Morgunblaðið - 01.06.2003, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 1. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Lassa-hitasóttarinnar varðfyrst vart 1969, þegartvær hjúkrunarkonur dóuí Nígeríu, og var veirannefnd eftir bænum þar
sem hún kom fram. Lassa-sóttin hef-
ur orðið að farsóttum, en þess á milli
er hún landlæg á afmörkuðu svæði, í
Gíneu, Líberíu og Sierra Leone,
ásamt Nígeríu. Því er ástæða fyrir
alþjóðasamfélagið að fylgjast með
henni og því fólki sem þar hrynur
niður úr þessum sjúkdómi.
Sjálf hafði ég ekki heyrt eða lesið
um þennan skæða sjúkdóm, þrátt
fyrir mikinn lestur og ótaldar bólu-
setningar við aðskiljanlegustu sjúk-
dómum á þessu sóttskæða svæði.
Tilviljun að svo varð. Aðalstöðvar
friðargæsluliðsins UNAMSIL voru
að senda lækna og fleiri með þyrlu til
Kenema og Tongó í austurhéraði
Sierra Leone vegna dauðsfalla af
þessum sjúkdómi og framkvæmda-
stjórinn sem fyrir því stóð, landi
minn Steinar Berg Björnsson, sá til
þess að ég kæmist með í þyrlunni.
Fyrirfram hafði ég fengið formlegt
leyfi til þess að mega vera í farar-
tækjum Sameinuðu þjóðanna, án
þess að þeir bæru þó á mér ábyrgð.
Friðargæsluliðar falla
Friðargæsluliðið, sem sér um
þetta tiltekna landsvæði, er frá
Sambíu, SAMBATT. Þegar það var
þangað komið, þar sem íbúarnir
þjást og deyja úr þessum sjúkdómi,
tóku friðargæsluliðar þennan sjúk-
dóm og voru nokkrir dánir úr hon-
um. Og nú var verið að bregðast við,
enda vilja Sameinuðu þjóðirnar
tryggja að friðargæsluliðar snúi
heim heilir á húfi og líka að þeir beri
ekki heim til sín svo skæða farsótt. Í
þessu tilfelli var því ekki einu sinni
hægt að senda jarðneskar leifar
þessara ungu manna til síns heima.
Dýrahýsill þessarar skæðu veiru
er þarna sérstök tegund af rottum
(Mulitmammate-rottur), nagdýr af
rodentia-ættbálki. Hópurinn frá
UNAMSIL, sem sendur var á stað-
inn til að skoða hvað væri hægt að
gera, samanstóð af dr. Koka Rao, yf-
irlækni hjá SÞ, öðrum lækni þaðan,
vatnsfræðingi og fleiri sérfræðing-
um stofnunarinnar. Átta manns,
undir forustu Salvans Pelambulans
fulltrúa.
Þyrlan lenti fyrst í bæ að nafni
Kenema til þess að taka þarlenda
sérfræðinginn í þessum sjúkdómi,
dr. Conteh. Síðan var flogið áfram til
Tógó, héraðsins þar sem sjúkdóm-
urinn herjar í kringum herbúðir
Sambíumannanna. Þar voru nú fjór-
ir þeirra í einangrun og fleiri veikir.
Einn hafði látist í vikunni á undan.
Dr. Conteh segir mér að búið hafi
verið að greina þessa veiru. Vitað sé
að hún sé af ebólakyni. Rannsóknir
séu í gangi í von um að hægt verði að
búa til bóluefni. Hann hefur vegna
stríðsins sl. 10 ár aðeins getað hlynnt
að sjúklingum, og segir að veiru-
drepandi lyf (ribavarin) hafi haft góð
áhrif í upphafi sjúkdómsins. Þótt
mannfall sé verulegt sé hægt að
koma fólki til heilsu ef það kemur
strax og það finnur fyrir veikinni,
sem fæstir geri við þær aðstæður
sem verið hafa í landinu. Sjúkdóms-
einkennin koma fram 1–3 vikum eftir
smit og lýsa sér í hitasótt, brjóst-
verkjum, særindum í hálsi, illbæri-
legum verkjum, uppköstum, bólgum
í andliti og slímkenndum blæðing-
um. Einnig leggst veikin á tauga-
kerfið, sem hefur m.a. í för með sér
heyrnarleysi, ef sjúklingurinn lifir
af.
Veira þessi getur borist í fólk á
ýmsan hátt og milli manna. Frá rott-
unum í þvagi og úrgangi og þaðan
með snertingu eða mat, svo og um
sár og skurði. Þar sem rottan lifir í
kringum heimilin og á matarleifum,
oft í illa vörðum matargeymslum, er
það algengasta smitleiðin, en veiran
getur líka borist í lofti við innöndun,
snertingu milli manna og við um-
gengni við sjúklinga eða með sjúkra-
tækjum. Læknirinn upplýsti þetta í
fyrirlestri fyrir Sambíumennina og
dreifði bæklingi sem friðargæslulið
SÞ hafði látið gera fyrir þá og al-
menning.
Uppþvotturinn á gólfinu
Af sjálfu leiðir að hreinlæti er það
sem gildir. En þar er hængur á.
Hópurinn okkar var sendur til að
taka út hreinlæti og aðbúnað í her-
búðunum. Sambíumennirnir höfðu
áður fengið fyrirmæli um viðbrögð,
en þar sem í þeirra landi er ekki jafn-
ströng tilfinning fyrir hreinlæti og
t.d. hér á Norðurlöndum lék vafi á að
þeir hefðu skilið fyllilega alvöru
málsins. Við þrömmuðum því í fylgd
með yfirmönnum SAMBAT í 40
stiga hita um búðirnar. Og mikið
rétt, viðvaranir höfðu ekki skilað sér
fyllilega, girðingar ekki náð vel niður
í jörðina, birgðageymslur illa lokað-
ar og eldhúsin eins og siður er í
þeirra landi. Vaskað upp á gólfinu,
mataráhöld ekki í skápum og leifum
ekki eytt. Þeir höfðu t.d. ekki skilið
almennilega að köttunum sem þeim
var gert að fá sér var ekki ætlað að
veiða rottur heldur að lifa á og
minnka matarleifaúrganginn. Auð-
vitað ber fólk með sér sína siði og
menningu.
Ég spurði Selvan Pelambulan
þegar ég kom til aðalstöðvanna
hvernig skýrsla hópsins hefði hljóð-
að. Hann sagði brýnast að byggja ný
og hreinlegri eldhús, en síðan væri
lagt til að loka búðunum og urða
þær. Flytja liðið blátt áfram í nýjar
búðir á nýjum stað. Það kom mér
ekki á óvart. En Sambíumennirnir
höfðu lagst gegn því, sagt að það
væri allt of dýrt. Þegar ég gekk á
framkvæmdastjóra friðargæsluliðs-
ins sagði hann að þegar mannaskipti
yrðu í liðinu í byrjun júní mundu þeir
þvinga þetta fram og leggja til það
sem á vantar.
Þetta dæmi veitir manni sýn inn í
þau heilbrigðisvandamál sem heim-
urinn stendur sameiginlega and-
spænis og hættuna á útbreiðslu
slíkra sjúkdóma frá löndum sem
hrjáð eru af langvarandi stríðsátök-
um, þaðan sem slíkir sjúkdómar geta
haldið af stað út í heim.
Báðir læknarnir fluttu meðal ann-
arra fyrirlestra fyrir friðargæslulið-
ana í SAMBAT-herdeildinni, kynntu
þeim sjúkdóminn og brýndu þá á því
hvernig þeir gætu varast hann. M.a.
að vera ekki inni á héraðsbúum. Ef
þeir hefðu kynni af konum, þá að
nota a.m.k. smokka, sem dreift var
til þeirra. Um leið notuðu læknarnir
tækifærið til að tala um HIV-smit
með sömu viðvörunum, en það er
einnig stórt átak hjá friðargæslulið-
inu í Sierra Leone.
Átak gegn HIV
Ég hafði átt viðtal við Hirut Befe-
cadu, sem stjórnar því átaki fyrir
friðargæslulið UNAMSILs. Hún
sagði að liðið hefði strax við komuna
2001 áttað sig á því að engin vitn-
eskja var til í landinu um hvernig
ástandið væri varðandi HIV-smit og
alnæmi og lét strax gera slembi-
könnun. Virtust 7,5% HIV-smituð.
Að vísu höfnuðu íbúarnir því alfarið
að svo gæti verið. Sögðu að ef al-
næmi væri í landinu hefði friðar-
gæsluliðið komið með það. Því var
byrjað á því að taka fyrir eigin lið-
sveitir, sem voru þó alltaf 17 þúsund
manns og skipt út árlega. Dreift er
til hvers manns 100 smokkum á mán-
uði. Það var útgangspunkturinn sem
svo var unnið frá út í samfélagið í
samvinnu við stjórnvöld. Og nú var
komin heilsumiðstöð á heimavelli til
að vinna að þessum málum um land
allt. Ég sá í blöðum að forseti lands-
ins var að hefja herferð með því að
láta líka dreifa smokkum til hvers
hermanns í sínum her með fyrir-
lestraherferðum til að brýna her-
mennina til að nota þá og breiða vitn-
eskjuna út þegar þeir snúa heim í
þorpin sín. Sameinuðu þjóðirnar
hafa þjálfunarnámskeið fyrir slíka
fyrirlesara til að senda út um landið.
Einnig nýta þeir UN-útvarpið til að
útbreiða þekkingu á málinu. Sagðist
Hirut Befecadu hafa trú á því að
þessi upplýsingaherferð væri að tak-
ast, nú þegar friðargæsluliðið hefði
umboð til að hafa afskipti af mann-
úðarverkefnum eftir að friður á að
vera kominn á. Væru að byggjast
upp varnir og fræðsla, sem mundu
halda áfram eftir að friðargæsluliðið
væri á brott.
Það er semsagt margt sem svo öfl-
ugt friðargæslulið fæst við í landi,
þar sem allir innviðir eru úr lagi og
vandinn hefur bara safnast upp í ára-
tugarlöngu stríði. Þegar ekkert er
hægt að gera fer fólk gjarnan í höfn-
un.
Þessi ferð til SAMBAT-liðsins í
Tongóhéraði opnaði augun fyrir
margvíslegum vandamálum. „Við
viljum gera allt til þess að friðar-
gæsluliðar, sem eru að leggja sig
fram, skili sér heilir heim,“ sagði
Pelambulan. Og friðargæsluliðarnir
frá Sambíu kvöddu okkur í einum
kór með einkunnarorðum sveitar
sinnar: „To serve together for
Peace! We are the warriors of Peace!
Að þjóna friði með samstilltu átaki!
Við erum friðarins stríðsmenn!“ Og
auðvitað þarf að verja þá líka.
Skæður veirusjúkdómur
má ekki halda út í heim
Lassa-hitasótt nefnist
skæður veirusjúkdómur,
sem herjar á ákveðið svæði í
Vestur-Afríku. Þar blundar
hann, lítt heftur vegna
langvarandi styrjaldar-
ástands, og veldur dauða.
Elín Pálmadóttir kveður
það umhugsunarvert
með vaxandi samgöngum
um heiminn.
Morgunblaðið/Elín Pálmadóttir
Leiðangurinn kveður friðargæsluliðana frá Sambíu við brottför í þyrlunni.
Dr. Koka Rao, yfirlæknir hjá Sameinuðu þjóðunum, og dr. Conteh, sérfræðingur
um Lassa-hitasóttina í Sierra Leone.