Morgunblaðið - 28.09.2003, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
SAGA kornræktar á Íslandier álíka löng og saga mann-vistar hér á landi, en í korn-ræktarsögunni eru lönghlé. Jónatan Hermannsson
tilraunastjóri Rannsóknastofnunar
landbúnaðarins (RALA) á Korpu
hefur kynnt sér sögu íslenskrar
kornræktar, auk þess að rækta upp
kornafbrigði sem þola vel íslenskar
aðstæður. Hann er ættaður úr Bisk-
upstungum og nam búfræði við
Bændaskólann á Hvanneyri. Að
loknu námi við framhaldsdeild á
Hvanneyri kom hann til starfa hjá
RALA. Árið 1990 fór hann að vinna
við kynbætur á korni. Jónatan hefur
umsjón með 18 hekturum lands sem
RALA hefur til umráða á Korpu.
Kornræktarbylgja berst norður
Kornið gegnir lykilhlutverki í sögu
og þróun mannlegs samfélags, að
sögn Jónatans. Kornrækt er talin
hafa byrjað um svipað leyti á þremur
stöðum í Austurlöndum, í Íransfjöll-
um, í Jeríkó og í Chatal Hüyuk í
Litlu-Asíu, um 6.500 árum fyrir
Krists burð. Með kornræktinni varð
fólksfjöldasprenging því landið bar
margfalt fleira fólk, allt að tvítugfalt
fleira, en þegar menn lifðu af veiðum
og söfnun. Á slóðum kornræktar
spruttu upp sterkir þjóðflokkar, má
meðal annars rekja upphaf indó-evr-
ópskra þjóða til Litlu-Asíu. Þaðan
breiddist kornræktarbylgjan víða
um lönd, með tilheyrandi fólksfjölg-
un, og barst norður eftir Evrópu með
um 1 km hraða á ári.
Það tók kornræktina um 3.000 ár
að ná norður til Danmerkur, þar sem
farið var að rækta korn 3.000 árum
fyrir Krists burð. Evrópukornteg-
undirnar eru fjórar, bygg, hveiti,
rúgur og hafrar, en byggið hefur
gegnt lykilhlutverki í Norður-Evr-
ópu, að sögn Jónatans. Byggið er
uppistaðan í því korni sem ræktað er
hér á landi.
„Bygg tengist sögninni að byggja
og er samstofna við sögnina að búa.
Öll sú menning sem forfeður okkar
bjuggu við í Danmörku byggðist á
kornræktinni. Þeir bjuggu í Dan-
mörku og Suður-Skandinavíu í 4.000
ár við kornrækt, 100 til 150 kynslóð-
ir. Svo lenda þeir í því að þvælast
hingað út og norður í haf þar sem
sumarhitinn er fjórum hitastigum
lægri en þar. Landnámsmennirnir
höfðu með sér sáðkorn, það er næsta
víst, og það hefur verið þeirra fyrsta
verk í nýju landi að brenna rjóður,
brjóta land og sá. Með flutningnum
hingað voru þeir komnir út fyrir
hefðbundið kornræktarsvæði. Þessu
hafa landsnámsmennirnir fengið að
kynnast og líklega orðið fyrir nokkr-
um vonbrigðum,“ segir Jónatan.
Hann minnir á að Hjörleifur land-
námsmaður hafi látið sáninguna
ganga fyrir öðru vorið 875, eins og
sögur herma.
Margar heimildir eru um korn-
rækt í Íslendingasögum, Sturlungu,
fornbréfum og máldögum og fjöldi
örnefna vísar til akuryrkju sem var
stunduð eftir landnám. Korn var rán-
dýr munaðarvara og þyngdar sinnar
virði í smjöri.
Á 13. öld fór veður mjög kólnandi
hér á landi. Upp úr aldamótum 1300
jókst innflutningur á korni og varð
þá ekki eins knýjandi þörf að rækta
það hér. Þetta hvort tveggja varð til
að draga úr kornrækt og lagðist hún
nær alveg af á 14. öld. Lengst virðist
kornrækt hafa verið stunduð í
Skaftafellssýslum, enda langt þaðan
í kaupstaði. Merkilegt er að gömul
vinnubrögð við kornyrkju virðast
jafnvel hafa varðveist þar fram á nú-
tíma við melskurð.
Ýmsar tilraunir voru gerðar í ald-
anna rás til að hefja aftur kornrækt,
að sögn Jónatans. Einhver kornrækt
var við Faxaflóa á 16. öld og Vísi-
Gísli sýslumaður ræktaði korn á
Hlíðarenda í Fljótshlíð á 16. öld.
Upplýsingamenn 18. aldar reyndu að
sá korni, en allt fór það fyrir lítið.
Schierbeck landlæknir hóf tilraunir
til kornræktar í Reykjavík 1883 og
sáði korni sem hann fékk úr Finn-
mörku í Noregi. Slæmt veðurfar átti
sinn þátt í að kornið þroskaðist ekki.
Upphaf kornræktar nútímans má
rekja til þess að Klemens Kristjáns-
son kom heim frá búfræðinámi í
Danmörku. Hann hóf tilraunir með
kornrækt í Gróðrarstöðinni í
Reykjavík 1923. Síðan var hann ráð-
inn tilraunastjóri við nýstofnaða til-
raunastöð á Sámsstöðum í Fljótshlíð
og flutti þangað vorið 1927. „Klem-
ens boðaði kornrækt sem trúar-
brögð,“ segir Jónatan. „Hann hitti á
hlýindatímabil, svipað því sem við
höfum fengið undanfarið. Kornrækt-
in gekk mjög vel um hans daga.“
Í byrjun sjöunda áratugarins
komst kornræktin á flug. Komnar
voru hentugar þreskivélar sem léttu
mönnum mesta erfiðið. Ræktun
korns hafði gengið vel m.a. á Rang-
árvöllum, þar sem Landgræðsla rík-
isins tók þátt í ræktuninni, og á Eg-
ilsstöðum og fleiri bæjum á Héraði.
Jónatan telur að akrarnir hafi verið
500 til 600 hektarar samanlagt á
þessum árum.
„Þessi kornrækt endaði nokkuð
snögglega um miðjan sjöunda ára-
tuginn,“ segir Jónatan. „Þá gerði
harðindaár, nokkuð mörg í röð, og
kornrækt lagðist næstum alveg af á
landinu í 15 ár, frá 1965 til 1980, með
tveimur undantekningum. Þær voru
á tilraunastöðinni á Sámsstöðum,
þar sem Kristinn Jónsson var tekinn
við sem tilraunastjóri, og á Þorvalds-
eyri undir Eyjafjöllum þar sem Egg-
ert Ólafsson lét ekkert ár falla niður
frá 1961.“
Bændur í Landeyjum fóru að
rækta korn í félagsskap undir for-
ystu Magnúsar Finnbogasonar á
Lágafelli árið 1980. Upp úr 1993 fór
kornrækt að breiðast út um landið og
segir Jónatan að menn hafi farið að
rækta korn þar sem engum hafði lát-
ið sér detta það í hug frá því Klemens
var upp á sitt besta. Nú munu korn-
ræktarbændur á landinu vera á
fjórða hundrað, að því er Jónatan var
sagt hjá Bændasamtökunum. Kúa-
bændur eru um 950 og um það bil
þriðji hver kúabóndi ræktar sitt
kjarnfóður að einhverju leyti. Korn-
akrarnir hafa stækkað úr samtals
um 200 hekturum árið 1990 upp í
2.400 hektara í fyrra. Miðað við upp-
lýsingar um innflutt sáðkorn má ætla
að sáð hafi verið í 2.500 – 2.600 hekt-
ara í vor. „Við fáum um þrjú tonn á
hektara af þurru korni í meðalári, en
það er svipuð uppskera og í Þrænda-
Kornrækt í örum vexti
Kornuppskera í ár er líkast til sú mesta í Íslands-
sögunni. Ætla má að skorið hafi verið upp af
2.500 hekturum og uppskeran af byggi sé á bilinu
8 til 10 þúsund tonn. Guðni Einarsson ræddi við
Jónatan Hermannsson, tilraunastjóra RALA.
Ljósmynd/Jónatan Hermannsson
Rannsóknastofnun landbúnaðarins gerir ræktunartilraunir á korni á nokkrum
stöðum á landinu. Hér er verið að skera upp af tilraunareit á Hvanneyri 2001.
Morgunblaðið/Þorkell
Jónatan Hermannsson tilraunastjóri vinnur að kynbótum á byggi til að fá fram yrki sem henta íslenskum aðstæðum.
EYMUNDUR Magnússon bóndi í Vallanesi segist veramaðurinn sem kenndi Íslendingum að borða bygg. Hannhefur ræktað bygg í um 15 ár og hóf lífræna ræktun
byggs til manneldis árið 1987. Afurðirnar, bankabygg, byggmjöl
og grænmetisrétti, selur hann undir vörumerkinu Móðir Jörð.
„Ég hef verið að kenna fólki að borða bygg æ síðan og kallað
heilu grjónin „hin íslensku hrísgrjón“. Það má nota þau í grauta,
rísottó og soðin með mat. Ég byrjaði að kalla þetta heilt bygg og
þá kveikti enginn á perunni. En þegar ég fór að kalla þetta banka-
bygg þá könnuðust margir við það. Þetta var flutt inn í gamla
daga og notað í kjötsúpuna,“ segir Eymundur. Hann segir banka-
byggið matarmeira en hrísgrjón og ef til vill eigi það betur við Ís-
lendinginn. Hann heyrði þá skýringu að heitið bankabygg væri
dregið af því að Íslandsvinurinn Sir Joseph Banks hafi á sínum
tíma gefið bygg til fátækra þjóða. Eymundi finnst nafnið passa
ágætlega við að búið er að banka og hreinsa ysta hismið af bygg-
korninu.
„Ég hef mjög góða samvisku af að selja fólki bygg því það er
svo gott fyrir meltinguna. Byggið er gelmyndandi og mýkir mag-
ann. Í því eru vatnsleysanlegar trefjar sem koma í veg fyrir kól-
esterólmyndun í blóði. Bygg hefur marga góða eiginleika fyrir
meltinguna. Til dæmis eru læknar, sem fást við meltingar-
sjúkdóma, hrifnir af hvað það bindur mikinn vökva. Maður sýður
einn hluta byggs á móti þremur af vatni og það heldur raka langa
leið í meltingarveginum. Íslendingar borða ekki nema helming af
þeim trefjum sem ráðlagt er. Byggið er mjög gott innlegg með
öllu kjötinu og fiskinum.“
Eymundur segir að Íslendingar séu farnir að borða um 15 tonn
á ári af byggafurðum frá því hann hóf að koma fólki á bragðið.
Hann ræktar bygg á 10 hekturum og sker upp 30 til 40 tonn á
ári. Eftir uppskeru er ysta hýðið slípað af byggkorninu. Það sem
ekki fer til manneldis er t.d. notað sem hænsnafóður við fram-
leiðslu á lífrænum eggjum á Sólheimum í Grímsnesi. Eymundur
hefur sett sér það takmark að framleiða 50 tonn af byggi til
manneldis árið 2010.
Hollt skyndifæði
Í vor hóf Móðir Jörð að framleiða framleiða tilbúna grænmet-
isrétti sem seldir eru frosnir. Uppistaðan í byggbuffi er íslenskt
bygg, kartöflur, grænar linsur, steinselja og lífrænt ræktaðar
kryddjurtir. Eins er framleitt rauðrófubuff úr byggi, rauðrófum og
fleira auk byggsalats. Öll framleiðsla Móður Jarðar er lífræn og
vottuð af Vottunarstöðinni Túni.
„Með tilbúnu réttunum er ég kominn inn á skyndifæðismark-
aðinn. Þetta eru fulleldaðir réttir og þarf ekkert nema að hita þá í
10 mínútur á pönnu og láta salatið þiðna,“ segir Eymundur. Enn
sem komið er fást réttirnir einungis í stórum pakkningum sem
ætlaðar eru veitingahúsum og mötuneytum, en fást einnig í
nokkrum verslunum. Von er á neytendapakkningum innan tíðar.
„Ég stend í verslunum allan veturinn og gef fólki að smakka
rétti úr byggi,“ segir Eymundur. „Þetta kemur á óvart og fólk
spyr hvort bygg sé ekki bara fyrir hænur. En þegar fólk er búið að
smakka leitar það að hráefni til að hafa byggrétt í kvöldmatinn.“
Eymundur gefur uppskriftabækling með ýmsum réttum. Aftan
á bankabyggspökkunum er uppskrift að morgungraut Gabríels
sem kenndur er við ungan son Eymundar. „Þetta er þægilegur
morgunverður. Þú setur bankabygg, epli, kanel og rúsínur í pott
að kvöldi. Lætur suðuna koma upp, slekkur undir og ferð að sofa.
Morguninn eftir er tilbúinn morgunverður. Þetta má eins elda til
margra daga og geyma í ísskápnum. Byggið er ákaflega saðsamt
og gefur næringu til langs tíma. Þetta er góður morgunmatur og
endist fram að hádegi.“
Íslenskt korn til manneldis
Morgunblaði/Þorkell
Eymundur Magnússon, bóndi í Vallanesi, notar veturna til að
kynna lífrænt ræktað íslenskt bygg og afurðir úr því.
Bankabygg, byggmjöl og grænmetisbuff úr íslensku
byggi, kartöflum og fleira jurtakyns er á meðal þess
sem Eymundur Magnússon og fyrirtæki hans
Móðir Jörð í Vallanesi á Héraði framleiða.