Morgunblaðið - 13.02.2003, Blaðsíða 24

UMRÆÐAN
24 FIMMTUDAGUR 13. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ER EKKI búið að segja allt sem
hægt er að segja um Kárahnjúka-
virkjun? Það má vel vera, en það
hlýtur þó að vera réttur hvers manns
að tjá sig um svo mikilvægt mál.
Ekki sem vísindamaður heldur sem
venjuleg manneskja.
Hvað ætli stór hluti þjóðarinnar
hafi kynnt sér umhverfismatið? Í því
eru neikvæð áhrif virkjunarinnar
borin saman við ávinning af henni.
Stór gróin landsvæði, fornleifar,
merkar jarðfræðilegar myndanir og
fossar fara undir lón. Varpstöðvar
heiðargæsa og beitilönd hreindýra
skerðast. Til jákvæðra áhrifa eru
taldar auknar tekjur og landsfram-
leiðsla, en aftur á móti að þjóðar-
skuldir, verðbólga og halli á við-
skiptajöfnuði muni aukast
tímabundið. Talið er að aðgengi og
aðstaða til ferðamennsku muni
batna. En það sem ferðamenn sækj-
ast helst eftir á Íslandi er ósnortin
náttúra og ólíklegt að þeir muni
fagna bættu aðgengi og virkjun.
Í umhverfismati kemur fram að
Kárahnjúkavirkjun muni skerða víð-
erni við norðanverðan Vatnajökul,
sem eru sérstæð um margt og eru
vissir hlutar þeirra taldir hafa hátt
verndargildi. Virkjun þessi er óaft-
urkallanleg og það tjón sem hún mun
valda á náttúru Íslands óbætanlegt.
Skipulagsstofnun hafnaði virkjun-
inni vegna umhverfisspjalla og
ónógra mótvægisaðgerða. Umhverf-
isráðherra ónýtti þann úrskurð með
pennastriki, og áfram er haldið.
Við Íslendingar búum við hvað
mesta velmegun í heiminum. Við get-
um vel lifað í landinu án þess að
leggja það undir á þennan hátt. Er
ekki heilbrigð náttúra, hreint loft og
vatn undirstaða lífs og vellíðunar?
Einnig fyrir komandi kynslóðir?
Hvað með efnahagslegt öryggi og
velmegun? Það höfum við nú þegar.
Af hverju ætlum við þá að skemma
svona mikið? Ekki er ekki laust við
að maður skammist sín fyrir græðg-
ina, þar sem helstu vandamál sumra
eru, hvar finna megi stæði fyrir lúx-
usjeppana. Er líklegt að sá efnahags-
legi ávinningur sem hugsanlega
verður af framkvæmdunum muni
nýtast þeim sem lifa á fátæktar-
mörkum? Nær væri að fara betur
með auðlindir okkar og hlúa að
menningu og mannauði. Virkja þá
orku sem býr í mannshuganum og
skapa fleiri og betri störf en þau sem
verða til í stóriðju.
„Orðstír deyr aldregi hveim es sér
góðan getur.“ Orðstír Íslands er
hreint og fagurt land. Það stefnir í að
Ísland verði land stóriðjunnar, gós-
enland stórfyrirtækja sem fá orku á
útsöluverði, „álland framtíðarinnar“.
Þannig Ísland vil ég ekki og því
leggst ég gegn Kárahnjúkavirkjun
og álveri við Reyðarfjörð. Sem
venjuleg kona, móðir og amma.
Við þurfum ekki að færa þessa
fórn. Ef aðstæður til búsetu breyt-
ast, fiskurinn hverfur, Golfstraum-
urinn fer eitthvað annað, gætum við
hugsanlega athugað svona stórar
framkvæmdir. Við skuldum afkom-
endum okkar að bíða með þetta.
Stærstu ákvörðun sem tekin hefur
verið í umhverfismálum á Íslandi
ætti ekki að taka nema að vandlega
athuguðu máli, rannsaka þarf um-
hverfisleg og efnahagsleg áhrif betur
en gert hefur verið. Fræða þarf þjóð-
ina um áhrif, kosti og galla virkjun-
arinnar og láta hana svo taka afstöðu
í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Stutt er í alþingiskosningar og
væri þá hægt að kanna hug þjóðar-
innar til þessa mikilvæga máls.
Kynna málið á hlutlausan hátt og
leggja það svo undir dóm þjóðarinn-
ar. Við verðum að fá að ákveða hvers
konar þjóðfélagi við viljum búa í.
Hvort við viljum hlúa að landinu okk-
ar og virkja mannauð og hugvit, eða
útvega ódýra orku fyrir stóriðju er-
lendra risafyrirtækja og leggja land-
ið okkar undir með þeim umhverf-
isspjöllum og mengun sem því fylgir.
Þjóðaratkvæðagreiðslu
um Kárahnjúkavirkjun!
Eftir Margréti
Þormar
Höfundur er arkitekt.
„Stærstu
ákvörðun
sem tekin
hefur verið í
umhverf-
ismálum á Íslandi ætti
ekki að taka nema að
vandlega athuguðu
máli.“
NÆR árlega má sjá fréttafyrir-
sagnir í þessum dúr. Yfirleitt er
hnýtt aftaní að um sé að kenna vond-
um Evrópusambandsreglum eða
stirfni embættismanna – nema hvort
tveggja sé. En hvers vegna er brott-
fluttum Íslendingum svona mikið í
mun að fá þorramat? Hvað fær þá,
mitt í ofgnótt matar, til að halda há-
tíð súrsaðrar fitu? Skoðum nánar
hvað hér liggur að baki.
Matur eða menning?
Matur er meira en næring fyrir
líkamann. Í öllum samfélögum gegn-
ir maturinn ýmsum hlutverkum sem
hafa djúpar rætur í félagskerfinu,
trúarbrögðunum og hagkerfinu.
Fyrir einstaklingana í samfélaginu
er maturinn táknrænn, tjáir og skap-
ar tengsl manna á milli, sömuleiðis
milli manns og guðdóms og manns
og náttúru.
Hvað er ætt?
Hvert samfélag skilgreinir hvað er
ætt og óætt, án tillits til næringar-
gildis. Í Bretlandi eru t.d. snákar,
íkornar, hundar, kettir og mýs æt
dýr, en sjaldnast skilgreind sem slík.
Frakkar leggja sér til munns snigla
og froskalæri, í Austurlöndum fjær
er algengt að borða hunda og ketti.
Flest samfélög telja þó mannakjöt
ekki ætt.
Í öllum samfélögum er eitthvað
ætilegt talið „ekki-matur“, jafnvel
þótt hungursneyð ríki. Gott dæmi er
hrossakjötið sem Íslendingar fúls-
uðu við á öldum áður, vildu frekar
deyja hungurdauða en láta ofan í sig
slíkt ómeti.
Trúarbrögð
Strangt bann við tilteknum fæðu-
tegundum einkennir mörg trúar-
brögð.
Hindúar mega hvorki deyða né
borða nokkra skepnu, sérstaklega
ekki nautgripi. Mjólkurmat má nota,
stundum einnig fisk og egg.
Múslimar mega ekki borða neitt
svínakyns. Aðeins má neyta kjöts af
jórtrandi klaufdýrum, slátruðum
samkvæmt halal-helgisiðum. Aðeins
má borða fiska sem hafa ugga og
hreistur, því er bannað að neyta
skelfisks, hákarla og ála.
Gyðingar mega, eins og múslimar,
ekki borða svínakjöt. Þeir slátra
einnig jórturdýrum í samræmi við
helgisiði, kosher. Aldrei má neyta
kjöts og mjólkurmatar í sömu máltíð.
Shíkar mega ekki neyta nauta-
kjöts, en svínakjöt er leyfilegt þótt
þeir borði það sjaldan. Helgisiðir við
slátrun kallast jhatka.
Rastafarar eru yfirleitt grænmet-
isætur, þótt margir fylgi venjum
gyðinga. Áfengi er stranglega bann-
að eins og í mörgum öðrum trúfélög-
um.
Samfélagsleg þýðing
Félagslegur er sá matur sem neytt
er með öðru fólki og hefur bæði tákn-
rænt og næringarlegt gildi fyrir þá
sem hans neyta. Hér má nefna allt
frá kvöldverði fjölskyldunnar til
stórra trúarhátíða. Flestar máltíðir
eru bundnar ákveðnum hefðum,
hver skal matreiða og bera fram,
hverjir borða saman og hver gengur
frá. Hefðir ákveða einnig matartíma,
röð rétta, hvaða áhöld eru notuð og
hvernig fæðunnar er neytt (borðsið-
ir). Líta má á formlegt tilefni mál-
tíðar og matseðil sem sérstakt tákn-
mál sem tjáir okkur margt um
samband og gildismat þeirra sem
borða saman. Hvert samsæti stað-
festir og endurnýjar tengslin.
Matur er líka notaður til að sýna
félagslega stöðu, oft er þá borinn
fram sjaldgæfur og dýr matur.
Dæmi er villibráð í Norður-Evrópu,
kavíar í hinum vestræna heimi og
kameldýrshnúður hjá bedúinum.
Hópkenndin
Matur er iðulega einkennismerki
hópkenndar, hvort sem landsvæði,
fjölskyldubönd, þjóðflokkur eða
trúarbrögð mynda heildina. Öll lönd
hafa sína þjóðarrétti, að neyta „síns“
matar er nátengt því að finna til sam-
heldni og varanleika samfélagsins.
Matarvenjur eru því yfirleitt með í
farteskinu þegar flutt er til annarra
landa, þótt misjafnt sé hversu fast er
haldið í þá í nýja landinu. Þjóðlegur
matur er þó yfirleitt mikilvægur
þáttur á hátíðum þegar styrkja skal
böndin við gamla landið og uppruna
sinn.
Að neita Íslendingum erlendis um
sinn súra þorramat snertir því við-
kvæma strengi djúpt í sálu okkar.
Þegar gamla herraþjóðin Danir eru
að verki finnst okkur óréttlætið hálfu
verra. Þetta skýrir árlegt fréttagildi
höfnunarinnar.
Orsök bannsins
Orsök innflutningsbanns Dana og
Norðmanna er hins vegar einföld,
engin íslensk kjötvinnsla hefur leyfi
til að flytja afurðir sínar á Evrópu-
markað. Væru Íslendingar hins veg-
ar EB-meðlimir þyrftu allar okkar
kjötvinnslur að uppfylla kröfur EB.
Þá gætum við líka óáreitt flutt okkar
súrmeti hvert á land Stór-Evrópu
sem okkur lysti.
Íslendingar erlendis fá
ekki þorramatinn sinn
Eftir Katrínu
Andrésdóttur
„Engin ís-
lensk kjöt-
vinnsla hef-
ur leyfi til að
flytja afurðir
sínar á Evrópumarkað.“
Höfundur er héraðsdýralæknir
Suðurlands.
MIKLAR umræður hafa farið
fram um fyrirhugaðar virkjunar-
framkvæmdir á Austurlandi. Íslend-
ingum er landið kært og harðar deil-
ur hafa verið uppi um hvort
Kárahnjúkavirkun sé réttlætanleg.
Svo umdeild eru virkjunaráformin að
það er engu líkara en menn hafi
gleymt því að einnig stendur til að
byggja eitt af stærri álverum í Evr-
ópu með tilheyrandi mengun.
Flestir halda eflaust að umhverf-
isyfirvöld reyni að tryggja það að
fyrirtæki haldi mengun sinni í lág-
marki. Því miður er það ekki algilt. Á
sínum tíma lagði Hollustuvernd rík-
isins til að Hydro fengi hærri losun-
arheimild en greint var frá í mati á
umhverfisáhrifum. Menn geta spurt
sig hvort einu af markmiðum laga um
mat á umhverfisáhrifum; „... að
kynna fyrir almenningi umhverfis-
áhrif framkvæmdar ...“ verði náð
þegar leyfisveitendur taka ekki mið
af því sem fram kemur í mats-
skýrslum.
Þegar áform Hydro voru á borðinu
var áætlað að byggð yrði rafskauta-
verksmiðja. Í ljós kom að sú verk-
smiðja myndi valda margfalt meiri
loftmengun en sjálft álverið. Útblást-
ur rafskautaverksmiðjunnar á
brennisteini (SO2) varð til þess að
Skipulagsstofnun skilyrti úrskurð
sinn þannig að ekki yrði búseta innan
þynningarsvæðisins.
Þegar fram kom að Alcoa myndi
ekki byggja rafskautaverksmiðju
glöddust margir enda fyrirsjáanlegt
að verulega myndi draga úr loft-
mengun. En þegar starfsleyfistillög-
ur Hollustuverndar ríkisins fyrir ál-
ver Alcoa lágu fyrir gátu hinir sömu
hætt að gleðjast. Við sem töldum að
með minna álveri og án rafskauta-
verksmiðju myndu loftgæði batna til
muna höfðum rangt fyrir okkur.
Minna álver
Í samanburðarskýrslu Alcoa, þar
sem álver þeirra var borið saman við
álver Hydro, var í raun lítið fjallað
um mengunarvarnir. Rauði þráður-
inn í umfjöllun um loftmengun var á
þá leið að Alcoa lofaði að menga ekki
meira en búið var að samþykkja að
Hydro mætti menga. Á grundvelli
þessa ákvað Skipulagsstofnun að
ekki þyrfti að fara fram sérstakt mat
á umhverfisáhrifum fyrir álver Al-
coa.
Skv. starfsleyfistillögum Hollustu-
verndar ríkisins mun fjórðungs
minkun á álveri og fráfall frá áform-
un um rafskautaverksmiðju ekki
skila sér í verulega bættum loftgæð-
um. Komið verður í veg fyrir slíkan
munað með minni hreinsun á út-
blæstri. Útlit er fyrir að Alcoa muni
blása út 4 sinnum meira af SO2 en
ráðgert var að Hydro myndi gera,
alls um 3.900 tonnum á ári. Til þess
að mæta þessari aukningu er áætlað
að reisa tvo 78 metra háa skorsteina.
Í Noregi og Svíþjóð er álverum ekki
heimilað að nota slíkar lausnir þar
sem ár og vötn þar eru viðkvæm fyrir
súru regni. Þar er gerð krafa um vot-
hreinsibúnað sem að tryggir góð loft-
gæði og kemur í veg fyrir súrt regn.
Í tillögu Hollustuverndar ríkisins
að starfsleyfi fyrir Hydro var lagt til
að fyrirtækinu yrði heimilt að losa
966 tonn af SO2 á ári hverju. Í mats-
skýrslu var aðeins talað um 828 tonn.
Þarna heimila umhverfisyfirvöld
17% meiri losun en fram kom í mats-
skýrslu, þvert á markmið laga um
mat á umhverfisáhrifum. Þar sem ál-
ver Alcoa fór ekki í mat á umhverfis-
áhrifum eru upplýsingar um tækni-
lega getu þess til mengunarvarna
ekki jafn aðgengilegar almenningi og
æskilegt væri. Af þessum sökum
verður því ekki svarað hér hvort Al-
coa þurfi að gera sitt besta til þess að
fara ekki yfir sett losunarmörk eða
hvort þeir fái álíka svigrúm og Hydro
átti að fá.
Ýmsir hafa haldið því fram að vot-
hreinsun sé ekki góður kostur þar
sem með þeirri aðferð sé verið að
færa mengun úr lofti og yfir í sjó.
Vissulega þarf að tryggja það að
mengunarvarnir sem draga eiga úr
tiltekinni mengun auki ekki mengun
annarstaðar. Þessi röksemdafærsla
á þó ekki við um vothreinsibúnað ál-
vera þar sem brennisteinssýra getur
ekki mengað sjóinn frekar en súrefni
getur mengað andrúmsloftið.
Meiri metnað,
minni mengun
Eftir Berg
Sigurðsson
Höfundur er
umhverfisefnafræðingur.
„Umhverf-
isyfirvöld
heimila 17%
meiri losun
en fram kom
í matsskýrslu.“
ÞAÐ bárust af því fregnir á dög-
unum að yfirvöld þessa lands hafi not-
að 50 milljónir króna og ómældan
tíma þjálfaðra lögreglumanna til að
rannsaka hvort það var Jón eða séra
Jón sem málaði mynd á striga. Á með-
an ganga fíkniefnasalar frjálsir um
skólalóðir og nágrenni okkar til að
selja börnum fíkniefni.
Ég velti því fyrir mér, hvað ræður
þessari forgangsröðun á fé og starfs-
kröftum þeirra sem við almenningur
borgum fyrir að gæta okkar. Telur al-
menningur hugsanlega að þessum
fjármunum og tíma góðra manna
hefði verið betur varið til að vinna að
uppbyggjandi samstarfi við íbúa,
skóla og forvarnaraðila til að hjálpa
okkur öllum að ala upp betri börn, í
samfélagi þar sem ofbeldi og harka
bæði í samskiptum manna og við-
skiptum fyrirtækja fer sívaxandi?
Undanfarin ár hefur svokölluð
„hverfamiðstöð“ verið rekin í Mið-
garði, Grafarvogi. Þar er á einum stað
hverfislögregla, félagsþjónusta, sál-
fræðingar og ráðgjafar varðandi fé-
lagsleg vandamál. Þessir aðilar hitt-
ast reglulega, deila upplýsingum um
hvað er í gangi í hverfinu og geta
þannig tekið saman á þeim vanda-
málum sem upp koma. Einnig er unn-
ið með íbúum og skólum hverfisins,
því þannig vinna allir í hverfinu mark-
visst að betra umhverfi og uppeldi
barna.
Það hefur komið í ljós að þessi sam-
þætting þjónustu fyrir íbúa borgar og
bæja getur haft veruleg áhrif til
minnkunar vandamála hjá börnum og
unglingum. Stærri bæjarfélög þurfa
því að setja upp „hverfamiðstöðvar“
þar sem boðið er upp á helstu þjón-
ustu við íbúana sem þeir þyrftu ann-
ars að sækja til miðbæjarins, meðan
smærri bæjarfélög geta náð þessari
samræmingu með því að færa ofan-
greinda aðila hvern nær öðrum til að
vinna markvisst saman.
Ef ég má ráða – vil ég fjölskyldu-
vænt umhverfi !
Strigavænt umhverfi?
Eftir Jón
Arnarson
Höfundur er nemi við
Háskóla Íslands.
„Ég vil fjöl-
skylduvænt
umhverfi.“