Morgunblaðið - 17.08.2003, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
15. ágúst 1993: „Fyrirhug-
aðar veiðar íslenzkra fiski-
skipa í Barentshafi, sem
a.m.k. 15–20 skip stefna nú á,
ef ekki fleiri, eru á góðri leið
með að verða að stórpólitísku
deilumáli innanlands og utan.
Á þessu máli eru margar hlið-
ar. Sú afstaða útgerðar-
manna og sjómanna að vilja
bjarga sér er skiljanleg. Út-
hafskarfaveiðar hafa gefizt
vel. Þorskstofninn í Barents-
hafi hefur verið á mikilli upp-
leið og þegar erlend skip
landa hér góðum afla, sem
fengizt hefur á þeim slóðum
er ekki við öðru að búast en
útgerðarmenn hér vilji kanna
þessa möguleika.“
. . . . . . . . . .
14. ágúst 1983: „Í Hagtölum
mánaðarins, júlíhefti, sem
hagfræðideild Seðlabanka Ís-
lands gefur út, er m.a. fjallað
um efnahagsþróun í umheim-
inum. Þar er greint frá því að
Efnahags- og framfarastofn-
unin (OECD) spái því, að sá
efnahagsbati, sem hófst á
seinni helmingi ársins 1982 í
sjö stærstu OECD-ríkjunum,
haldi áfram á þessu og næsta
ári. Talið er að verg þjóðar-
framleiðsla muni aukast um
2% á þessu ári og 3,25% á því
næsta á OECD-svæðinu í
heild. Hagvöxturinn í ár
verður mestur í Japan,
3,25%, næstmestur í Banda-
ríkjunum, 3%, en 0,5% að
meðaltali í Evrópulöndum
OECD. Því er einnig spáð að
hagvöxtur verði hægari í
Evrópulöndum á næsta ári
en í N-Ameríku, Ástralíu og
Japan.“
. . . . . . . . . .
12. ágúst 1973: „Mikla furðu
hefur vakið, hversu óstinnt
helzta málgagn ríkisstjórn-
arinnar, dagblaðið Þjóðvilj-
inn og Lúðvík Jósepsson,
sjávarútvegsráðherra, hafa
tekið þeirri þróun í fiskveiði-
lögsögumálum, sem átt hefur
sér stað á alþjóðavettvangi að
undanförnu. En aðstæður
eru nú þær, að verulegar lík-
ur eru á, að allvíðtæk sam-
staða verði um 200 sjómílna
fiskveiðilögsögu meðal þjóða
heims. Þegar Íslendingar
ákváðu að færa landhelgina
út í 50 sjómílur höfðu nokkur
ríki þegar helgað sér svo víð-
tæka lögsögu.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
AMERÍSKT SJÓNVARP?
Athyglisverðar upplýsingar umuppruna sjónvarpsefnis á Ís-landi koma fram í nýlegri
skýrslu Hagstofu Íslands um fjöl-
miðlun og menningu. Þar eru nýjustu
tölur frá árinu 2001, en gefa ágæta
mynd af því hver þróunin hefur verið
á undanförnum árum.
Það kemur ekki á óvart í tölum
Hagstofunnar að efni almennra
einkarekinna sjónvarpsstöðva er og
hefur verið að stórum hluta banda-
rískt; tæpur helmingur efnis á Sýn og
yfir helmingur efnis Stöðvar 2. Hitt
vekur athygli, að bandarískt efni í
Ríkissjónvarpinu hefur farið hrað-
vaxandi. Það var 18,3% af efni stöðv-
arinnar árið 1991 en 31,7% tíu árum
síðar. Að þessu leyti líkist Ríkissjón-
varpið einkareknu stöðvunum æ
meir.
Við ameríska efnið bætist svo efni
frá öðrum enskumælandi löndum,
sem var samtals 10,6% af efni stöðv-
arinnar árið 2001. Það ár voru því
a.m.k. 42,3% af efni íslenzka ríkis-
sjónvarpsins á ensku! Þá er raunar
ótalinn hlutur ensku í „fjölþjóðlegu
og óskilgreindu“ erlendu efni, sem
var árið 2001 17,3% af efni Ríkissjón-
varpsins. Erlent efni var sent út í
66,5% af útsendingartíma Ríkissjón-
varpsins þetta ár, sem þýðir að af er-
lendu efni þessarar sjónvarpsstöðv-
ar, sem er rekin að stórum hluta fyrir
fé skattgreiðenda, eru a.m.k. tæp
64% á einu erlendu tungumáli, þ.e.
ensku.
Á sama tíma og þessi þróun á sér
stað helzt hlutfall íslenzks efnis í Rík-
issjónvarpinu svipað, eða á bilinu 27-
36%, en efni frá öllum öðrum mál-
svæðum dregst saman. Þannig var
efni frá nánustu frændþjóðum okkar,
Norðurlandaþjóðunum, 3,2% árið
1991 en 2,4% árið 2001. Þeir tímar
eru löngu liðnir, er norrænt efni var
allt að 11% af dagskrá Sjónvarpsins.
Efni á spænsku, sem töluð er af 250
milljónum manna og nýtur æ meiri
vinsælda hjá ungum Íslendingum,
meðal annars vegna mikilla við-
skiptatengsla við spænska málsvæð-
ið, var 0,6% af dagskrá Ríkissjón-
varpsins árið 1991 en 0,1% árið 2001.
Efni á ítölsku var 0,9% árið 1991,
0,2% áratug síðar. Efni á frönsku,
sem er kennd í hér um bil öllum fram-
haldsskólum á Íslandi, var 2,9% árið
1991, en 1,9% 2001. Efni á þýzku, sem
lengi hefur verið það erlenda tungu-
mál sem flestir Íslendingar hafa
kunnað á eftir ensku og Norðurlanda-
málunum, enda tengslin við þýzku-
mælandi lönd mikil, var í upphafi tí-
unda áratugarins 2,1%, en í lok hans
heil 1,2% af dagskrá Sjónvarpsins.
Morgunblaðið hefur áður sett fram
þá skoðun að þessi menningarlega
einsleitni í erlendu efni Ríkissjón-
varpsins sé algerlega óviðunandi – og
var sú skoðun þó byggð á eldri tölum.
Stjórnendur Sjónvarpsins telja sig
kannski vera að svara óskum mark-
aðarins með þessari dagskrárstefnu.
En vill almenningur aðallega sjá am-
erískt eða engilsaxneskt efni í sjón-
varpinu? Hvað með alla þá tugi þús-
unda Íslendinga, sem hafa t.d. búið
um lengri eða skemmri tíma í Skand-
inavíu, Þýzkalandi og Frakklandi?
Hvað með unga fólkið í framhalds- og
háskólum, sem sýnir tungumálum á
borð við ítölsku og spænsku æ meiri
áhuga? Hvað með þá mörgu Íslend-
inga, sem vegna starfa sinna og
áhugamála eru í miklum tengslum við
önnur málsvæði en það enska? Hvað
með þá mörgu, sem telja að Ísland sé
í menningarlegu og sögulegu tilliti
fyrst og fremst Evrópuríki, þrátt fyr-
ir náin tengsl við Bandaríkin, og beri
að rækta evrópskan menningararf?
Jafnvel þótt einhver kæmist að
þeirri niðurstöðu að allt þetta fólk
vildi fyrst og fremst horfa á amerískt
afþreyingarefni í sjónvarpinu, er það
alls ekki hlutverk Ríkissjónvarpsins
að hlaupa á eftir duttlungum mark-
aðarins. Ef það á að vera raunin þarf
ekkert Ríkissjónvarp.
Sjónvarp, sem fjármagnað er með
skatti á almenning, á fyrst og fremst
að gegna menningar- og fræðsluhlut-
verki. Það á m.a. að opna fólki glugga
inn í marga menningarheima, en ekki
bara einn eða tvo. Það á að styðja við
viðleitni skólakerfisins til að kenna
fólki erlend tungumál, og þá ekki
bara ensku. Það á að leggja áherzlu á
vandaða dagskrá þar sem sápuóperur
og ofbeldismyndir skipa lágan sess.
Ef stjórnendur Ríkissjónvarpsins
missa sjónar á þessu hlutverki þess
og leitast við að gera Sjónvarpið æ
líkara einkareknu stöðvunum, hafa
þeir sjálfir kippt undan því tilveru-
grundvellinum.
U
MRÆÐA um utanríkis- og
varnarmál hefur sjaldan
verið jafnlífleg í Banda-
ríkjunum og undanfarin
ár vegna breyttrar heims-
myndar og aðstæðna á al-
þjóðavettvangi. Lok kalda
stríðsins og hryðjuverkin í
New York og Washington 11. september 2001
hafa snúið viðteknum viðhorfum á hvolf og knúið
menn til að endurmeta flesta þætti utanríkis- og
varnarstefnunnar.
Bandaríkin standa frammi fyrir mjög sérstök-
um vanda. Þau eru sem stendur öflugasta risa-
veldi mannkynssögunnar. Aldrei áður hefur eitt
ríki haft jafnmikla efnahagslega og hernaðarlega
yfirburði gagnvart öðrum ríkjum og Bandaríkin
hafa nú. Á sama tíma verða Bandaríkjamenn að
horfast í augu við þá staðreynd að þrátt fyrir afl
þeirra geta fámennir hryðjuverkahópar greitt
Bandaríkjunum þung högg.
Í grófum dráttum má segja að í umræðunni
skiptist menn í tvo hópa. Annars vegar eru þeir
sem telja að Bandaríkin þurfi ekki lengur að
reiða sig á bandamenn og vini í heiminum með
sama hætti og áður. Hagsmunum þeirra sé best
borgið með því að treysta á sig sjálf og grípa til
þeirra aðgerða sem nauðsynlegar eru til að
tryggja öryggi Bandaríkjanna. Hins vegar eru
þeir sem telja að þrátt fyrir mátt Bandaríkjanna
verði öryggi þeirra aldrei tryggt nema með nánu
samstarfi við önnur ríki.
Þessar umræður skipta Íslendinga máli, rétt
eins og önnur ríki í Evrópu. Við höfum átt náið og
gott samstarf við Bandaríkin allt frá stofnun lýð-
veldisins og þau öxluðu með varnarsamningnum
árið 1951 ábyrgð á öryggi Íslands. Það endurmat
sem nú á sér stað í Bandaríkjunum á samstarfinu
við Evrópu og þá ekki síst á vettvangi Atlants-
hafsbandalagsins snertir okkur með beinum
hætti. Þær viðræður sem átt hafa sér stað á milli
ríkjanna að undanförnu um framtíð varnarsam-
starfsins hafa átt sér stað í skugga þessara um-
ræðna innan Bandaríkjanna.
Nú fer fram umfangsmikið endurmat á því
hvernig Bandaríkin hyggjast skipuleggja herafla
sinn í Evrópu. Niðurstaða þess endurmats skipt-
ir okkur miklu. Rétt eins og í viðræðum Íslend-
inga og Bandaríkjanna eru skiptar skoðanir milli
þeirra sem vilja meta þarfir Bandaríkjanna út frá
tæknilegum þörfum heraflans og þeirra sem
telja brýnt að skoða málin í víðara samhengi
stjórnmála og leggja áherslu á að hagsmunir
Bandaríkjanna eru ekki einungis hernaðarlegir
heldur snerta flest svið.
Framtíð sam-
starfs Evrópu
og Bandaríkj-
anna
James B. Steinberg,
fyrrverandi aðstoðar-
þjóðaröryggisráðgjafi
Bills Clintons Banda-
ríkjaforseta, ritaði
fyrr í sumar ítarlega
grein, sem birtist í
tímaritinu Survival sem gefið er út af Inter-
national Institute for Strategic Studies. Þar velt-
ir hann fyrir sér hvort samstarf Bandaríkjanna
og Evrópu eigi framtíð fyrir sér. Steinberg segir
að þeir sem dragi í efa gildi þessa samstarfs að
kalda stríðinu loknu hafi að hluta til rétt fyrir sér.
Öryggisumhverfið hafi tekið stakkaskiptum og
margar af þeim forsendum er lágu til grundvall-
ar samstarfinu séu ekki lengur fyrir hendi. Þegar
Sovétríkin hrundu og Evrópa skiptist ekki leng-
ur í austur og vestur brast einn helsti hlekkur
samstarfsins. Samruni Evrópu á vettvangi Evr-
ópusambandsins geri jafnframt að verkum að
orka Evrópu beinist inn á við á meðan Bandarík-
in, sem standi eftir sem eina risaveldið, með
meiri hernaðarlegan, pólitískan og efnahagsleg-
an mátt en dæmi eru um í sögunni, hafi aukið
virkni sína á heimsvísu. Sömuleiðis hafi nýjar
bylgjur innflytjenda, jafnt til Bandaríkjanna sem
Evrópu, dregið úr hinum hefðbundnu tengslum
er byggðust á samkennd og menningu. Nú þegar
sjái fyrir endann á átökum á Balkanskaga sé
Evrópa á leið inn í tímabil friðsemdar en Banda-
ríkin séu, í fyrsta skipti í sögu sinni, áhyggjufull
vegna þess hversu berskjölduð þau eru gagnvart
ofbeldisaðgerðum.
Að sama skapi hafa hins vegar þeir sem hafa
efasemdir um samstarfið rangt fyrir sér að hluta,
að mati Steinbergs. Hann telur að Bandaríkin og
Evrópa standi bæði frammi fyrir ógnum og tæki-
færum á alþjóðavettvangi þar sem líkurnar á ár-
angri séu í nær öllum tilvikum meiri ef þau
standa saman. Ógnir sem ekki virði nein landa-
mæri, hvort sem um er að ræða hryðjuverk, al-
þjóðlega glæpastarfsemi eða umhverfismengun,
ógni velferð okkar í auknum mæli. Opnari landa-
mæri og gífurlegt flæði af vörum, fjármagni, fólki
og hugmyndum milli ríkja ýti undir efnahagsleg
tækifæri. Að sama skapi auðveldi þessar aðstæð-
ur útbreiðslu tækni til framleiðslu gjöreyðing-
arvopna.
„Í stað þess að meta heiminn út frá svæðis-
bundnum hagsmunum (geopolitics) er þörf á
stefnu er tekur mið af hnattrænum hagsmunum
(global politics) og lætur sig varða þær ógnir og
þau tækifæri er við stöndum öll frammi fyrir. Ef
við störfum saman eru mun meiri líkur á því að
við getum tekist á við hnattrænar ógnir og varð-
veitt frelsi okkar og velmegun en ef við reynum
að takast á við vandamálin upp á eigin spýtur,“
segir Steinberg.
Val, ekki
nauðsyn
Til að byggja á nýjan
leik upp traust sam-
band yfir Atlantshafið
verði hins vegar að
taka meðvitaðar ákvarðanir jafnt austan hafs
sem vestan. Þetta samstarf verði að byggja á vali
en ekki nauðsyn. Bandaríkin mega þar með ekki,
þrátt fyrir hinn gífurlega mátt sinn, falla í þá
freistni að fara sína eigin leið með þrönga þjóð-
arhagsmuni að leiðarljósi. Evrópa á hinn bóginn
verður að viðurkenna að Bandaríkin gegni ein-
stöku og mikilvægu hlutverki sem forysturíki í
heimi þar sem aflsmunir skipta enn miklu máli og
að þrátt fyrir að menn leggi áherslu á alþjóða-
skipulag er lýtur föstum reglum, sé stundum
nauðsynlegt að grípa af festu til aðgerða gegn
þeim er ekki deila þeirri sýn.
Að mati Bandaríkjanna eru hryðjuverkahópar
og gjöreyðingarvopn helsta ógnin er þau standa
nú frammi fyrir. Þetta hefur ýtt undir einhliða
ákvarðanatöku af hálfu Bandaríkjanna þar sem
þau telja ekki verjandi að treysta á önnur ríki í
þessu sambandi, hvað þá alþjóðastofnanir eða al-
þjóðalög. Vissulega hafa Bandaríkin ekki hafnað
stuðningi annarra ríkja en þau hafa ekki viljað
leyfa þeim að hafa mikil áhrif á stefnumótun.
Þetta kom greinilega í ljós í Afganistan og síðar í
Írak.
Evrópuríkin deila áhyggjum Bandaríkja-
manna en hafa lagt áherslu á sameiginlegar
lausnir og hafa viljað beita Sameinuðu þjóðunum
og NATO í þeim tilgangi. Þá hafa þau vaxandi
áhyggjur af einleik Bandaríkjanna og tilhneig-
ingu þeirra til að vilja berjast gegn hryðjuverka-
ógninni með hermætti einum saman í stað þess
að ráðast einnig að rótum vandans.
Þessi ólíka sýn Bandaríkjanna og Evrópu á
heiminn hefur orðið mörgum tilefni til þess að
vilja greina samskipti þeirra upp á nýtt. Sú rit-
smíð sem hvað mesta athygli hefur vakið er grein
Roberts Kagans um Vald og veikleika er birtist á
síðasta ári. Kagan færði þar rök fyrir því að óbrú-
anleg gjá væri að myndast milli Evrópu og
Bandaríkjanna.
Steinberg telur svartsýni af því tagi gallaða. „Í
fyrsta lagi gera flestir Bandaríkjamenn sér grein
fyrir því að á tímum hnattvæðingar geta Banda-
ríkin, þrátt fyrir hernaðarlega og efnahagslega
yfirburði sína, ekki náð helstu lykilmarkmiðum
sínum í öryggismálum án aðstoðar annarra ríkja.
Í öðru lagi átta flestir Evrópubúar sig á því að
það dugir ekki til að treysta á lög og alþjóða-
stofnanir einvörðungu til að takast á við brýn-
ustu vandamálin á heimsvísu og þrátt fyrir auk-
inn styrk ESB meta þeir enn samstarfið við
Bandaríkin. Samspil þessara tveggja þátta getur
myndað grunn að nýju samkomulagi Evrópu og
Bandaríkjanna í helstu málum á sviði stjórnmála
og efnahagsmála er við stöndum frammi fyrir,
þrátt fyrir þá miklu spennu sem nú virðist yfir-
gnæfa allt.“
Sameiginleg
sýn og markmið
Til að ná þessu mark-
miði segir Steinberg
hins vegar að Banda-
ríkin og Evrópa verði
að standast tvær prófraunir. Á sviði öryggismála
verði þau að skilgreina helstu þætti sameigin-
legrar sýnar á ógnir og tækifæri og styrkja sam-
vinnu til að ná sameiginlegum markmiðum. Í víð-
ara samhengi efnahags- og stjórnmála verði þau
að byggja upp þau tæki alþjóðlegrar stjórnunar
sem nauðsynleg eru til að takast á við verkefni
tuttugustu og fyrstu aldarinnar.
Steinberg rekur síðan í löngu máli hvernig
hægt er að ná þessum tveimur markmiðum er
hann nefnir. Hann minnir á að á sviði öryggis-
mála hafi nauðsyn samstarfs legið í augum uppi á
tíma kalda stríðsins. Þá hafi verið samstaða um
ákveðinn ramma (NATO) til að mæta þeim hætt-
um er menn stóðu frammi fyrir. Innan þess
ramma hafi ríkt ákveðið jafnvægi. Fram-
kvæmdastjóri NATO hafi komið frá Evrópuríki
en yfirmaður hinnar sameiginlegu herstjórnar
(SACEUR) hafi ávallt verið Bandaríkjamaður.
Þrátt fyrir að Evrópa og Bandaríkin hafi í gegn-
um árin deilt um marga hluti utan NATO-svæð-