Morgunblaðið - 28.11.2002, Síða 46

UMRÆÐAN
46 FIMMTUDAGUR 28. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
NÝVERIÐ birtist í Morgun-
blaðinu frétt þess efnis að Háskóli
Íslands teldi að rétt væri að gera
greinarmun á þeim háskólum sem
teldust rannsóknarháskólar og hin-
um sem væru kennslustofnanir
(fagháskólar). Viðbrögð rektora ann-
arra háskóla á Íslandi við þessari
frétt eins og þau birtust í Morgun-
blaðinu fimmtudaginn 14. nóvember
voru með ýmsu móti. Með frum-
kvæði sínu um þetta mál hefur Há-
skóla Íslands komið af stað umræðu
sem er fyrir löngu orðin tímabær.
Fyrirsögn nefndrar greinar í
Morgunblaðinu frá 14. nóvember
sem byggist á stuttum viðtölum við
rektora fimm háskóla er ekki á neinn
hátt í takt við það sem eftir þessu
ágæta fólki er haft. Hún er neikvæð
og til þess fallin að gefa lesendum þá
hugmynd að háskólar á Íslandi séu
komnir í hár saman. Ég er ósáttur
við þessa fyrirsögn, sérstaklega í
ljósi þess að margir lesendur láta sér
nægja að lesa fyrirsagnir nema eitt-
hvað höfði sérstaklega til þeirra. Ég
vona að þeir sem að þessu máli koma
líti fram hjá fyrirsögninni og hlíti
helstu skyldu hvers háskólamanns –
að byggja niðurstöðu á upplýsingum
og rökrænni umfjöllun.
Sagt er að það taki þrjár kynslóðir
að búa til enskan sjentilmann. Og
einhver bætti við fyrir löngu síðan:
Ef til vill tekur það líka þrjár kyn-
slóðir að búa til íslenskan vísinda-
mann. Það er hverju orði sannara að
það tekur langan tíma að móta rann-
sóknarhefð, hefð sem í umræddu til-
felli tekur mið af sérstöðu íslenskrar
menningar, atvinnuvega og náttúru
og hinu alþjóðlega samfélagi rann-
sóknarmanna. Þetta sannar saga
Háskóla Íslands. Sá skóli var fyrst
embættismannaskóli, svo kennslu-
stofnun og nú rannsóknarstofnun,
a.m.k á sumum sviðum. En er nokk-
ur þörf á að endurtaka þessa sögu
þegar nýir háskólar eru stofnaðir?
Hvernig á að standa að verki þegar
nýr háskóli er stofnaður? Á hann að
verða rannsóknarháskóli eða
kennslustofnun? Ég er sammála því
sem kemur fram hjá Ólafi Proppe,
rektor Kennaraháskóla Íslands, í
fyrrnefndri frétt í Morgunblaðinu
hinn 14. nóvember að skilgreina
þurfi betur háskólastigið og háskóla-
hugtakið og koma á fót viðmiðun um
hvaða kröfur séu gerðar til háskóla
og þeirra sem þar starfa.
Sem prófessor er ég fyrir löngu
orðinn leiður á þeirri spurningu á
hverju vori, hvort kennslunni sé ekki
lokið og ég kominn í frí. Ég hef aldrei
séð starf mitt með þeim augum að
það feli öðru fremur í sér kennslu. Þó
er reynsla mín sú að þorri almenn-
ings og mikill hluti ráðamanna lítur á
háskóla sem kennslustofnanir en
ekki sem rannsóknarstofnanir.
Rannsóknir við Háskóla Íslands eru
í raun lítils metnar af peningavald-
inu. Þetta vald lítur á Háskóla Ís-
lands sem kennslustofnun. Það kem-
ur best fram í þeim forsendum sem
fjárveitingar skólans byggjast á.
Þessar forsendur endurspegla líka
viðhorf sumra innan Háskóla Íslands
en ekki allra.
Undanfarna áratugi hefur í hinum
vestræna heimi orðið gífurleg hlut-
fallsleg fjölgun úr hverjum árgangi
sem sækir nám á háskólastigi. Heyrt
hef ég að Bandaríkjamenn kalli
þetta fyrirbæri „massification“.
Fjölgunin hefur leitt til breytinga á
hlutverki háskóla, eða öllu heldur
auknu hlutverki. Fjölgunin er ekki
jöfn eftir fræðasviðum eða kyni.
Þessi fjölgun segir ekkert um hverj-
ar áherslur skulu vera í framhalds-
námi og rannsóknum við háskóla. Á
Íslandi verður að taka efnislega og
rökræna afstöðu til umfangs rann-
sókna á hverju fræðasviði með hlið-
sjón af íslenskri menningu, náttúru
landsins og auðlindum, atvinnuveg-
um og hinu alþjóðlega samfélagi
rannsóknarmanna. Sama gildir um
framhaldsnám.
Sumir virðast miða við það sem
sjálfsagðan hlut að áhersla í rann-
sóknum skuli ráðast af fjölda nem-
enda í grunnnámi á hverju fræða-
sviði. Þetta kemur t.d. fram í því að
allir háskólakennarar skuli steyptir í
sama mótið, viss hluti vinnu þeirra
fari í kennslu, viss hluti í rannsóknir
og viss hluti í stjórnun. Þetta er
órökrétt. Eðlilegt væri t.d. að láta
samsetningu vinnuskyldu taka mið
af aldri. Þeir sem eldri eru skulu
hafa meira skyldu við stjórnun og út-
vegun fjár til rannsóknarverkefna en
þeir sem yngri eru.
Fyrirbærið „massification“ leiðir
óhjákvæmilega til þess að sumir
skólar á háskólastigi fái það hlutverk
að vera kennslustofnanir en aðrir að
vera rannsóknarstofnanir, a.m.k. að
hluta. Nauðsynlegt er að skilgreina
hvaða skilyrði háskóli eða hluti há-
skóla þurfi að uppfylla til að teljast
rannsóknarháskóli. Það er ekki sjálf-
gefið að tiltekinn háskóli teljist upp-
fylla skilyrði rannsóknarháskóla á
öllum sviðum þótt hann geri það á
sumum. Eins þarf að skilgreina til
hvers er ætlast af þeim sem hafa það
hlutverk að stunda rannsóknir og
hvaða árangri þeir þurfa að hafa náð
til þess að teljast hæfir til að vinna
rannsóknarstörf.
Eru háskólar
kennslustofnanir eða
rannsóknastofnanir?
Eftir Stefán
Arnórsson
Höfundur er prófessor í jarð-
efnafræði við Háskóla Íslands.
„,Hin mikla
fjölgun
þeirra sem
sækja nám á
háskólastigi
leiðir til þess að sumir
skólar á háskólastigi fái
það hlutverk að vera
kennslustofnanir en
aðrir að vera rannsókn-
arstofnanir.“
Á SAMA tíma og niðurstöður
skýrslna sýna að fólk hefur ekki
efni á að senda börnin sín til tann-
læknis, almenningur kvartar und-
an lágum launum, þá kaupum við
sígarettur í miklu magni. Árið
2001 voru seldar sígarettur fyrir
5,5 milljarða króna og í ljósi þess
að 25% fullorðina reykja skiptist
þessi upphæð ekki á svo ýkja
marga. Það er ástæða til að undr-
ast það að við skulum eyða 15
milljónum á dag til þess eins að
stytta líf okkar og styrkja tóbaks-
framleiðendur. Þeir sem reykja
pakka á dag greiða fyrir það rúm-
lega 160.000 krónur á ári en þurfa
að afla kr. 230.000 (fyrir skatta).
Fyrir utan þá 5,5 milljarða sem
þjóðin eyðir í sígarettukaup á ári
ber hún ómældan kostnað og
skaða af reykingum, vegna verra
heilsufars, ótímabærs dauða og
annarra voveiflegra afleiðinga.
Sannað þykir að byrji ungt fólk að
reykja sé það margfalt líklegra til
að verða eiturlyfjum að bráð síðar
en ef það léti tóbakið vera. Í ljósi
þessara staðreynda ætti að vera
öllum augljóst að skynsamlegast
er að byrja ekki að reykja!
Hvatningarátak –
hættum að reykja!
Innan skamms verður hleypt af
stokkum sérstöku hvatningarátaki
gegn reykingum.
Átakið er samstarfsverkefni Jó-
hanns G. Jóhannssonar, tónlistar-
og myndlistarmanns, og Ung-
mennafélags Íslands (UMFÍ) en á
meðal stuðningsaðila eru; Tóbaks-
varnanefnd, Reykjavíkurborg,
Reykjanesbær, Vestmannaeyjar,
Plús Apótek, Hjartavernd, Spari-
sjóðurinn í Keflavík o.fl. Jóhann
samdi á sínum tíma nokkur anti-
reykingalög sem nutu mikilla vin-
sælda; m.a. lögin Tóm tjara með
barnastjörnunni Ruth Reginalds
árið1977, og lagið Svæla, svæla,
reykjarsvæla sem söngkonurnar
Eva, Erna, Eva fluttu á plötunni
Burt með reykinn sem var gefin út
af Samstarfsnefnd um reykinga-
varnir í tengslum við reyklausan
dag 23. janúar 1979. Við upphaf
átaksins kemur út geislaplata með
nefndum lögum í nýjum búningi
ásamt laginu Furðuverk en ungar
og upprennandi söngstjörnur
skipta flutningnum á milli sín í
laginu sem var áður vinsælt með
Ruth. Pétur Hjaltested sér um
vinnslu tónlistarinnar og fær
rjóma tónlistarfólks til liðs við sig.
Á geislaplötunni verður jafnframt
instrumental útgáfa af lögunum,
einnig undirleikur án söngs ætl-
aður þeim sem vilja syngja lögin
við undirleik.
Markmið átaksins
Markmiðið með hvatningarátak-
inu HÆTTUM AÐ REYKJA! er
að sameina sem flesta til þátttöku
og hvetja um leið þá sem þegar
reykja með jákvæðum hætti til að
leggja þann ósið niður. Setja sér
markmið í staðinn um að láta
drauma rætast, t.d. sameiginlegan
draum fjölskyldunnar um gott
sumarfrí og leggja í þeim tilgangi
fyrir til ávöxtunar mánaðarlega
sömu upphæð og áður fór í sígar-
ettukaup.
Dæmi: Pakki á dag gerir ríflega
13.000 kr. á mánuði og 160.000 kr.
á ári. Tveir pakkar á dag yfir
26.000 á mánuði og 320.000 á ári.
Fjölskylda gæti farið í gott sum-
arfrí fyrir þá upphæð. Þeir sem
ekki reykja gætu lagt fyrir með
svipuðum hætti.
Bæjarfélög og bankastofnanir
Hvatningarátakið HÆTTUM
AÐ REYKJA! hefur verið kynnt
forsvarsmönnum bankastofnana og
sparisjóða í von um stuðning og
þátttöku sem stuðlað gæti að því
að gera sparnað í stað reykinga að
spennandi kosti í huga almennings
til söfnunar sparifjár. Þá hefur
átakið verið kynnt fyrir öllum bæj-
ar- og sveitarfélögum á landinu, og
eru mörg þeirra með málið í at-
hugun en nokkur hafa þegar gerst
aðilar að því. Reykjanesbær efnir
til átaks í eigin nafni; hvatningará-
taks Reykjanesbæjar – HÆTTUM
AÐ REYKJA! og hefur fjöldi fyr-
irtækja og stofnana í bæjarfélag-
inu lýst yfir stuðningi við fram-
takið.
Reyklaus dagur
Fyrir bæjar- og sveitarfélög er
þátttaka í átakinu HÆTTUM AÐ
REYKJA! leið til að koma að góðu
málefni og styrkja skóla eða ung-
mennafélög á sínu svæði, t.d. með
því að gefa skólum eða íþrótta- og
ungmennafélögum ákveðið magn
af geisladiskinum HÆTTUM AÐ
REYKJA! til endursölu en þannig
rennur ágóðinn af sölunni til ungs
fólks sem er að vinna að sameig-
inlegum markmiðum. Eftir áramót
verður unnið að ýmsum skemmti-
legum verkefnum í tengslum við
átakið, m.a. efnt til verðlaunaget-
raunar og unnið að dagskrá fyrir
næsta reyklausa dag sem ætlunin
er að gera að sérstaklega
skemmtilegum degi. Með þökk
fyrir birtinguna.
Íslendingar eyða 5,5 milljörð-
um króna í sígarettukaup á ári!
Eftir Jóhann G.
Jóhannsson og Pál
Guðmundsson
„Sannað þykir að byrji
ungt fólk að reykja sé
það margfalt líklegra til
að verða eiturlyfjum að
bráð síðar en ef það léti
tóbakið vera.“
Jóhann er tónlistar- og
myndlistarmaður og Páll er
kynningarfulltrúi UMFÍ.
Páll
Guðmundsson
Jóhann G.
Jóhannsson
Í HEILBRIGÐISÁÆTLUN til
ársins 2010, sem samþykkt var á Al-
þingi 20. maí 2001, koma fram áætl-
anir um hvernig stjórnvöld vilja sjá
heilsufar landsmanna í framtíðinni.
Þar er meðal annars rætt um tóbaks-
neyslu, fyrirbyggingu alvarlegra
sjúkdóma og að allur þorri fólks sé
líkamlega virkur í frítíma sínum, iðki
viðeigandi líkamsþjálfun sem sam-
svarar 30 mínútna langri göngu
a.m.k. fimm sinnum í viku (http://
www.althingi.is/altext/126/
s/1469.html).
Stefna Reykjalundar er, að hvetja
alla sem innritast til endurhæfingar
til að huga að lífsstíl sínum með það
fyrir augum að fyrirbyggja sjúk-
dóma. Þó við séum sérfræðingar í að
hjálpa fólki að takast á við lífið eftir
ýmiss konar áföll og sjúkdóma, má
ekki líta framhjá því að ,,betra er
heilt en vel gróið“. Hér á eftir mun-
um við lýsa því á hvern hátt Reykja-
lundur hefur leitast við að koma til
móts við ofangreind atriði sem koma
fram í heilbrigðisáætlun til 2010.
Endurhæfing hjartasjúklinga
hófst á Reykjalundi fyrir 20 árum og
hefur allan tímann verið reyklaus.
Þar hafa innritast tæplega 4.000
sjúklingar. Lungnadeildin fetaði í
fótspor hjartadeildar, þar hefur nú
verið rekið öflugt reykingavarn-
anámskeið í um 10 ár. Fjöldi sjúk-
linga sem hefur innritast í lungna-
endurhæfingu frá 1992 er um 1830.
Árin 1995–6 var árangur reykinga-
varna á lungnadeildinni sá, að af um
60 sjúklingum sem fóru í gegnum
reykingavarnanámskeiðið voru um
90% reyklausir við útskrift og 59%
enn reyklausir að ári liðnu. (Guð-
björg Pétursdóttir og Ingibjörg
Margrét Baldursdóttir 1995). Sam-
kvæmt niðurstöðu samanburðar-
rannsóknar sem er í gangi, kemur í
ljós að fjöldi sjúklinga sem fór í
gegnum námskeiðið er svipaður, um
90% þeirra eru reyklausir við út-
skrift, en um 50% reyklausir eftir
eitt ár (Jónína Sigurgeirsdóttir
2002).
Á Reykjalundi fer fram endurhæf-
ing á 9 sviðum. Af þeim eru hjarta-
svið, lungnasvið og næringarsvið
reyklaus og allir starfsmenn Reykja-
lundar skrifa undir það í ráðningar-
samningi að þeir reyki ekki í vinnu-
tíma sínum á Reykjalundi. Sú regla
er mjög í heiðri höfð. Reyklaust end-
urhæfingarsvið þýðir það að reykj-
andi sjúklingum stendur sú endur-
hæfing ekki til boða nema þeir leggi
frá sér tóbakið. Sárafáir einstakling-
ar setja það fyrir sig, líta jafnvel á
það sem kærkomið tækifæri til að
hætta tóbaksnotkun, enda hafa
kannanir sýnt að allt að 70% reyk-
ingamanna hafa hugsað sér að hætta
reykingum. (Sjá könnun Gallup fyrir
SHL gegn tóbaki 2000).
Fyrir um það bil tveimur árum
kom saman hópur áhugafólks um
tóbaksvarnir í endurhæfingu og
ræddi um þörf á enn samstilltara
átaki, til að ná að koma fræðslu til
fleiri sjúklingahópa. Hópurinn fékk
leyfi stjórnenda til aðgerða. Hann
fann út að um 24% sjúklinga sem
innrituðust á Reykjalund (allar
deildir) reyktu við komu. Af þeim
þáðu 16 einstaklingar meðferð til
reykleysis, en 29 reyktu áfram, þ.e.
65% þeirra sem komu inn reykjandi,
fóru með vandann óleystan heim aft-
ur.
Niðurstaða hópsins var sú að
stefna bæri áfram að reyklausum
Reykjalundi og sem áfangi að því
Reyklaust líf á
Reykjalundi
Eftir Jónínu Sigurgeirs-
dóttur og Mörtu
Guðjónsdóttur
„Reykleysismeðferð
Reykjalundar er hluti af
endurhæfingarmeðferð
sjúklingsins.“
Marta
Guðjónsdóttir
Jónína
Sigurgeirsdóttir