Morgunblaðið - 12.01.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 SUNNUDAGUR 12. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
KONUR sem hafa þaðað meginmarkmiðisínu að giftast tilfjár (og viðurkenna
það) þykja ekkert sér-
staklega fínn pappír í nú-
tímasamfélagi. Kynin eiga að
standa jafnfætis þegar kem-
ur að tekjuöflun og er af sem
áður var að fjárhagsstaða
vonbiðilsins þyki einn af mik-
ilvægustu þáttum í fari hans.
Á tímum Jane Austin þótti
ekkert eðlilegra en að vel
upp aldar og siðaðar stúlkur
veltu hjónabandinu fyrir sér
eins og hverju öðru reikn-
isdæmi. Enda unnu mið- og
yfirstéttarkonur sjaldnast
fyrir sér og því skipti maka-
valið öllu varðandi afkomu
þeirra. Með auknum rétt-
indum og atvinnuþátttöku
kvenna urðu þær smátt og
smátt minna háðar eig-
inmönnum sínum fjárhags-
lega. Á áttunda áratugnum,
þegar kvennabaráttan stóð
sem hæst, varð fjárhagslegt
sjálfstæði kvenna að sjálf-
sagðri kröfu sem náði bæði
til atvinnulífsins og daglega
lífsins. Á þessum tíma voru
konur hvattar til þess að sjá
um sig sjálfar og láta karla
ekki bjóða sér eitt né neitt.
Ekki heldur í bíó eða út að
borða. ,,Við skiptum reikn-
ingnum, takk,“ varð við-
kvæðið og karlar hættu
smám saman að þora að vilja
borga, af ótta við að vera
álitnir karlrembur.
Undanfarið hafa þessar
óskrifuðu reglur um fjár-
mögnun tilhugalífsins verið
nokkuð til umræðu í Banda-
ríkjunum. Virðist sem kon-
um, sem stunda stefnumóta-
markaðinn þar, þyki í
auknum mæli sjálfsagt að
láta karlinn bjóða sér og ekki
nóg með það heldur bjóða
sér fínt. Dagblaðið New
York Times hefur fjallað um
þessa hugarfarsbreytingu og
bjó í því samhengi til heitið
,,Manolo moochers“ (Manolo
sníkjudýrin) í grein sem birt-
ist fyrir nokkru og vakti tals-
verða athygli. Þar er vísað til
ungra einhleypra kvenna í
New York-borg sem taldar
eru lifa sig helst til fjálglega
inn í sjónvarpsþættina Sex
and the City. Meðal afleið-
inga þess er ódauðleg ást á
Manolo Blahnik, uppáhalds-
skóhönnuði aðalpersónunnar
Carriear Bradshaw og eru
þær tilbúnar að gera næst-
um hvað sem er til að eignast
fallegt par eftir hann með
reglulegu millibili. Þar með
talið að fara út með mönnum
sem eru a) nógu ríkir og b)
nógu örlátir til að gefa þeim
dýrar gjafir í tíma og ótíma,
þar með talið skóna eft-
irsóttu (parið kostar allt að
tvö hundruð þúsund krónur).
Konur sem stóðu í eldlínu
kvennabaráttunnar á átt-
unda áratugnum eru ekki
par ánægðar með þessa þró-
un meðal yngri kynsystra
sinna. Vilja þær meina að
þarna sé komið til sögunnar
enn ein og það allsvæsin
birtingarmynd bakslags
jafnréttisbaráttunnar.
Sníkjudýrin víli ekki fyrir
sér að leita uppi ríka karla,
láta þá bjóða sér á dýrustu
veitingastaðina, til Parísar
eða Rómar, dragi þá með sér
í fínustu búðirnar og finnist
ekkert tiltökumál að leggja
seðlaveskinu meðan á slíku
,,sambandi“ stendur. Ungu
New York-pæjurnar, sem
finnst svona fyrirkomulag
bara fínt, segja sér til varnar
að þær séu hreinlega komnar
lengra í kvennabaráttunni.
Þær þurfi ekki lengur að
sanna að þær vinni fyrir sér
með því að skipta reikn-
ingnum. Þær ,,geti“ vel borg-
að, en hey, fyrst að karlarnir
eru svona áfjáðir í fé-
lagsskap þeirra og til í að
borga brúsann, af hverju
ekki að leyfa þeim það? Þeir
skemmti sér, þær njóti ljúfa
lífsins; bæði græða.
Til er slatti af bókum sem
falla undir bókmenntagrein-
ina ,,sjálfshjálparbækur“
sem eiga að höfða til svokall-
aðra ,,gullgrafara“ (kvenna
sem leita uppi ríka menn
með náin kynni og helst
hjónaband í huga). Bækur
þessar gefa óbrigðul ráð í átt
til árangurs sem flest hafa
verið reynd af höfundunum
sem oftast eru sjálfar giftar
(eða marggiftar) milljóna-
mæringum. Bent er á aðferð-
ir til að fága framkomu sína,
holningu og fatastíl og vísað
á staði sem ríkir menn
stunda, til dæmis hótel og
veitingastaði og svo
ákveðnar borgir og lönd.
Reyndar hafa einstaklega rík
landsvæði reynt að sporna
við innrás gullgrafara. Árið
1999 var til dæmis samþykkt
reglugerð í smáríkinu San
Marino á Ítalíuskaga í þess-
um tilgangi, en hún kveður á
um að erlendar konur sem
fengnar eru til starfa inni á
heimilum þar í landi skuli
komnar yfir fimmtugt. Eins
hafa ákveðnar starfsstéttir,
sem gullgrafarar herja tals-
vert á, lýst óánægju sinni
með þessa manngerð. Nýleg
könnun sem gerð var meðal
breskra atvinnumanna í
knattspyrnu leiðir til dæmis í
ljós að um 80% þeirra hafi,
sér til mikillar gremju,
greyin, orðið fyrir verulegri
áreitni kvenna sem þeir telja
fullvíst að séu fyrst og
fremst að sækjast eftir auð-
æfum þeirra.
Þá gerir nýjasta spútnikið
í bandarísku raunveruleika-
sjónvarpi, Joe Millionare, út
á þessa umdeildu hneigð.
Fyrsti þátturinn var sýndur
nú í vikunni við metáhorf, en
þáttaröðin er kvikindisleg
útgáfa af Piparsveininum, og
sýnir hóp kvenna keppast
um ástir karls sem þær telja
vera erfingja að 50 millj-
ónum bandaríkjadala. Kon-
urnar koma í kastalann sem
Jói ,,á“ í Suður-Frakklandi
til að ,,kynnast“ honum og
gefa sig út fyrir að vera vel
upp aldar siðaðar stúlkur í
leit að engu nema sannri ást.
,,Guð, hvað hann er
heillandi“ segja þær þegar
myndavélarnar nálgast en
eru líka gripnar við að segja
,,ég er fædd til að búa í þess-
um kastala“. Fléttan er svo
sú að Jói er ,,bara“ verka-
maður og á engan arf í vænd-
um. Þættirnir voru allir
teknir upp áður en þetta var
gert opinbert og nú bíða
áhorfendur spenntir eftir því
hvort einhver kvennanna
hafi fallið í gildru framleið-
andanna; segist vera yfir sig
ástfangin en dömpar honum
þegar kemur í ljós að hann
er blankur. Gagnrýni á þætt-
ina er misjöfn, sumum finnst
lágkúran hafa náð nýjum
lægðum en aðrir fagna því að
,,þriðja kynslóð“ raunveru-
leikaþátta skuli ganga alla
leið í því að berskjalda
græðgi og hræsni þátttak-
enda. Samsæriskenningar
eru svo á lofti um að Jói sé
svo bara í góðum efnum eftir
allt saman, en það verði
kunngert eftir að ein af gull-
gröfurunum lætur hann róa
fyrir að vera staur og þannig
fái mannleg niðurlæging að
fara í fleiri en einn hring.
Samt ekki gullhring …
Birna Anna
á sunnudegi
Gott gjaforð
Morgunblaðið/Jóra
bab@mbl.is
Þ
AÐ hvernig við horfum á náttúr-
una breytir náttúrunni um leið
og við horfum á hana“, segir
Ólafur Elíasson í viðtali við Dan-
iel Birnbaum í nýútkominni bók
um þennan áhugaverða lista-
mann og verk hans. Orðspor
Ólafs fer mjög vaxandi í hinum alþjóðlega
myndlistarheimi um þessar mundir, en eins og
kunnugt er verður hann fulltrúi Dana á Fen-
eyjatvíæringnum í vor og stutt er síðan kunn-
gert var að honum hefði verið boðið að búa til
verk í túrbínusal Tate Modern í London.
Bókin sem hér er um að ræða er gefin út af
Phaidon bókaforlaginu og hluti af frægri og að-
gengilegri ritröð þess um
helstu listamenn samtím-
ans. Þeirra á meðal eru
nokkrir sem sýnt hafa
verk sín hér á landi á und-
anförnum árum, svo sem
Lawrence Weiner, Roni
Horn, On Kawara og Gillian Wearing. Auk
þessarar bókar kom einnig út önnur bók um
Ólaf og náinn samstarfsmann hans, Einar Þor-
stein, fyrir skömmu hjá BAWAG stofnuninni í
Vínarborg.
Tilvitnunin hér að ofan um samband okkar
við náttúruna sem „áhorfenda“, er lýsandi fyrir
viðhorf Ólafs gagnvart verkum sínum og jafn-
framt einkennandi fyrir rannsókn hans á þeim
þáttum sem móta viðhorf þess sem horfir og
skoðar listina. En áhugi hans á áhorfandanum
og skapandi hlutverki hans gagnvart umhverfi
sínu – hvort heldur sem það er inni í sýningarsal
eða utan hans – er einmitt lykillinn að flestum
verka Ólafs.
Af samtalinu við Birnbaum má ráða aðÓlafur hefur ekki einungis vakið at-hygli fyrir verk sem búa yfir sjón-rænum og fagurfræðilegum styrk-
leika, heldur einnig fyrir þau viðhorf til
listarinnar og umhverfis mannsins sem í verk-
unum búa. Því þó hlutverk áhorfandans hafi frá
upphafi listsköpunar augljóslega verið veiga-
mikið, hefur Ólafi tekist að spinna nýjan þráð í
rannsókn sinni á hlutverki hans, ekki bara í list-
sköpuninni sjálfri heldur einnig í samfélagi nú-
tímans þar sem oft eru óljós skil á milli náttúru
og hins manngerða, þess upphafna og þess
hversdaglega, þess sem er til sýnis og þess sem
er í bakgrunni. Staða áhorfandans hefur um leið
breyst í öllum grundvallaratriðum; hann stend-
ur ekki lengur óvirkur utan listarinnar, heldur
leikur þvert á móti stórt hlutverk í henni.
Með því að umbreyta viðteknum gildum,
sjónarhornum eða aðstæðum hefur Ólafi tekist
að framkalla framandleika í kringum verk sín
sem er ákaflega afhjúpandi um leið og hann
hvetur þann sem upplifir eða horfir til að staldra
við í könnun sinni á þeirri þekkingu sem við álít-
um undirstöðu veruleika okkar. Eitt bein-
skeyttasta dæmið um samspil áhorfanda og list-
arinnar í verkum hans má líklega finna í
verkunum „Seeing yourself seeing“ og „Seeing
yourself sensing“, þar sem áhorfandinn horfir á
eða í gegnum gler, sem er alsett gegnsæjum
röndum og spegilröndum til skiptis. Engin leið
er að horfa í gegn og á sjálfan sig í einu, svo
sjónarhornið hvarflar stöðugt frá viðfangs-
efnum hins ytri heims er sjást í gegnum glerið,
að áhorfandanum sjálfum að horfa á sig virða
listina fyrir sér.
Mörg verka Ólafs hverfast einnig umtilraunir hans til að færa listina inní hversdagsumhverfi mannsins,óvænt og án formlegrar listrænn-
ar yfirskriftar. Þannig hefur hann t.d. fram-
kallað óvænt „flóð“ á götum borga („Erosion“, á
tvíæringnum í Jóhannesarborg 1997), litað ár
grænar, bæði í óbyggðum og byggð („Green riv-
er“ t.d. í Stokkhólmi 2000) og fært stórar ís-
blokkir út á tún í stórborg („The very large ice-
step experience“, París 1998). Jafnframt slíku
uppbroti á þeim hversdagleika sem ríkir utan
veggja listasafnanna, færir Ólafur iðulega „nátt-
úruleg“ fyrirbrigði inn í sýningarsalina; fossa
sem renna aftur á bak, sólarljós sem afhjúpar
hreyfingu jarðar, að ógleymdum ísblokkunum
sem ekki voru síður framandlegar þar sem þær
bráðnuðu í kassa á gólfinu í Nútímalistasafni
Parísarborgar, heldur en þar sem þær lágu á
förnum vegi – þó það væri með allt öðrum hætti.
Margvísleg önnur kunnugleg nátt-úrufyrirbrigði hafa ratað á söfn ílistsköpun Ólafs, svo sem þokan,regnboginn, hraun, mosi og gos-
hver, svo eitthvað sé nefnt, en ætíð þó í því sam-
hengi að afar augljóst er hvernig þau eru fram-
kölluð fyrir tilstilli tækni af ýmsu tagi.
Eftirlíkingin af raunveruleikanum eða jafnvel
þörf okkar fyrir sjónhverfingar eða blekkingu,
verður veigamikill þáttur þeirra hugrenninga
sem vakna frammi fyrir verkinu.
Eins og Madeleine Grynsztejn, orðar það í
áhugaverðri grein sinni í Phaidon bókinni um
skyldleika verka Ólafs við rómantíska nátt-
úruhefð annarra listamanna frá Norðurlöndum,
eru „hin náttúrulegu fyrirbrigði því ætíð auð-
kennd sem manngerð samsetning, og áhrif hins
upphafna eru án dulúðar, afhjúpuð rétt eins og í
vísindalegri sýnikennslu. Á þann hátt rýfur
[Ólafur] Elíasson meðvitað alla tilfinningu fyrir
milliliðalausu sambandi við, eða torræðum hug-
leiðingum um, „náttúru“ er tengt gæti verk
hans hefð norrænnar rómantíkur. Þrátt fyrir
það, hvað áhrif varðar, bera verk hans á djarfan
og þversagnakenndan máta með sér tilfinn-
ingalegt vægi sem er bæði af yfirskilvitlegum og
raunverulegum toga“. Ólafur minnir m.ö.o.
áhorfanda sinn stöðugt á að ekki er allt sem
sýnist; tignarlegur goshver fyrir utan safnið,
sem lítur út eins og málverk í gegnum gluggann
á sýningarsalnum, reynist reyndar vera kynd-
ingin í sýningarhúsnæðinu, og fossarnir eru
tengdir dælum og rörum.
Áherslan í bókinni um félaga Einar Þorstein
og Ólaf er gjörólík og afhjúpar aðra sýn á verk
þeirra beggja með tilliti til arkitektúrs. Einar
Þorsteinn rekur þar hugmyndir þær sem hann
hefur verið að þróa allt frá því á námsárum sín-
um í arkitektúr um miðjan sjöund áratuginn,
um „geosedic“ – eða skammlínu – hvelfingar,
sem flestir kannast eflaust helst við af verkum
Richards Buckminsters Fullers og ef til vill í
náttúrunni sjálfri. Listsköpun Ólafs Elíassonar
felur í sér sterka vísun í vísindi og það er ekki
síst á þeim sviðum þar sem vísindi og listi skar-
ast sem samvinna Einars Þorsteins og Ólafs ber
áhugaverðan ávöxt. Saman hafa þeir gert til-
raunir með hvelfingar, göng, gorma, Möbíus-
arræmur, kristalmyndanir og speglaverk sem
minna á kviksjár, og margar úrvinnslur þessara
hugmynda eru nú meðal þekktustu verka Ólafs.
Það vinnsluferli sem í bókinni er afhjúpað, og
þáttur Einars Þorsteins í því, er því áhugavert
ekki síst vegna þeirrar hugmyndafræði sem að
baki þessum geometrísku rannsóknum liggur
og er um leið lykill að túlkun er vísar í víðari
veruleika náttúrulegra fyrirbrigða.
Líklega eru þó orð Ólafs sjálfs um reynsluhans af náttúrunni mest lýsandi fyrirþað þá flóknu skörun ólíkra þátta er aðbaki verka hans liggja, svo sem hins
manngerða, rýmisins sem við hrærumst í, hug-
mynda okkar um náttúru og vísindi, sem þó
hafa enga þýðingu nema í vitundartengslum
okkar sjálfra. Í textanum „Seeing Yourself
Sensing“ eða „Að sjá sjálfan sig skynja“, lýsir
hann reynslu sinni af ósnortinni náttúru í
óbyggðum. Efasemdir hans um eðli þeirra
þekkingar sem gönguferð færir honum afhjúpa
af óvenjulegri glöggskyggni sjálfhverf viðhorf
mannskepnunnar til umhverfisins og það hvern-
ig við búum okkur til mynd af henni sem á meira
skylt við okkur sjálf en náttúruna. „Og hvað er
það þá sem ég hef öðlast þekkingu á? Er það
náttúran? Náttúran sem slík hefur ekkert
„raunverulegt“ innsta eðli – enga sanna leynd-
ardóma sem á eftir að afhjúpa. Ég hef ekki orðið
neins vísari um neitt sem máli skiptir annað en
sjálfan mig, og þar fyrir utan, er ekki náttúran
hvort eð er menningarlegt ástand? Það sem ég
hef öðlast þekkingu á eru mín eigin tengsl við
svonefnda náttúru (þ.e.a.s. geta mín til að ná
áttum í þessu ákveðna rými), hæfileiki minn til
að sjá og skynja og hreyfast í gengum lands-
lagið í kringum mig. Er ég horfi á náttúruna,
finn ég ekkert ... aðeins mín eigin tengsl við
rýmið, eða fleti á tengslum mínum við það.“
Þessi orð má auðveldlega heimfæra upp á
reynslu áhorfenda frammi fyrir verkum Ólafs.
„Að sjá sjálfan sig skynja“
„GREEN RIVER“ eða „Græn á“, hluti verks eftir
Ólaf Elíasson sem hann hefur unnið að frá árinu
1998. Vettvangurinn á myndinni var Moss í Nor-
egi 1999.
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is