Morgunblaðið - 18.10.2002, Qupperneq 44

UMRÆÐAN
44 FÖSTUDAGUR 18. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
GEFIRÐU manni fisk, seður þú
hungur hans í eitt skipti, en kennir þú
honum að veiða, seður þú hungur
hans til frambúðar. Þetta kínverska
spakmæli var á baksíðu fyrsta ís-
lenska kynningarbæklingsins um
iðjuþjálfun fyrir 20 árum og er enn í
fullu gildi.
Markaðssókn nú til dags gengur út
á að skapa sífellt nýjar þarfir og heil-
brigðiskerfið er þar engin undan-
tekning. Heilbrigðiskerfi okkar Ís-
lendinga þykir með því besta sem
fyrirfinnst og það er hárrétt miðað
við þær forsendur að gefa skuli
hungruðu fólki fisk. Við kæmum aft-
ur á móti illa út ef gengið yrði út frá
þeim forsendum að kenna ætti fólki
að veiða fiskinn.
10. október er dagur geðheilbrigðis
og í ár var hann tileinkaður geðheil-
brigði barna og ungmenna. Geðhjálp
sá um fræðslu í tilefni dagsins og yf-
irskriftin var á hvern hátt ofbeldi og
áföll hafa áhrif á geðheilbrigði barna
og unglinga. Andlegu heilbrigði
barna hefur hrakað síðustu áratugi
og foreldrar geta ekki firrt sig ábyrgð
eða skellt skuldinni á það þjóðfélg
sem við höfum kosið að vera hluti af.
Ég fæ alltaf hroll þegar upp koma há-
værar raddir um að við þurfum að
fjölga stofnunum með fleiri fræðing-
um. Þetta er í mínum huga það að fá
fleira fólk til að gefa fleira fólki fisk.
Vitundarvakning hefur orðið um að
geðheilbrigði skiptir alla máli og hafa
þar margir lagt hönd á plóg. Til að
hrósa örfáum aðilum sem haft hafa
frumkvæði í að hrinda af stað þessari
vakningu vil ég nefna Landlæknis-
embættið, Geðrækt, Heilsueflandi
skóla, Vinnueftirlit ríkisins og síðast
en ekki síst einstaklinga sem deilt
hafa reynslu sinni opinberlega; ein-
staklinga sem miðla okkur af reynslu
sinni af því að „fiska“, á máli sem við
skiljum og getum heimfært í okkar
daglega líf.
Geðræktinni var komið á fót til að
miðla þekkingu til almennings á að-
gengilegan hátt. Þannig gæti hinn al-
menni borgari eflt heilsu sína með því
að taka ábyrgð á þeim þáttum sem
vitað er að hafa áhrif á vellíðan og þar
með geðheilsu. Aðferðir Geðræktar-
innar felast ekki í skyndilausnum
eins og samfélag okkar byggist orðið
á, heldur er markmiðið að allir græði.
Dæmi um verkefni Geðræktarinnar
er fræðsluefni ætlað forskóla- og
grunnskólabörnum, um tilfinningar
og andlega líðan. Efnið eflir tilfinn-
ingagreind og er hugsað sem viðbót-
arefni í lífsleiknikennslu. Síðastliðinn
vetur fór af stað samstarf Jafningja-
fræðslunnar og Geðræktarinnar
varðandi sjálfsmynd; hvað hefur áhrif
á sjálfsmyndina? Hvað getum við
gert til að efla hana? Góð sjálfsmynd
er besta streituvörnin. Geðorðin 10
hafa verið prentuð á póstkort og boli í
yfir 70.000 eintökum sem dreift hefur
verið um landið. Þau eru einfaldur
boðskapur um hugmyndir að eflingu
jákvæðrar hugsunar og þar með ár-
angurs í lífinu. Síðasta verkefni Geð-
ræktarinnar er samvinna við Verzl-
unarmannafélag Reykjavíkur sem
bíður félagsmönnum sínum upp á
námskeið þar sem markmiðið er að
auka vellíðan í vinnu.
Heilbrigðisráðherra hefur blásið í
herlúðra og ætlar nú að láta endur-
skoða heilbrigðiskerfið, enda tími til
kominn þar sem það þenst út eins og
illkynja æxli og þjóðin virðist ekki
sýna nein batamerki. Mikilvægt er að
í breiðfylkingu ráðherra hljómi líka
raddir notenda. Ráðherra og fólki
hans óska ég velfarnaðar í þessu
starfi svo starfsheiti hans og ráðu-
neyti standi undir nafni. Vonandi fær
hann fólk í lið með sér sem getur
nálgast vandann á annan hátt en gert
hefur verið; liðsmenn sem geta, þora
og vilja spyrja: Hversu hátt hlutfall
ráðstöfunarfjár heilbrigðismála fari í
„að gefa fisk“ og hve stór hluti fari í
að kenna fólki „að veiða“? Hvernig er
árangur í heilbrigðiskerfinu mældur?
Telst árangurinn meiri eftir því sem
fleiri eru „meðhöndlaðir“ eða kunn-
um við að meta það sem gert er til
þess að fólk geti sjálft tekið ábyrgð á
eigin heilsu. Í Kína í keisarans tíð
fékk líflæknirinn einungis laun þegar
keisarinn var við góða heilsu en þau
voru felld niður þegar hann veiktist.
Mikið virðist þetta fjarlægt okkar
fari.
Miklir hagsmunir eru í húfi, og
enginn vill missa spón úr aski sínum.
Íslenska tryggingakerfið hefur kom-
ið á fót einokun í líkingu við Danskinn
forðum.
Öngstræti
heilbrigðiskerfisins
Eftir Elínu Ebbu
Ásmundsdóttur
„Íslenska
trygginga-
kerfið hefur
komið á fót
einokun í lík-
ingu við Danskinn forð-
um.“
Höfundur er forstöðuiðjuþjálfi
geðsviðs LSH og lektor við HA.
Prófkjör
Prófkjör stjórnmálaflokkanna vegna þingkosninganna í maímánuði
nk. fara fram í vetur. Af því tilefni birtir Morgunblaðið greinar fram-
bjóðenda og stuðningsmanna. Þær er einnig hægt að nálgast undir
liðnum prófkjör á forsíðu mbl.is.
SAMEIGINLEG forsjá foreldra
yfir börnum sínum við skilnað eða
sambúðarslit verður regla en ekki
undantekning ef frumvarp mitt og
nokkurra þingmanna Samfylking-
arinnar verður að lögum.
Hinn 1. júlí 1992 voru í fyrsta
sinn lögtekin hér á landi ákvæði
sem heimila foreldrum sem ekki
eru í samvist að fara sameiginlega
með forsjá barna sinna. Hún er
bundin því skilyrði að foreldrar
séu sammála um þessa skipan
mála og er staðfesting sýslumanns
skilyrði fyrir samkomulaginu.
Nokkrar umræður hafa orðið um
hvort rétt sé að breyta þessu. Í
júní 1999 skilaði forsjárnefnd,
skipuð af dómsmálaráðherra,
áfangaskýrslu þar sem fjallað er
um reynsluna af sameiginlegri
forsjá hér á landi og annars staðar
á Norðurlöndum. Kemur þar fram
að bæði í Finnlandi og Svíþjóð hafi
sameiginleg forsjá verið gerð að
meginreglu við hjónaskilnað og er
það niðurstaða nefndarinnar að
rétt sé að feta í fótspor þeirra.
Samrýmist barnasáttmála
Sameinuðu þjóðanna
Ein helsta röksemd forsjár-
nefndar fyrir sameiginlegri forsjá
sem meginreglu er sú að það sam-
rýmist best samningi Sameinuðu
þjóðanna um réttindi barna sem
Ísland hefur fullgilt. Þar segir:
„Aðildarríki skulu gera það sem í
þeirra valdi stendur til að tryggja
að sú meginregla sé virt að for-
eldrar beri sameiginlega ábyrgð á
að ala upp barn og koma því til
þroska. Foreldrar eða lögráða-
menn, ef við á, bera aðalábyrgð á
uppeldi barns og því að barni sé
komið til þroska. Það sem barninu
er fyrir bestu skal vera þeim efst í
huga.“
Með því að gera sameiginlega
forsjá að meginreglu er íslenska
ríkið að gera það sem í þess valdi
stendur til að tryggja sameiginlega
ábyrgð foreldra á uppeldi barna
sinna. Réttur foreldris til að fara
með forsjá barns síns er réttlætis-
og tilfinningamál einnig fyrir barn-
ið, þótt foreldri geti vissulega fyr-
irgert þessum rétti sínum með því
að bregðast skyldum sínum.
Eflir ábyrgð
foreldra
Réttur foreldris til að fara með
forsjá barns síns er tilfinningamál.
Ætla má að sameiginleg forsjá sé
til þess fallin að efla ábyrgðar-
kennd foreldra gagnvart barni og
hvetja þá til að ná samkomulagi
um ráðstafanir sem varða hags-
muni þess og framtíð.
Forsjárnefnd lagði til að sameig-
inleg forsjá yrði gerð að megin-
reglu. Þrátt fyrir það er þessa
breytingu ekki að finna í nýju
frumvarpi til barnalaga, en úr því
má bæta í meðförum málsins í
þingnefnd.
Sameiginleg
forsjá verði
meginregla
Eftir Ástu Ragnheiði
Jóhannesdóttur
Höfundur er alþingismaður.
„Þrátt fyrir
vilja for-
sjárnefndar
er þessa
breytingu
ekki að finna í nýju
frumvarpi til barna-
laga.“
VERÐLAGSMÁL hafa verið
nokkuð til umræðu og eðlilega því
verðlag skiptir máli í flestum þátt-
um hins daglega lífs okkar. Eitt
atriði hefur þó lítið sem ekkert
verið fjallað um og það er sú refs-
isekt, sem ríkisvaldið innheimtir af
okkur, sem búum „úti á landi“,
fyrir það eitt að búa úti á landi og
vilja nota neysluvörur okkar heima
hjá okkur. Þessi refsisekt er lögð á
nánast allt, sem við kaupum í
heimabyggð.
Ég skal nefna dæmi til að skýra
mál mitt. Ég kaupi mér heimilis-
tæki, sem kostar 50.000 krónur.
Þar af eru u.þ.b. 10.000 kr. virð-
isaukaskattur til ríkissjóðs.
Ég fæ þetta heimilistæki flutt til
mín austur á Seyðisfjörð. Það
kostar 10.000 krónur. Þar af eru
u.þ.b. 2.000 kr. undir nafninu virð-
isaukaskattur, en í mínum huga
refsisekt til ríkissjóðs fyrir að nota
ekki þetta heimilistæki í Reykja-
vík.
Þannig er með alla hluti á mínu
heimili, ég hef greitt ríkissjóði
þessa refsisekt fyrir að vera með
þá á heimilinu.
Eins er með neysluvörurnar.
Fyrir ýmsa vöru, sem ég borga
ríkissjóði 25 krónur fyrir að kaupa
í Reykjavík, þarf ég að borga sama
ríkissjóði 40 krónur fyrir að kaupa
í heimabyggð. Ég er ekki að amast
við versluninni, sem ég skipti við.
Ég hef á því fullan skilning að hún
þurfi að leggja meira á hverja ein-
ingu vegna minni veltuhraða en
stórverslun syðra. En ég felli mig
illa við að skattkerfi ríkisvaldsins
skuli mismuna fólki eftir því hvar
það býr. Mér þykir hart að rík-
Lands-
byggðarsektin
Eftir Cecil
Haraldsson
„Ég felli mig
illa við að
skattkerfi
ríkisvaldsins
skuli mis-
muna fólki eftir því hvar
það býr.“
ALÞJÓÐARÁÐSTEFNAN um
sjálfbæra þróun í Jóhannesarborg er
mönnum enn í fersku minni enda
stutt síðan henni lauk. Ýmislegt er
rætt um það hvort okkur hafi nokkuð
miðað í átt að sjálfbærri þróun frá því
Ríó-ráðstefnan var haldin árið 1992
eða hvort við séum bara að fjalla um
fyrirheit um bjarta framtíð sem eng-
inn er að fara eftir.
Sú nefnd, sem Gro Harlem Brundt-
land var í forsvari fyrir, komst að
þeirri niðurstöðu að: „Sjálfbær þróun
er þróun sem gerir okkur kleift að
mæta þörfum okkar án þess að stefna
í voða möguleikum komandi kynslóða
á að mæta þörfum sínum.“ Þetta virð-
ist nokkuð vefjast fyrir fólki, einkum
og sér í lagi að skilgreina hverjar
þarfirnar eru. Mikið vill alltaf meira
og því er erfitt að setja mörkin við
eitthvað.
Sjálfbær þróun í ferðaþjónustu
Þar sem ferðaþjónusta er hvort
tveggja í senn, eitt af aðaláhugamál-
um mínum og starf mitt, hef ég beint
sjónum mínum að sjálfbærri þróun í
ferðaþjónustu. Við búum í stórkost-
legu landi sem er að verða vinsæll
áfangastaður ferðamanna. Við eigum
ekki langa sögu að baki í ferðaþjón-
ustu og þurfum því að læra hratt og
vel, af velgengni og mistökum ann-
arra, þótt Ísland sé á vissan hátt svo
sérstakur áfangastaður að við verðum
mest að læra af því hvernig landið er
og hvað það þolir.
Flestir eru sammála um að nú þeg-
ar sjái á landinu undan ágangi ferða-
manna og þeir sem hugsa fram í
framtíðina gera sér grein fyrir því að
við verðum að gera okkur ákveðna
heildaráætlun um þróun ferðamála á
landinu almennt ef við ætlum ekki að
missa tökin á mótun þeirra og láta
fjölda ferðamanna fara úr böndunum.
Nýverið hlustaði ég á athyglisverðan
fyrirlestur hjá spænskum háskóla-
kennara, Francecs Romangosa, þar
sem hann fjallaði um ferðamanna-
landið Spán. Í ljós hefur komið að
Spánverjar, sem hafa gert út á fjölda-
ferðamennsku, hafa þurft að tak-
marka aðgang að þjóðgörðum sínum
þar sem land var að eyðileggjast
vegna ágangs og vinna nánast að end-
urreisn Mallorca með hliðsjón af
Staðardagskrá 21 og undir vottunar-
áætlun Green Globe 21, þar sem Mal-
lorca var að verða úr sér genginn
ferðamannastaður.
Verndum Ísland
Stundum hefur mér fundist að í
okkur Íslendingum búi lítill innri
maður sem óttast að ferðamenn hætti
að koma til landsins ef við setjum ein-
hverjar reglur og mörk um um-
gengni. Sennilega er það rétt að ein-
hverjir ferðamenn hætta við að koma
hingað en í stað þeirra koma áreið-
anlega aðrir ferðamenn sem vilja
helst af öllu koma til lands sem vel er
hugsað um og þar sem unnið er mark-
visst og sýnilega að sjálfbærri þróun í
ferðaþjónustu.
Við vitum að Ísland er einstakt og
jafnframt viðkvæmt land. Setjum
mörkin núna og lærum af reynslu
þeirra sem hafa þurft að snúa við ferl-
inu eftir að allt er komið í óefni. Bíð-
um ekki eftir að enda á slíkum stað
með landið okkar, verndum það með
því að marka okkur stefnu sem þjóð,
sem bæjarfélög, sem fyrirtæki og
sem einstaklingar sem miðar að því
að við skilum landinu til komandi kyn-
slóða ekki í síðra ástandi en það er í
nú og jafnvel í betra ástandi. Fylgjum
stefnunni svo eftir minnug þess að
þeir sem setja ákveðin takmörk njóta
jafnan meiri virðingar en þeir sem
eru með algert takmarkaleysi.
Við setjum mörkin
Eftir Guðrúnu G.
Bergmann
„Við vitum
að Ísland er
einstakt og
jafnframt
viðkvæmt
land. Setjum mörkin
núna og lærum af
reynslu þeirra sem hafa
þurft að snúa við ferlinu
eftir að allt er komið í
óefni.“
Höfundur er aðili að ferðaþjónustu-
rekstri á Hellnum og stundar nám í
ferðamálafræði við Háskóla Íslands.
PRÓFKJÖR