Morgunblaðið - 01.06.2003, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 1. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
5. júní 1993: „Mikilvægt
skref var stigið um síðustu
mánaðamót til aukins frelsis
í verzlun og viðskiptum
landsmanna. Þá voru felldar
úr gildi opinberar ákvarðanir
á verðlagningu fjölmargra
þjónustugreina. Er nú loks
svo komið, að nær öll verð-
lagshöft hafa verið aflögð í
landinu. Mikilvægasta und-
antekningin þar á er verð-
lagning búvara. Fyrir mán-
aðamótin var einnig gerð
breyting á gengisskráningu,
sem á að leiða til aukinnar
samkeppni banka og spari-
sjóða í gjaldeyrisverzlun.
Seðlabankinn hætti að skrá
gengið einhliða og ræðst það
nú á eins konar markaði
banka og sparisjóða. Seðla-
bankinn mun þó tryggja að
gengið haldist innan viðmið-
unarmarka með eigin kaup-
um og sölum og öðrum
stjórntækjum.“
. . . . . . . . . .
4. júní 1983: „Það skiptir
miklu – máski mestu – fyrir
nýskipaða ríkisstjórn að
byggja þegar í upphafi ferils
síns brú skilnings og trausts
milli sín og almennings í
landinu. Það þarf ekki sízt að
koma því rækilega til skila,
hver er staða helztu efna-
hags- og atvinnuþátta; og
hvaða aðgerðir séu nauðsyn-
legar til að forða hruni í
þjóðarbúskapnum. For-
sendur aðgerða, framkvæmd
og tilgang þarf að tíunda
gaumgæfilega til almenn-
ings.“
. . . . . . . . . .
2. júní 1973: „Í viðræðum
þeirra Nixons og Pompidous,
sem lauk í Reykjavík í gær,
lagði Frakklandsforseti meg-
in áherzlu á, að Bandaríkja-
menn mættu ekki, með ein-
hliða aðgerðum draga úr
herafla sínum í Evrópu og
vakti hann athygli Nixons á
þeim hættum, sem því væru
samfara. Jafnframt mun
Frakklandsforseti hafa sett
fram þá skoðun við Nixon, að
ef um samdrátt herafla í
Evrópu yrði að ræða, yrði
hann að gerast samtímis
bæði í A- og V-Evrópu. Þessi
yfirlýsing Pompidous er afar
athyglisverð vegna þess, að
Frakkar hafa síðustu árin
ekki tekið þátt í varnarsam-
starfinu innan Atlantshafs-
bandalagsins og þeir hafa
haft forystu fyrir þeim Evr-
ópubúum, sem hafa talið
áhrif Bandaríkjanna vera
alltof mikil.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
V
IÐSKIPTASIÐFERÐI
hefur verið mikið til um-
ræðu síðastliðin misseri,
ekki síst í Bandaríkjunum
þar sem hvert hneykslis-
málið á fætur öðru kom
upp í viðskiptalífinu á síð-
asta ári. Sérfræðingar og
fræðimenn hafa velt því fyrir sér hvort eitthvað
hafi farið úrskeiðis í sjálfu viðskiptakerfinu og
hvort nauðsynlegt sé að stemma stigu við þess-
ari þróun með sértækum aðgerðum. Margir telja
mikilvægt að setja strangari reglur um hegðun á
markaði og fylgja þeim eftir af festu. Aðrir vilja
horfa til framtíðar og til dæmis leggja aukna
áherslu á siðfræði viðskiptanna strax í viðskipta-
námi í háskóla.
Þegar Jack Welch, fyrrverandi forstjóri
bandaríska stórfyrirtækisins General Electric,
kom til Íslands í maí var hann spurður á fundi í
Háskólanum í Reykjavík hvort hann teldi rétt að
viðskiptasiðfræði fengi veglegri sess í viðskipta-
námi.
Welch sagðist telja að of seint væri að kenna
fólki í háskólanámi á þrítugsaldi muninn á réttu
og röngu. Það yrði aldrei hægt að koma í veg
fyrir að óheiðarlegt fólk, eitt og eitt skemmt epli,
réðist til starfa í viðskiptalífinu og það væri að
hans mati rangt að ætla að refsa fyrirtækjum
þegar hneykslismál kæmu upp innan þeirra.
Sem dæmi nefndi hann er upp komst fyrir
skömmu að blaðamaður á New York Times hefði
um langt skeið stundað blaðamennsku er byggð-
ist á skáldskap og tilbúningi. Hann benti á að
blaðið hefði einmitt verið í fararbroddi þeirra
sem hefðu sett sig á háan hest og ráðist harka-
lega á einstök fyrirtæki vegna afglapa einstakra
starfsmanna. Sagði Welch að nú fengi blaðið
sjálft að kenna á því að ekki væri hægt að hafa
alla starfsmenn undir stöðugu eftirliti.
Eplin eða epla-
kassinn?
Í þeim umræðum er
átt hafa sér stað að
undanförnu hefur ein-
mitt verið mikið rætt
um hvort hneykslismál síðustu ára megi rekja til
einstakra „skemmdra epla“ eða hvort það sé
hreinlega „eplakassinn“, sem sé gallaður. Í grein
á veftímariti Wharton-skólans, viðskiptaháskóla
Pennsylvaníu-háskóla, er tekið dæmi af fyrir-
tækjunum Enron og Andersen er tengdust bæði
stóru hneykslismáli. Bandaríska dómsmálaráðu-
neytið ákvað að lögsækja endurskoðunarfyrir-
tækið Andersen og var það að endingu sakfellt.
Hins vegar var ekki lögð fram kæra á hendur
Enron. Tímaritið spyr: „Getur verið að heilt
endurskoðunarfyrirtæki beri sök vegna afbrots
er framið var í tengslum við endurskoðunarverk-
efni en að viðskiptavinurinn, sem verið var að
vinna verkefnið fyrir, eigi enga sök í málinu?“
Hvernig stendur á því að í öðru málinu beinast
aðgerðir yfirvalda að fyrirtækinu sjálfu en í hinu
að einstaka starfsmönnum þess?
Thomas Dunfee, lögfræðiprófessor við
Wharton, segir að í viðskiptasiðfræði sé oft gerð-
ur greinarmunur á skemmdu epli og skemmdum
eplakassa. Spurningin snúist um það hvenær
fyrirtæki breytist úr góðu fyrirtæki með ein-
staka illa innrætta starfsmenn yfir í gallaðan
eplakassa, vegna þess hve skemmdu eplin eru
mörg eða vegna þess að utanaðkomandi aðstæð-
ur hafi haft slæm áhrif á kassann.
Dunfee telur að hugsanlega hafi bandarísk
dómsmálayfirvöld komist að þeirri niðurstöðu að
rétt væri að lögsækja Andersen sem fyrirtæki
vegna þess að það hefði brugðist í hverju málinu
á fætur öðru. Þetta hafi ekki snúist um hvernig
fyrirtækið hélt á málum Enron heldur einnig
bókhaldi fyrirtækjanna Waste Management
Inc., Global Crossing og Sunbeam svo dæmi séu
nefnd. Dunfee segir að á einhverjum tímapunkti
kunni Andersen að hafa breyst úr fyrirtæki sem
var talið bera af öðrum vegna gilda sinna í fyrir-
tæki sem Enron gat beitt þrýstingi til að fá
óþægilegan endurskoðanda, er gerði athuga-
semdir við ákveðin ferli, fjarlægðan. „Niðurstað-
an var sú að yfirvöld fóru að líta á Andersen sem
gallaðan eplakassa,“ segir Dunfee.
Annar lögfræðiprófessor við Wharton, Will-
iam Laufer, sem er forstöðumaður Zicklin-
miðstöðvarinnar, rannsóknastofnunar á sviði
viðskiptasiðfræði, telur að einstaka ákvarðanir
Andersen kunni að hafa haft áhrif í þessu máli.
Fyrirtækið hafi þannig neitað að horfast í augu
við gjörðir sínar, bera á þeim ábyrgð og eiga
samstarf við stjórnvöld. Slík hegðun væri líkleg
til að auka líkur á að saksóknarar réðust til at-
lögu við fyrirtækið sjálft.
Laufer segir Andersen vera dæmi um fyrir-
tæki er neiti að fara að ráðum margra sérfræð-
inga í lögfræði er hvetji fyrirtæki til að veita
yfirvöldum upplýsingar um þá einstaklinga inn-
an raða þeirra er mesta ábyrgð beri á hneykslis-
málum gegn því að fyrirtækjunum sjálfum verði
hlíft að einhverju marki.
Sumir sérfræðingar eru þó þeirrar skoðunar
að aðrar ástæður liggi að baki því að Enron var
ekki sótt til saka strax líkt og Andersen. Það hafi
hreinlega verið vegna þess að fyrirtækið var í
raun gjaldþrota og því ekki eftir miklu að slægj-
ast með málsókn.
Tortímandi
áhrif spillingar
Kim B. Clark, rektor
Harvard Business
School, viðskiptahá-
skóla Harvard-há-
skóla, gerði siðferði í viðskiptum einnig að um-
talsefni í erindi er hann flutti nýlega hjá
National Press Club í Washington. Í erindinu,
sem bar yfirskriftina „Fyrirtækjahneyksli: Eru
skemmdu eplin vandamálin eða eplakassinn“,
segir Clark að hann hafi mikið velt vöngum yfir
þeim fjölmörgu hneykslismálum er hafi sett svip
sinn á bandarískt viðskiptalíf að undanförnu.
Hann segir að hann hafi hugsað um þessi mál
jafnt sem einstaklingur, sem fræðimaður og sem
yfirmaður stofnunar er hefur það hlutverk ár
hvert að búa hundruð einstaklinga undir for-
ystuhlutverk í viðskiptalífinu. „Ég verð að segja
eins og er að mér þykja atburðir síðastliðins árs
vera mjög uggvænlegir, hvernig sem á málið er
litið. Ég er hneykslaður á því hvernig flett hefur
verið ofan af græðgi og misferli innan fyrirtækja
og stofnana er áður voru fyrirmynd manna og
dæmi um árangur. Ég ber kvíða í brjósti vegna
þeirra tortímandi áhrifa sem spilling og siðferði-
legir misbrestir hafa á samfélag okkar og efna-
hagslíf,“ segir Clark.
Hann segist gera sér grein fyrir því að margt
hafi verið gert til að taka á þessum málum. Hins
vegar sé það sitt mat að þær aðgerðir séu ófull-
nægjandi. Of mikið af umræðunni hafi einungis
snúist um yfirborð vandans. Nauðsynlegt sé að
kafa dýpra og ráðast að rótum vandans. „Ég tel
að viðskiptaháskólum beri skylda til að taka á
þessum málum og þetta er því verkefni sem ég
tek mjög nærri mér. Þetta er ekki fræðilegt
verkefni. Þetta eru mál sem ég verð að takast á
við dag hvern.“
Hann segir samlíkinguna um eplin og epla-
kassann endurspegla ólík viðhorf til vandans.
Annars vegar séu þeir sem telji málið snúast um
einstaklinga sem verði að hafa uppi á, ákæra og
sakfella. Á hinum endanum séu þeir sem telji
eplakassann sjálfan stórlega gallaðann. Því verði
að hanna hann upp á nýtt með nýjum lögum og
nýjum reglum.
„Ég tel sannleikskorn í báðum þessum nálg-
unum. Það eru til skemmd epli og vissulega er
kassinn ekki gallalaus. Þær lausnir sem settar
eru fram eru hins vegar í báðum tilvikum ófull-
komnar. Ég tel að okkur skorti dýpri skilning á
því sem gerðist og víðari skilgreiningu á því sem
verði að gera. Slíkur skilningur er ekki síst
mikilvægur vegna þeirrar þróunar sem átt hefur
sér stað á sviði viðskipta á síðustu árum. Við-
skipti eru einstaklega sveigjanlegur og aflmikill
drifkraftur í samfélaginu og þeir sem ráða þar
ferðinni gegna sífellt víðtækara hlutverki,“ segir
Clark.
Hann segir gangverk efnahagslífsins vera orð-
ið það flókið og öflugt að stjórnkerfið sem var
hannað í kringum það á sínum tíma ráði ekki við
það lengur að öllu leyti. Markaðir hafi verið
gerðir sveigjanlegri og það hafi haft jákvæð
áhrif á mörgum sviðum. Á sama tíma hafi hins
vegar mikilvægar stofnanir orðið veikari og það
sama eigi við um reglur og viðmið er tengjast
dómgreind og eiga að koma í veg fyrir hags-
munaárekstra.
Vandanum má að mati Clarks skipta í þrennt.
Í fyrsta lagi séu markaðir farnir að gegnsýra
fleiri svið þjóðlífsins og fyrirtæki hafi nýtt sér þá
þróun á neikvæðan hátt. Í öðru lagi hafi leiðtog-
ar notað hvata markaðskerfisins í stað dóm-
greindar og grundvallarreglna á sviðum þar sem
slíkir hvatar eigi ekki við. Í þriðja lagi hafi stofn-
anir þær er stjórna kerfinu varpað grundvallar-
atriðum fyrir róða í leitinni að markaðstækifær-
um. Hann segir að ekki megi skilja hann svo að
hann vilji hverfa aftur til einhvers konar „sveita-
sælu“-fortíðar þar sem markaðirnir höfðu minni
völd og voru ekki jafn skilvirkir. Hann vilji halda
áfram á sömu braut en taka verði á ákveðnum
vandamálum. Clark nefnir laun æðstu stjórn-
enda sem skýrt dæmi um það hvernig stofnanir
er eigi að veita leiðsögn er hagsmunaárekstrar
koma upp hafi brugðist.
„Markaðir byggjast á trú. Þeir krefjast þess
að menn trúi og treysti heiðarleika upplýsinga
og því að orð muni standa. Ekki síður eru þeir
háðir því að fyrir hendi séu grundvallarreglur,
MORGUNBLAÐIÐ Á AUSTURLANDI
SJÓMANNADAGUR
Sjómannadagurinn er hátíðlegurhaldinn í dag. Þrátt fyrir mikl-ar breytingar í þjóðlífi okkar
hefur engin breyting orðið á þeim
sess, sem sjómannadagurinn skipar í
huga okkar Íslendinga. Hann er einn
mesti hátíðisdagur þjóðarinnar. Á
þeim degi hyllum við íslenzka sjó-
menn og vottum þeim virðingu okk-
ar.
Og ekki að ástæðulausu. Nútíma-
þjóðfélag á Íslandi hefur verið byggt
upp á hundrað árum fyrst og fremst á
þeim afrakstri, sem við höfum haft af
vinnu sjómannsins. Sjómennskan er
enn undirstaða atvinnulífs okkar og
afkomu okkar. Þótt útgerðarfyrir-
tækin hafi stækkað og séu orðin fjár-
hagslega mjög öflug byggist öll starf-
semi þeirra á vinnu sjómannsins.
Vinnuaðstaða og aðbúnaður sjó-
manna er allt annar en áður var.
Þannig á það að vera. Útgerðarmenn
eiga hrós skilið fyrir það hvað þeir
hafa lagt mikla áherzlu á að búa vel
að sjómönnum í þeim fiskiskipum,
sem byggð hafa verið undanfarna
áratugi.
Tími mikilla sjóslysa virðist að
mestu liðinn. Þó verða alltaf við og
við slys á hafi úti sem minna okkur á
hversu lífshættulegt starf sjómanns-
ins er.
Hver svo sem þróun samfélags
okkar verður megum við aldrei
gleyma hlut þeirra manna, sem sóttu
sjóinn. Morgunblaðið færir íslenzk-
um sjómönnum árnaðaróskir á þess-
um hátíðisdegi þeirra og þjóðarinn-
ar.
Morgunblaðið er þessa daganaað opna starfsstöð á Egils-
stöðum og hefur fréttaritari blaðs-
ins þar, Steinunn Ásmundsdóttir,
verið ráðin fastur starfsmaður
blaðsins. Markmiðið með þessum
ráðstöfunum er að efla mjög frétta-
flutning blaðsins frá Austurlandi.
Morgunblaðið hefur hátt á annan
áratug rekið skrifstofu á Akureyri,
þar sem nú starfa þrír blaðamenn
auk þeirra starfsmanna, sem sjá
um dreifingu blaðsins, sölu auglýs-
inga og aðra þjónustu við kaupend-
ur og aðra viðskiptavini. Með opn-
un starfsstöðvar á Egilsstöðum og
ráðningu blaðmanns þar er stigið
nýtt skref í átt til þess að auka
fréttaþjónustu Morgunblaðsins um
land allt.
Nú er framundan mikið fram-
kvæmdatímabil á Austurlandi. Þær
framkvæmdir skipta miklu máli
fyrir Austfirðinga en einnig fyrir
landsmenn alla. Morgunblaðið mun
leggja áherzlu á að flytja lesendum
sínum ítarlegar fréttir af þessum
miklu framkvæmdum svo og að
bregða upp mynd af þeim breyt-
ingum, sem verða á samfélaginu á
Austurlandi vegna þeirra og í kjöl-
far þeirra.
Með því vill blaðið leggja sitt af
mörkum til þeirrar uppbyggingar,
sem framundan er í þessum lands-
hluta. Það er mjög ákveðin skoðun
fréttaritara Morgunblaðsins um
land allt, sem ítrekað hefur komið
fram á fundum þeirra í höfuðstöðv-
um blaðsins í Reykjavík, að ítarleg-
ur, reglulegur og jákvæður frétta-
flutningur skipti byggðir landsins
miklu máli. Blað allra landsmanna
vill eiga þátt í þeirri uppbyggingu.
Þess vegna m.a. hefur verið lögð
vaxandi áherzla á birtingu stað-
bundinna frétta frá Norðurlandi,
Suðurnesjum, Árborgarsvæðinu,
nú Austurlandi, auk sveitarfélag-
anna á höfuðborgarsvæðinu sjálfu.
Sú samgöngubylting, sem varð með
opnun Hvalfjarðarganganna, mun
leiða til þess að þéttbýlið á suð-
vesturhorninu teygir sig upp í
Borgarfjörð og vestur á Snæfells-
nes og mun Morgunblaðið einnig
fylgja þeirri þróun eftir í frétta-
þjónustu sinni.