Morgunblaðið - 15.03.2003, Blaðsíða 38

UMRÆÐAN
38 LAUGARDAGUR 15. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Í KJÖLFAR viðtals við Jóhann
Ágúst Sigurðsson, prófessor í
heimilislækningum, sem birtist í
Morgunblaðinu 13. október síðast-
liðinn hófust miklar umræður um
sjúkdómsvæðingu en í viðtalinu
hélt Jóhann því fram að verið væri
að búa til sjúklinga og sjúkdóma.
Og að slíkt hefði kostnað í för með
sér fyrir heilbrigðiskerfið og væri
að hluta til skýringin á því hversu
mikið heilbrigðiskerfið þendist út. Í
DV (18. janúar 2003) er svo annað
viðtal við Jóhann þar sem rætt er
um þá gríðarlegu aukningu sem átt
hefur sér stað í notkun geðlyfja á
Íslandi á síðustu árum og því haldið
fram að samfélagið, eins og það er í
dag, framleiði sjúklinga sem þjáist
af kvíðaröskunum.
Neysla geðlyfja á Íslandi í
samanburði við Norðurlöndin
Þegar litið er til Norðurlandanna
kemur í ljós að Íslendingar eiga
Norðurlandametið í neyslu geð-
lyfja. Árið 2001 voru þannig seldir
tæplega 80 dagsskammtar á hverja
1.000 íbúa á Íslandi sem er tvöfalt
meira en í Danmörku og Finnlandi.
Í Noregi er salan um 45 dags-
skammtar á hverja 1.000 íbúa. Sví-
ar, sem eru næsthæstir í þessu til-
liti með um 55 DDD/1.000 íbúa,
komast ekki með tærnar þar sem
við erum með hælana. Neysla þess-
ara lyfja hefur aukist hratt frá því
að þau voru fyrst sett á markað árið
1988 og hefur nú meira en tífaldast
frá því sem þá var. Kostnaðurinn
samfara allri þessari neyslu á geð-
lyfjum er gríðarlegur og fer vax-
andi. Þannig var kostnaðurinn
rúmar 100 milljónir árið 1989 og
var kominn í um 800 milljónir
króna árið 1999. Síðasta ár slær allt
út, en þá voru geðlyf seld fyrir 1,3
milljarða.
Ljóst er að sprenging hefur orðið
í notkun geðlyfja, sem er kannski
ekki svo skrítið í ljósi þess að rann-
sóknum víðs vegar að hefur borið
vel saman um að þunglyndi sé van-
meðhöndlað og þess vegna gleðiefni
að fleiri sem á þurfi að halda njóti
nú þeirra úrræða sem til eru. Al-
þjóðaheilbrigðisstofnunin telur
þunglyndi vera vaxandi vandamál
og því ekki útlit fyrir að draga fari
úr notkun geðlyfja fyrr en menn
reyni fleiri aðferðir til þess að
stemma stigu við vandanum.
Þunglyndi og kvíði oft
samfélagslegt vandamál
Í viðtalinu í DV bendir Jóhann á
að nær sé að ráðast að rótum vand-
ans en að skrifa upp á lyf án þess að
fara í saumana á hvað liggur að
baki. Þannig tekur hann sem dæmi
að í mörgum tilfellum leiði kynferð-
isleg misnotkun og einelti til þung-
lyndis og/eða kvíða. Önnur atriði
ekki síður mikilvæg eru misnotkun
á áfengi og öðrum vímuefnum en
sýnt hefur verið fram á tengsl milli
neyslu og þunglyndis og kvíða. Þá
er talið að mikil og langvarandi
streita geti einnig lagt lóð á vog-
arskálarnar. Þunglyndi helst í
hendur við fjölda erfiðra atburða og
áfalla á lífsleiðinni (e. negative life
events) en dæmi um það geta verið
ofangreind atriði auk fjölda ann-
arra. Einnig er mikilvægt að hafa í
huga að geðsjúkdómar á borð við
þunglyndi og kvíða geta verið ætt-
gengir og orsakanna því ekki að
leyta í ytri aðstæðum.
Má ekki gera forvarnarstarf
tortryggilegt
Í viðtalinu í Morgunblaðinu 13.
október sl. segir Jóhann og vitnar
þar í British Medical Journal: „Að-
ferðin við að búa til og selja sjúk-
dóma er alltaf sú sama. Fjölmiðlum
eru sendar upplýsingar um ástand
eða sjúkdóm, sem áður hefur verið
ómeðhöndlaður eða lítill gaumur
gefinn. Gefið er í skyn að um sé að
ræða algengt og alvarlegt ástand
sem hægt sé að meðhöndla. Algengi
þessa ástands er magnað upp og
reynt að búa til þörf sem ekki var
til staðar áður þar sem markmiðið
er að skapa ótta almennings. Jafn-
framt er bent á nýjustu meðferðina
og nýjustu tækin til greiningar.“
Hægt er að taka undir með Jóhanni
um nauðsyn þess að fjölmiðlar,
stjórnmálamenn og aðrir vegi og
meti þær upplýsingar sem fyrir þá
eru á borð bornar. Hins vegar má
ekki gleymast í þessari umræðu að
forvarnar- og fræðslustarf á að
gegna mikilvægu hlutverki í heil-
brigðiskerfinu, því nauðsynlegt er
að almenningur sé vel upplýstur
um helstu einkenni og afleiðingar
sjúkdóma eins og þunglyndi. Enda
er fólk líklegra til þess að leita sér
aðstoðar ef það býr yfir slíkri vitn-
eskju og fá þar með greiningu og
meðhöndlun við hæfi. Það má líka
vel vera að ein af ástæðum þess hve
kostnaðarsamt heilbrigðiskerfið er
sé sú að sjúklingar komist of seint
undir læknishendur og meðferð því
torsóttari og batahorfur verri.
Sjúkdómsvæðing og stór-
aukin notkun geðlyfja
Eftir Tinnu
Traustadóttur
„Þunglyndi
helst í hend-
ur við fjölda
erfiðra at-
burða og
áfalla á lífsleiðinni …“
Höfundur er lyfjafræðingur og
stjórnarmaður í SUS.
„MIG langar bara að eiga mömmu
sem elskar mig.“ Þetta eru orð ungr-
ar stúlku sem er háð fíkniefnum eða
var það a.m.k. þegar þessi orð voru
sögð fyrir um ári síðan. Stúlkan
gerði sér hins vegar ekki grein fyrir
því að hún átti mömmu sem elskaði
hana og mömmu sem hafði átt fjöl-
margar andvökunætur og mömmu
sem gerði allt sem hún gat til þess að
reyna að hjálpa dóttur sinni sem var
bara því miður svo ofurseld fíkninni
að hún vildi ekki hlusta eða taka
mark á mömmu.
Þegar málin eru skoðuð kemur því
miður í ljós að vítt og breitt um land-
ið er fjöldi foreldra sem glímir við
fíkn barna sinna. Fíkniefnaneyslu
sem byrjaði e.t.v. í litlum mæli, en af
því að fíkillinn getur oft leynt neysl-
unni lengi fyrir sínum nánustu þá er
mikill skaði skeður loks þegar
brugðist er við neyslunni.
Foreldrar þurfa stöðugt að vera á
varðbergi, erfitt er að segja til um
hvaða unglingar verða fyrir barðinu
á fíkninni. Unglingar sem stunda
íþróttir og/eða taka þátt í öðru skipu-
lögðu félagsstarfi eru taldir vera bet-
ur varðir fyrir freistingunum. En því
miður sýna dæmi að íþróttaungling-
urinn getur líka fallið fyrir freisting-
unni eins og hver annar unglingur.
Hvað get ég gert og hvert get ég
leitað aðstoðar eru spurningar sem
margir foreldrar spyrja sig þegar
vágesturinn hefur bankað upp á eða
þegar grunur vaknar um að eitt-
hverjar breytingar séu að eiga sér
stað hjá unglingnum.
Margar leiðir eru færar og margir
fagaðilar eru til þess að veita ráð. Til
að koma á framfæri upplýsingum um
hvernig bregðast skuli við og hvert
hægt sé að leita, mun Ungmenna-
félag Íslands og Kammerkór
Reykjavíkur í samstarfi við Lögregl-
una í Reykjavík standa fyrir útgáfu á
bæklingi þar sem lögð verður
áhersla á að fræða foreldra um
fyrstu einkenni og rétt viðbrögð við
vímuefnanotkun unglinga.
Í þessu tilefni verða glæsilegir
styrktartónleikar haldnir nú á næst-
unni: Þann 20. mars kl. 20.00 verða
tónleikar í Ólafsvík, á Ísafirði, á Ak-
ureyri, á Egilsstöðum og á Selfossi.
Laugardaginn 22. mars kl. 17.00
verða tónleikar í Hallgrímskirkju í
Reykjavík.
Fíkn er fjötur
Eftir Önnu R.
Möller
Höfundur er stjórnarmaður UMFÍ .
„Margar
leiðir eru
færar og
margir fag-
aðilar eru til
þess að veita ráð.“
EITT af frægustu leikritum tutt-
ugustu aldar var samið í Vínarborg
um aldamótin 1900. Höfundur þess
hét Arthur Schnitzler og var geð-
læknir. Leikritið hefur löngum ver-
ið talið húðstrýking á yfirstéttinni í
Vín um daga Schnitzlers fyrir úr-
kynjun hennar og yfirdrepsskap.
Það samanstendur ekki af öðru en
tíu tveggja manna tölum, karls og
konu hverju sinni. Hver af tíu per-
sónum leiksins á aðild að tveimur
slíkum fundum. Framan af hverj-
um fundi er afar dátt með þeim
tveimur sem talast við. Þá eru ljós-
in slökkt og leikhúsgestir sitja í
myrkri litla stund. Þegar ljósin
kvikna aftur eru dáleikarnir orðnir
að fáleikum. Þess ber að geta að í
fyrsta atriði leiksins er það ekki yf-
irstéttarfólk sem hittist að máli,
heldur hermaður og vændiskona. Í
lokaatriðinu fáum við melluna aftur
á tveggja manni tali við greifa sem
hafði áður fundað með frægri leik-
konu.
Þetta leikrit heitir Reigen á
þýzku. Það þýðir Baugur. Fyrir
nokkrum árum var sýnd af því ný
leikgerð í London, og litlu síðar hjá
Leikfélagi Reykjavíkur. Þá hét það
Bláa herbergið. Margir furðuðu sig
á þessari nafnbreytingu, en aðrir
töldu að ekki hefði verið stætt á
öðru þar sem upphaflega nafnið
hefði getað teflt viðskiptasamning-
um í uppnám bæði á Englandi og
Íslandi. Sagt var að Baugsmæðgur
hefðu látið fé af hendi rakna til
beggja sýninga. Á hinn bóginn væri
Bláa herbergið hlutlaust heiti. Blá
herbergi væru víða, til dæmis á kín-
verskum matsölustöðum í London,
og mörg þeirrar náttúru að þar
myrkvaðist allt um stund með ófyr-
irsjáanlegum afleiðingum.
Við þetta bætist að í Baugi
Schnitzlers eru myrkraverkin alltaf
hin sömu, í öllum tíu atriðum leiks-
ins, eftir því sem næst verður kom-
izt. Baugur snýst allur um eitt efni
sem er vændi hárra sem lágra. Þar
er allt selt og keypt. Í bláum her-
bergjum getur hins vegar margt
gerzt þegar ljósin slokkna. Þar
geta menn til dæmis upptendrazt af
hneykslun á vændi. Samt verða dá-
leikar að fáleikum sem er hinn dul-
arfulli kjarni málsins bæði í Baugi
og Bláa herberginu.
Sígild verk eins og Baugur hafa
oft áhrif á aðra höfunda. Á dög-
unum heyrði ég leikþætti í útvarpi
og sjónvarpi. Þeir voru eftir lög-
fræðing sem einnig er kunnur rit-
höfundur. Nú ber mér að taka
skýrt fram að ég er ekki að saka
þennan ágæta höfund um ritstuld.
Hann tekur myrkraverkastef
Schnitzlers alveg sjálfstæðum tök-
um og spinnur úr því frumlegt
verk. Hjá honum eru það ekki karl
og kona sem talast við, heldur tveir
lögfræðingar. Þar með er enginn
dónaskapur í verki hans. Og eftir
að ljósin kvikna birtast fáleikarnir
einkum í því að annar lögfræðing-
urinn lætur lögregluna vita af hin-
um, auðvitað óformlega því að þetta
eru menntaðir lögfræðingar. Í
Baugi Scnitzlers er engin lögregla.
Í öðru atriði leiksins kemur
skemmtileg kúvending sem á sér
enga hliðstæðu hjá Schnitzler. Ég
vona að mér takist að fara rétt með
hana. Þar segir að auðvitað hefði
menntaður lögfræðingur vitað allan
tímann að ekki þyrfti að láta lög-
regluna vita. Hann hefði bara haft
tal af reyndum lögreglumanni sem
svo vildi til að væri sálmaskáld og
hefði einu sinni ætlað að gefa sér
tösku, og það væri vonandi ekkert
að því að tveir rithöfundar spjöll-
uðu saman. Í Baugi Schnitzlers er
ekkert sálmaskáld.
Flestir hafa skilið þessa leikþætti
sem ádeilu á svonefnt sundrungar-
lið sem ógnar heilbrigðum stjórn-
arháttum í landinu. Lokasetning
leiksins var: „Ég má ekki til þess
hugsa að sundrungarliðið komist til
valda.“ Fáleikarnir voru bara plat.
Það er engin sundrung, nema í
sundrungarliðinu.
En þá birtist í Morgunblaðinu
leikdómur sem varpar nýju ljósi á
efnið. Það er menntaður lögfræð-
ingur sem skrifar. Hann leiðir í ljós
að það var raunar sundrung í bláa
herberginu. Með lögfræðingunum
tveimur! Leikdómarinn segir ann-
an lögfræðinginn hafa verið náinn
samstarfsmann hins, en svo hafi
hann komið í bláa herbergið vegna
þess að hann hafi verið „gerður út
af örkinni“ af fyrirtæki nokkru „til
að viðra ákveðna hugmynd með
hagsmuni fyrirtækisins í huga.“ Þá
sundraðist eðlilega allt.
Leikdómarinn nefnir ekki hver
þessi „ákveðna hugmynd“ var,
enda er einn galdur þessarar bók-
menntahefðar sá að myrkraverkin
eru einmitt myrkraverk. En hann
varpar nýju ljósi á fáleikana og þar
með allan boðskap verksins.
Bláa herbergið
Eftir Þorstein
Gylfason
„En þá birtist í Morg-
unblaðinu leikdómur
sem varpar nýju ljósi á
efnið.“
Höfundur er prófessor við
Háskóla Íslands.
UNDANFARIN ár hefur verið
mörkuð stefna í Grunnskólum
Reykjavíkur um að breyta kennslu-
háttum töluvert undir þeirri yfirskrift
að stefnt skuli að einstaklingsmiðuðu
námi. Þetta merkir að rótgrónar hug-
myndir manna um bekki sem einn
kennari messar yfir eru að verða úr-
eltar. Stefnt skal að því að kenna inn-
byrðis ólíkum nemendahópum þar
sem nemendur eru t.d. á ólíkum aldri.
Í hópunum fást allir nemendur við
sama viðfangsefni en á ólíkan máta og
eiga verkefni hvers og eins að miðast
við áhugasvið hans og getu.
Þessi hugmynd byggist að hluta til
á kenningum um fjölgreind, þ.e. að
margs konar greind sé til. Skólakerfið
hefur hingað til miðast mjög við
tvenns konar greind, þ.e. málgreind
og rökgreind sem nemendur nota til
að mynda við tungumálanám og
stærðfræðinám. Annars konar
greind, s.s. hæfileikar til að eiga sam-
skipti við fólk, myndrænir hæfileikar
o.s.frv. hafa síður fengið að njóta sín í
skólakerfinu.
Hver og einn fái að njóta sín
Þessi hugmyndafræði hugnast
mörgum vel enda hlýtur það að teljast
ákjósanlegt ástand að hver og einn fái
að njóta sín á eigin grundvelli. Hins
vegar telja margir þessa hugmynda-
fræði hálfgerða draumsýn enda á ís-
lenskt skólakerfi ennþá langt í land í
þessum efnum.
Til marks um það eru samræmdu
prófin sem nú eru ekki aðeins í 10.
bekk eins og áður var heldur einnig í
4. og 7. bekk. Námið á þessum árum
hlýtur að miðast mjög við að nemend-
ur nái góðum árangri í samræmdum
fögum og hætt er við því að önnur fög
verði útundan. Grunnskólar starfa nú
í mun meira samkeppnisumhverfi en
áður var og skólar eru metnir út frá
árangri á samræmdum prófum. Það
er því hætt við því að hugsjónin um
einstaklingsmiðað nám troðist undir í
hinum samræmda og staðlaða hama-
gangi.
Hugmyndir um einstaklingsmiðað
nám hafa verið að ryðja sér til rúms
víða um heim, einkum í Bandaríkjun-
um og annars staðar á Norðurlönd-
um. Í Reykjavík hafa fræðsluyfirvöld
sett fram stefnu þessa efnis en það
skýtur skökku við að yfirvöld mennta-
mála í landinu hafi á sama tíma fjölg-
að samræmdum prófum sem bendir
til annarrar stefnu á þeim bænum.
Og nú verður farið að halda sam-
ræmd próf í framhaldsskólum. Marg-
ir hafa gagnrýnt framkvæmd þeirra
prófa en ég spyr um grundvöll þeirra.
Ljóst er að samræmd próf í fram-
haldsskólum gera skólum erfiðara að
marka sér sérstöðu. Ef meta á gæði
framhaldsskóla út frá árangri þeirra í
samræmdum prófum bitnar það á
fjölbreytni námsframboðs og hætt er
við því að ofurkapp verði lagt á þær
námsgreinar sem liggja undir í sam-
ræmdu prófunum. Greinilegt er að
þessi umræða hefur ekki farið fram
og stjórnmálamenn hafa jafnvel fallið
í þá gryfju að tala um að öllum nem-
endum sé hollt að taka próf – eins og
málið snúist um leti nemenda. Málið
snýst auðvitað um það hvort og þá
hverju samræming skili og hvort hún
bitni ekki á sérstöðu hvers skóla.
Áhugavert verður að fylgjast með
þróun fræðslumála næstu árin enda
þurfa yfirvöld menntamála á öllum
vígstöðvum að sammælast um sam-
eiginleg markmið og sameiginlega
stefnu. Það er vonandi að hugsjónin
um einstaklingsmiðað nám komi þar
sterk inn, hvort sem er í grunnskólum
og framhaldsskólum. Í skólakerfinu á
að leitast við að hlú að hverjum og ein-
um. Það á ekki að ganga út á að búa til
árangur á þröngum sviðum til að líta
vel út á samræmdum og stöðluðum
pappírum. Þá eru menn fallnir í þá
gryfju að ganga eftir samræmdu
göngulagi fornu.
Samræmt
göngulag fornt
Eftir Katrínu
Jakobsdóttur
Höfundur er varaformaður Fræðslu-
ráðs Reykjavíkur og formaður UVG.
„Ef meta á
gæði fram-
haldsskóla
út frá ár-
angri þeirra í
samræmdum prófum
bitnar það á fjölbreytni
námsframboðs …“