sýndi
Sjónvarpið þátt um Jón Ásgeirsson
tónskáld. Í þættinum sagði Jón frá
því að hann hefði sagt sig úr STEFi,
Samtökum tónskálda og eigenda
flutningsréttar, Tónskáldafélagi Ís-
lands og Íslenskri tónverkamiðstöð.
Jón sagði ástæður þessa þær, að
STEF hefði ekki verið tilbúið til að
standa við bakið á honum í tilfellum
þar sem höfundarréttur hans var
brotinn. Í samtali við Morgunblaðið
sagði Jón að þær tónsmíðar sem um
ræðir væru annars vegar Vísur
Vatnsenda-Rósu, þjóðlag, sem Jón
útsetti og samdi nýjan millikafla í, en
einnig Maístjarnan sem Jón samdi
við ljóð Halldórs Laxness.
Jón segir höfundarrétt sinn á Vís-
um Vatnsenda-Rósu hafa verið brot-
inn, bæði hér heima og erlendis. Í
þeim tilfellum sem um ræðir hafi út-
setning Jóns á laginu, og millikaflinn
sem hann samdi inn í það verið eign-
uð öðrum.
„STEF vildi ekki veita mér fjár-
hagslegan stuðning til að ná fram
rétti mínum,“ segir Jón um málið sem
sneri að notkun lagsins erlendis. „Ég
óskaði eftir aðstoð STEFs við að ná
fram rétti mínum, en í tvö ár var ekk-
ert gert í málunum. Þegar ég var orð-
inn leiður á að bíða réð ég mér sjálfur
enskan lögfræðing, en STEF neitaði
að veita mér nokkra fjárhagsaðstoð í
sambandi við það.“
Má kalla sig höfund
Vísna Vatnsenda-Rósu
Vísur Vatnsenda-Rósu eru jafnan
sagðar þjóðlag í útsetningu Jóns Ás-
geirssonar. Þjóðlag er skilgreint sem
lag, sem enginn veit lengur hver
samdi; þ.e. enginn á tilkall til höfund-
arréttar. En hvernig getur þjóðlag þá
orðið eign tónskálds?
Jón Ásgeirsson var á söngkenn-
aranámskeiði einhvern tíma um 1960,
þegar honum datt í hug að finna ís-
lenskt þjóðlag til að útsetja fyrir
morgunsamsöng þátttakenda á nám-
skeiðinu. Hann valdi lag úr þjóðlaga-
safni séra Bjarna Þorsteinssonar, en
lagið er jafnan sungið við þjóðvísuna
Enginn lái öðrum frekt. Jón vildi ekki
nota þessa vísu, og setti lagið út við
stökur eftir Rósu Guðmundsdóttur
sem kennd var við Vatnsenda. Engin
þjóðlög voru þá til með nafninu Vísur
Vatnsenda-Rósu, og þær höfðu aldrei
verið sungnar við þetta lag, en Jón
gaf útsetningu sinni þetta nafn. Því
má segja að með því að setja stökur
Rósu við þetta lag hafi höfund-
arréttur Jóns byrjað að verða til. Sá
hluti lagsins sem vissulega er þjóðlag,
er fyrsti og þriðji hlutinn. Þegar kem-
ur að millikaflanum, sem sungið er
við vísuna: Langt er síðan sá ég hann,
þá er hann alfarið tónsmíð Jóns.
Hann er í dúr, en ekki moll, eins og
hinir. Þjóðlagið eitt og sér má kalla A,
millikafla Jóns B, og síðasta kaflann,
sem er eins og sá fyrsti, A. Með því er
til orðin tónsmíð í ABA formi, sam-
kvæmt tónfræðilegri skilgreiningu.
Millikafli Jóns fellur vel að þjóðlaginu
og því varla að undra að margir hafi
haldið hann part af því. Útsetning
lagsins skapar útsetjaranum einnig
höfundarrétt. Matsnefnd á vegum
STEFs komst að þeirri niðurstöðu að
höfundarréttur Jóns á Vísum Vatns-
enda-Rósu eins og hann útsetti þær,
fyrir fjórar raddir, og með millikafl-
anum, væri 10/12. Höfundarhluti
Jóns er því tíu af tólf, og upprunalega
þjóðlagið aðeins tveir af tólf. Þótt lag-
ið sé jafnan sagt þjóðlag í útsetningu
Jóns Ásgeirssonar má þó sjá að höf-
undarverk Jóns er mjög stórt. „Mats-
nefndin komst að þessari niðurstöðu
og að ég mætti þess vegna kalla þetta
tónsmíð eftir mig, sem þó væri byggð
á íslensku þjóðlagi,“ segir Jón. „Ég
sagði upphaflega að þetta væri þjóð-
lag í minni útsetningu, en útsetningin
nýtur auðvitað höfundarréttar líka.
Menn hér heima hafa gengið í þetta
og notað lagið í minni útsetningu og
sagt hana sína eigin ef þeir hafa notað
hljóðfæri. Þetta hefur skapað mikil
leiðindi.“
Málareksturinn hefði
fengið meira vægi með
stuðningi STEFs
„Erlendi útsetjarinn notaði einnig
mína útsetningu og seldi svo í kvik-
mynd, sem sitt eigið höfundarverk.
Hann notaði mína útsetningu, en
bætti við hana. Í grunninn var þetta
þó mitt verk, og ég gat sannað það. Í
annarri erlendri kvikmynd sjást
meira að segja nóturnar að mínu eig-
in handriti í upphafi myndar og kór-
útsetningin er leikin tón fyrir tón af
strengjahljóðfærum, þannig að þar
fór ekkert á milli mála.“ Í þessum til-
fellum náði Jón fram samkomulagi og
viðurkenningu á rétti sínum og fær
greiðslu fyrir sitt verk. „Þetta fólk
var með harða lögfræðinga sem
sýndu mér mikinn ruddaskap, en
þetta hafðist. Ég slapp nokkurn veg-
inn óskemmdur úr þessu ævintýri, en
þurfti að vísu að greiða mínum enska
lögfræðingi 25.000 krónur á tímann
úr eigin vasa.“ Jón segir að þegar
þarna var komið sögu, og hann búinn
að leysa málið upp á eigin spýtur hafi
hann séð að hann hefði ekkert með
STEF að gera. „STEF ætlaði að láta
mig hafa 250.000 krónur. Þeir end-
urkröfðu mig svo einhverra hluta
vegna um 125.000 krónur, og þá fauk
svo í mig, að ég greiddi þeim allar
250.000 krónurnar til baka. Það var
augljóst að það var engin hjálp í
STEFi. Málaferlin kostuðu mig eina
og hálfa milljón. Formaður STEFs
var jafnframt formaður Tónskálda-
félags Íslands og mér fannst að ef ég
hefði fengið stuðning bæði STEFs og
Tónskáldafélagsins, þá hefði mála-
reksturinn haft allt annað og meira
vægi, en að vera svona einn í þessu.“
Í því tilfelli er Vísur Vatnsenda-
Rósu voru gefnar út á geisladiski á
Íslandi og annað tónskáld skráð sem
vann að útgáfunni hélt að Atli Heimir
væri höfundur lagsins. Þegar útgáfan
bað um heimilisfang Atla Heimis
Sveinssonar vegna Maístjörnunnar,
sá enginn í gegnum mistökin; þetta
var ekki leiðrétt, og útgáfan fékk
heimilisfang Atla Heimis. Auðvitað
hefur Egved-útgáfan greitt Atla
Heimi höfundarlaun fyrir. STEF hef-
ur ekkert gert til að leiðrétta þetta,
en bauð mér skaðabætur. STEF
hefði auðvitað átt að höfða mál á
hendur Egved-útgáfunni. Um það
bað ég, og lét fylgja með ljósrit úr út-
gáfunni. Ég veit að þeir skrifuðu
Egved bréf, en beiðni STEFs var vís-
að til föðurhúsanna, þar sem mistökin
væru þeirra. En það má líka segja að
það séu engin vinnubrögð hjá útgáfu-
fyrirtækinu að hafa þessa hluti ekki á
hreinu.“
En hvaða þýðingu hefur það fyrir
tónskáld að vera ekki í STEFi? „Það
hefur enga þýðingu. Ég sé um mín
mál sjálfur og STEF hefur ekki leng-
ur umboð til að fara með réttindi mín.
Þeir innheimta að vísu almenn stef-
gjöld fyrir mig áfram en það gera
þeir hvort eð er fyrir alla.“
„Erfitt þegar leita þarf til
annarra en okkar sjálfra
um leiðréttingu“
Eiríkur Tómasson er fram-
kvæmdastjóri STEFs. Hann segir að
mál Jóns, þar sem útlent tónskáld
hafi eignað sér útsetningu Jóns á Vís-
um Vatnsenda-Rósu, hafi vakið upp
deilur innan STEFs. Matsnefnd sér-
fræðinga á vegum STEFs hafi síðan
komist að því að þetta væri sjálfstæð
tónsmíð að tíu tólftu hlutum, og því
nyti hún höfundarréttarverndar.
STEF hafi svo haldið þeirri nið-
urstöðu fram gagnvart erlendum
systursamtökum sínum. „Hitt er svo
annað mál, að eins og oft vill verða, þá
gengur illa að leiðrétta greiðslur aft-
ur í tímann. Jón fór sínar eigin leiðir í
því efni, án samráðs við STEF og hef-
ur haft af því þónokkurn kostnað.
Hann taldi að þetta mál gengi of hægt
fyrir sig. Við höfum þó reynt að ýta á
eftir þessu eftir fremsta mætti. Það
er hins vegar alltaf erfitt þegar leita
þarf til annarra en okkar sjálfra um
leiðréttingu. Að öðru leyti hefur Jón
fengið alla þá þjónustu hjá STEFi
sem hann hefur óskað eftir.“ Eiríkur
segir að Jón sé þó enn aðili að STEFi,
þar sem uppsögnin taki ekki gildi fyrr
en eftir tæp þrjú ár. „Ég er enn að
vona að þetta mál leysist á þeim
tíma.“ Eiríkur segir það líka valda
erfiðleikum þegar deilur eru uppi
milli félaga innan STEFs, eins og
þegar Vísur Vatnsenda-Rósu voru
umritaðar fyrir hljóðfæri af öðru ís-
lensku tónskáldi. „Það var gengið frá
því máli og búið að gera það upp að
fullu. Það tónskáld sem Jón á við situr
ekki lengur í varastjórn STEFs. Þau
tónskáld sem hafa hafa notað Vísur
Vatnsenda-Rósu á þennan hátt hafa
gert það í góðri trú. Jón skráði verkið
upphaflega sem raddsetningu á þjóð-
lagi, höfundaraðild hans að verkinu
varð ekki ljós fyrr en með úrskurði
matsnefndarinnar.“ Hvað Maístjörn-
una varðar, segir Eiríkur að mistök
hafi orðið þegar Norræna ráðherra-
ráðið gaf út umrætt sönglagahefti
með fulltingi Egved-útgáfunnar.
„Skrifstofu STEFs var send fyr-
irspurn um Atla Heimi Sveinsson
sem höfund lagsins Maístjörnunnar.
Atli Heimir hefur samið lag við þetta
ljóð, og því gerðum við engar at-
hugasemdir við þetta; vissum ekki
annað en að þarna væri um að ræða
lag Atla vegna þess að engar nótur
fylgdu fyrirspurninni. Þegar heftið
kom út og mistökin komu í ljós, beitti
ég mér fyrir því að Norræna ráð-
herraráðið greiddi Jóni Ásgeirssyni
bætur fyrir þessi mistök, þannig að
þetta mál er fyrir löngu úr sögunni.“
Harmar að Jóni skuli ekki
finnast hann eiga heima í fé-
lagsskap íslenskra tónskálda
Kjartan Ólafsson, formaður Tón-
skáldafélags Íslands og formaður
STEFs, segir mál Jóns að mestu
snúa að STEFi, þar sem þau lúti að
höfundarrétti, en með þau fari STEF.
„Þeir sem eru í Tónskáldafélagi Ís-
lands, verða að vera í STEFi. Tón-
skáldafélagið er fyrst og fremst fag-
félag og sinnir öðrum málum en
STEF. Tónskáldafélagið hefur þó alla
tíð stutt baráttu félagsmanna fyrir
réttindum sínum. Ég held að Jón segi
sig úr Tónskáldafélaginu vegna þess
að hann getur ekki verið þar án þess
að vera í STEFi. Þar kaus Jón að
taka málin í sínar hendur, og STEF
getur ekki fylgt eftir þegar svo er.
STEF hefur þó unnið að hans málum
í samræmi við þær reglur sem um
slík mál gilda. Ég tel að STEF hafi
unnið af fullum heilindum fyrir Jón,
svo langt sem ég þekki til, en ef tón-
skáld vill taka málin í sínar hendur er
auðvitað ekki hægt að banna því það.“
Kjartan segist harma að Jóni Ás-
geirssyni skuli ekki finnast hann eiga
heima í félagsskap íslenskra tón-
skálda, mál hans snúi fyrst og fremst
að STEFi, en með úrsögn þaðan sé
aðild að Tónskáldafélginu formlega
úr sögunni.
Jón Ásgeirsson tónskáld segir sig úr STEFi, Samtökum tónskálda og eigenda flutningsréttar
Telur STEF ekki hafa stutt sig
í að fá höfundarrétt sinn virtan
Eiríkur
Tómasson
Kjartan
Ólafsson
Morgunblaðið/Kristinn
Jón Ásgeirsson: „…nóturnar að mínu eigin handriti sjást í upphafi mynd-
ar og kórútsetningin er leikin tón fyrir tón af strengjahljóðfærum…“.
höfundur útsetningar, segir Jón að
einungis hafi verið um umritun á
hans eigin útsetningu að ræða. Í um-
ritun felst það, að höfundarverk ann-
ars; í því tilfelli fjögurra radda kórút-
setning Jóns, var umrituð fyrir
hljóðfæri, en röddunum ekki breytt.
Umritun skapar ekki höfundarrétt
líkt og útsetning, og því taldi Jón rétt
sinn brotinn. „Ég gat vísað í reglur
Coda, sem eru dönsk samtök með
sama hlutverk og STEF gegnir hér.
Um þetta var þó aldrei gert neitt
samkomulag, því STEF hengdi bara
haus og var alltaf að þvarga við mig í
stað þess að vinna fyrir mig. Hitt tón-
skáldið var reyndar í varastjórn
STEFs. Það hlýtur að vera ólöglegt
að tónskáld sem brjóta höfundarrétt
annarra tónskálda sitji í stjórn fyr-
irtækis sem á að vernda höfundarrétt
tónskálda.“
Maístjarnan eignuð öðru
tónskáldi fyrir mistök
Maístjarnan er vafalítið eitt þekkt-
asta og ástsælasta verk Jóns Ásgeirs-
sonar. Það vildi þó svo óhönduglega
til, að þegar Egved-útgáfan í Dan-
mörku gaf lagið út fyrir Norræna
ráðherraráðið ásamt fleiri norrænum
lögum, var lagið eignað Atla Heimi
Sveinssyni. „Þau mistök hafa ekkert
verið leiðrétt. Egved-útgáfan hefur
bara rifið kjaft og vísað ábyrgðinni á
STEF, því þeir hefðu gefið þeim
þessar upplýsingar. Manneskjan sem