Morgunblaðið - 28.09.2003, Síða 16

16 SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
J
AMES I. Gadsden, sem tók
við embætti sendiherra
Bandaríkjanna í október á
síðasta ári, er reyndur emb-
ættismaður sem starfað hefur
í bandarísku utanríkisþjón-
ustunni um rúmlega þriggja
áratuga skeið.
Hann hefur m.a. starfað í Búda-
pest, París og Brussel auk þess að
gegna embætti aðstoðarráðherra í
utanríkisráðuneytinu með ábyrgð á
samskiptum við fjölmörg Evrópu-
ríki á árunum 1997–2001.
Gadsden er fæddur og uppalinn í
Charleston í Suður-Karólínu og bjó
þar til sextán ára aldurs. Hann
stundaði nám í hagfræði við Har-
vard-háskóla og flutti að því loknu
til Kaliforníu þar sem hann lauk
meistaranámi við Berkeley-háskóla
árið 1972.
Allt frá tólf ára aldri segist
Gadsden hafa hrifist af alfræðiorða-
bókum og eytt miklum tíma í að
skoða þær. Þetta hafi vakið með
honum áhuga á því hvers vegna
fólk væri eins ólíkt og raun bæri
vitni í heiminum, hvers vegna það
hugsaði öðru vísi og hvers vegna
það gerði hluti á mismunandi vegu.
Í framhaldi af þessu hafi hann kom-
ist í samband við samtökin People
to People og eignast pennavini víðs
vegar um heiminn. „Líklega var
það um það leyti er ég var að ljúka
námi við gagnfræðaskóla að ég fór
að velta því fyrir mér hvað ég ætti
að gera í framtíðinni. Ég velti því
fyrir mér hvort ég ætti að fara í
kennslu.
Kínverska auðveldari en íslenska
Smám saman fór ég að gera mér
grein fyrir að utanríkisþjónustan
kynni að koma til greina. Þegar líða
tók á nám mitt í Harvard tók ég
ákvörðun um að ég ætlaði að kynna
mér Kína betur þar sem nám mitt
hefði fyrst og fremst tekið mið af
Evrópu fram að því. Þar sem fjórð-
ungur íbúa jarðar bjó í Kína datt
mér í hug að það kynni að vera
gagnlegt að kynnast kínverskum
hugsunarhætti betur, kínverskri
menningu og jafnvel að læra tungu-
mál Kínverja,“ segir Gadsden.
Við Berkeley lagði hann því með-
al annars stund á kínversk fræði og
lærði kínversku. „Það er auðveld-
ara en maður heldur að læra kín-
versku, auðveldara en að læra ís-
lensku,“ segir Gadsden og brosir.
Mánuði eftir að hann lauk námi
hóf hann störf í utanríkisþjónust-
unni. „Eftir að hafa starfað í utan-
ríkisþjónustunni í 31 ár er ég enn
heillaður af starfinu og þær ástæð-
ur sem gerðu að verkum að ég
ákvað að velja mér þennan starfs-
vettvang eru í fullu gildi.“
Það kom fyrst til tals í sept-
ember árið 2001 að Gadsden tæki
við embætti sendiherra á Íslandi.
Hann segir að þá hafi háttsettur
embættismaður í utanríkisráðu-
neytinu hringt í sig og spurt hvern-
ig það legðist í hann að taka við
sendiherrastöðuni í Reykjavík. Svo
vildi til að þremur mánuðum áður
hafði Gadsden komið í nokkurra
daga heimsókn til Íslands þar sem
hann sat ráðstefnu Norðurlandanna
og Eystrasaltsríkjanna fyrir hönd
Bandaríkjastjórnar. „Þetta var ein-
ungis sólahringsheimsókn en mér
leist mjög vel á þessi stuttu kynni
af þjóðinni og þeim sem ég hitti. Ég
átti mjög heillandi samræður við
menn um ýmis málefni og hélt heim
með góðar minningar í farteskinu.
Þar sem ég hafði hins vegar sótt
fundinn í stað annars embættis-
manns, Marcs Grossmans, er varð
að fara í aðra ferð um sama leyti,
átti ég ekki von á að ég myndi fá
frekari tækifæri til að eiga sam-
skipti við Ísland.“
Hann segist hafa undirbúið sig
undir nýja starfið líkt og ávallt þeg-
ar verið væri að fara á nýjan stað,
með því að kynna sér sögu og
menningu lands og þjóðar og setja
sig inn í hagsmuni Bandaríkjanna í
viðkomandi ríki. „Þetta felur í sér
mikinn lestur og ég átti að auki
samræður við þá sem þekkja vel til,
jafnt starfsmanna í utanríkisráðu-
neytinu, varnarmálaráðuneytinu og
í Smithsonian-safninu, svo eitthvað
sé nefnt.“
Snýst ekki eingöngu
um orrustuþotur
Það hefur ríkt töluverð spenna í
samskiptum Íslands og Bandaríkj-
anna á síðastliðnum mánuðum. Rík-
in hafa tekist hart á um stöðu varn-
arstöðvarinnar í Keflavík og
framtíð orrustuþotnanna er þar
hafa verið staðsettar. Þá olli mál
varnarliðsmannsins, sem er í
gæsluvarðhaldi vegna hnífstungu í
miðborg Reykjavíkur, titringi í
sumar sem leið. Loks hafa banda-
rísk stjórnvöld mótmælt hvalveið-
um Íslendinga harðlega. Telur
Gadsden að þessar deilur muni hafa
áhrif á samskipti ríkjanna á næst-
unni og jafnvel skilja eftir sig var-
anleg ör?
„Ég tel ekki rétt að líta á málið
út frá þessum deiluefnum sem þú
nefnir heldur með því að líta á hvað
felist í samskiptum Íslands og
Bandaríkjanna. Samband Íslands
og Bandaríkjanna snýst ekki ein-
göngu um orrustuþotur. Það snýst
ekki einungis um hvali og ekki ein-
ungis um mál varnarliðsmannsins.
Þar sem það mál er nú til með-
ferðar í dómskerfinu tel ég ekki
rétt að ég tjái mig um það frekar á
þessu stigi.
Samband Íslands og Bandaríkj-
anna snýst um marga mikilvæga
þætti sem gera það að djúpu, lang-
varandi og að mínu mati varanlegu
sambandi. Sambandi sem við
stefnum að því að styrkja og út-
víkka á mörgum sviðum.“
Hann segir að í fyrsta lagi bygg-
ist samstarfið á varnarsamstarfi
sem megi rekja allt aftur til ársins
1943 og á varnarsamningnum frá
1951 þar sem Bandaríkin skuld-
bundu sig fyrir hönd Atlantshafs-
bandalagsins að tryggja varnir Ís-
lands. „Sú skuldbinding er í fullu
gildi. Það hefur aldrei nokkurn tím-
ann komið til tals að falla frá varn-
arsamningnum eða að breyta hon-
um með einhverjum hætti.
Varnarsamningurinn er fram-
kvæmdur á grundvelli bókana þar
sem fjallað er um starfsemi varn-
arliðsins, samsetningu og kostnað-
arhlið. Þessar bókanir hafa yfirleitt
gilt til fimm ára í senn. Breytingar
hafa verið gerðar eftir því hverjar
þarfirnar hafa verið hverju sinni.
Síðasta bókunin féll úr gildi í
apríl 2001 og af margvíslegum
ástæðum höfum við ekki getað end-
urnýjað hana með jafnskjótum
hætti og við hefðum kosið. Það eru
ýmsar ástæður að baki því. Má
nefna ellefta september sem breytti
öllu. Hins vegar átti hugmynda-
vinna sér stað sem tók meðal ann-
ars til hvernig bregðast ætti við
breyttum aðstæðum, í raun breyttri
heimsmynd. Hættumat okkar hefur
breyst og um það var meðal annars
rætt á Pragfundi Atlantshafsbanda-
lagsins í fyrra. Þar var rætt hvern-
ig bandalagið sem heild gæti brugð-
ist við hinum nýju aðstæðum. Menn
komust að þeirri niðurstöðu að
bandalagið yrði að ganga í gegnum
breytingaskeið.“
Gadsden segir að á þessum
grundvelli hafi Bandaríkin velt fyr-
ir sér hvernig þau ættu að end-
urskipuleggja eigin herafla og upp-
byggingu hans. Í þessu sambandi
hafi menn velt framtíðarskipulagi
varna á Íslandi fyrir sér. Það hafi
hins vegar ekki einungis átt við um
Ísland heldur um herafla Banda-
ríkjanna um Evrópu alla og raunar
í heiminum öllum.
„Spurningin sem við veltum
ávallt fyrir okkur er hvort herafli
okkar sé rétt samsettur og rétt
staðsettur á hverjum tíma til að við
getum brugðist við þeim ógnum
sem að okkur steðja. Það var í
þessu samhengi sem litið var á Ís-
land og menn veltu fyrir sér hvort
heraflinn hér væri rétt samsettur
út frá þessum forsendum eða hvort
brýnni þörf væri fyrir einhver tæki
og tól annars staðar. Þessar um-
ræður fóru fram – og í því sam-
hengi einnig viðræður við Íslend-
inga – og það voru vissulega
skiptar skoðanir uppi sem ekki
reyndist auðvelt að samræma. Það
myndaðist nokkur spenna en stund-
um eru vinir ekki sammála. Það er
ekkert óeðlilegt við það að vini
greini á um hluti. Hins vegar er að
mínu mati mikilvægt að við sem
bandamenn til langs tíma og vina-
þjóðir getum útkljáð mál sem þessi
með hreinskilnum viðræðum. Það
er undirstrikað með þeirri skuld-
bindingu Bandaríkjaforseta í ágúst
síðastliðnum að þessi mál verði
skoðuð í víðara samhengi og
ákvarðanir verði teknar út frá þörf-
um Bandaríkjahers í víðara sam-
hengi og í samráði við íslensk
stjórnvöld. Ég met það sem svo að
á réttum tímapunkti munum við
hefja þessar viðræður á nýjan leik.
Hins vegar er ekki brýnt að þær
hefjist nú þegar.
Hefur þetta haft langvarandi
áhrif á samskipti ríkjanna? Ég held
að þetta mál hafi valdið nokkurri
spennu og nokkrum titringi. Hins
vegar hafi ákvörðun forsetans gert
að verkum að við höfum nú tíma til
að ræða, ekki einungis um orr-
ustuþotur á Íslandi, heldur heildar-
umskipti Atlantshafsbandalagsins
og hvernig við bandalagsþjóðirnar
getum tekið á þeim málum sem
rædd voru í Prag, þannig að banda-
lagið geti varið sjálft sig jafnt sem
hvert einstakt aðildarríki. Í því
sambandi verður að ræða hvað hver
og einn getur lagt af mörkum sem
hægt er að deila með öðrum hvar
sem er og hvenær sem er. Hverjir
búa yfir sérþekkingu eða getu á til-
teknum sviðum sem mætti nýta
hvar sem er og hvenær sem er.“
Ísland hluti af hinni stóru mynd
Gadsden segir að í framhaldi af
þessu megi spyrja hvar þörfin sé
brýnust. Hann nefnir upplýsinga-
kerfin sem geri að verkum að hægt
sé að greina einhverja tiltekna þró-
un áður en hún verði að ógn. Það
verði að tengja upplýsingakerfi að-
ildarríkjanna en sömuleiðis tækni-
búnað þannig að hægt sé að sam-
nýta flugheri, landheri og flota ekki
einungis innan ríkja heldur einnig
milli herafla einstakra ríkja. Þá
verði menn að ræða hvernig eigi að
bregðast við hlutum utan hins eig-
inlega aðgerðasvæðis NATO. „Nú
eru sveitir á vegum bandalagsins í
Kabúl og rætt er um að banda-
lagsríkin láti til sín taka í Írak.
Þegar við ræðum um aðgerðir utan
svæðis verður að skilgreina hvernig
koma eigi sveitum á svæðið.
Flutningsgeta er því lykilatriði og
þar hefur til dæmis Ísland skuld-
bundið sig til að leggja sitt af
mörkum.“
Gadsden segir þær hættur og
ógnir er blasi við í heiminum dag
þess eðlis að ekki sé skynsamlegt
að vera með stórar herstöðvar á
fáum stöðum heldur sé meiri þörf
fyrir minni og sérþjálfaðar sveitir,
sem hægt sé að nýta með skömm-
um fyrirvara og flytja langar vega-
lengdir. Þetta þurfi að ræða innan
bandalagsins og þá einnig við Ís-
land, þar sem Ísland sé hluti af
hinni stóru mynd.
Aðspurður hvaða tímaramma
hann sjái fyrir sér varðandi við-
ræður við Ísland segir Gadsden að
það hafi ekki verið ákveðið.
„Fyrsta verkefnið hlýtur að vera
að ljúka við að móta breytingar á
bandalaginu. Í kjölfarið munu aðild-
arríkin hefja breytingarferlið. Til
dæmis vonum við að hraðsveitir
þær sem ákveðið var að setja á
laggirnar í Prag verði starfhæfar
árið 2004 og að fullu reiðubúnar ár-
ið 2006. Þetta verður ekki auðvelt
ferli og það verður viðkvæmt, ekki
síst þar sem breytingar þurfa að
eiga sér stað. Það á ekki eingöngu
við á Íslandi heldur alls staðar.
Þess vegna verðum við að ræða
þessi mál. Það er engin dagsetning
ákveðin, við verðum að sjá hvernig
James I. Gadsden, sendiherra Bandaríkjanna á Íslandi
Samband þjóða okkar
er djúpt og varanlegt
James I. Gadsden hefur haft í nógu að snúast frá
því hann tók við embætti sendiherra Bandaríkj-
anna á síðasta ári. Ríkin hafa deilt um varnarmál,
hvalveiðar og mál um gæsluvarðhald varnarliðs-
manns. Steingrímur Sigurgeirsson ræddi við
Gadsden um þau mál sem ofarlega hafa verið á
baugi í samskiptum ríkjanna.
Morgunblaðið/Ásdís
„Spurningin sem við veltum ávallt fyrir okkur er hvort herafli okkar sé rétt samsettur og rétt staðsettur á hverjum tíma
til að við getum brugðist við þeim ógnum sem að okkur steðja. Það var í þessu samhengi sem litið var á Ísland og menn
veltu fyrir sér hvort heraflinn hér væri rétt samsettur út frá þessum forsendum,“ segir James I. Gadsden.