Morgunblaðið - 28.09.2003, Blaðsíða 26

að á Kjarvalsstöðum 1974, og í minn
hlut kom að fjalla um. En mér verð-
ur hér helzt til heilabrota, að það er
nú fyrst að fullur styrkur hennar á
listavettvangi kemur fram sem eink-
um á við um vefina. Satt að segja
hef ég ekki í annan tíma séð þá taka
sig jafn vel út og þeir gera að þessu
sinni, auk þess að fram kemur að
Júlíana var meira í takt við tímana
en mann óraði fyrir. Slóðina má
rekja allt til ársins 1920 er stofnuð
var kvennadeild við Bauhaus í
Weimar, sem á fáum árum rótfesti
sig og skilaði undraverðum árangri.
Svo upptekin sem ég var lengstum
af þeim geirum Bauhaus sem höfðu
með arkitektúr, málaralist og lita-
fræði að gera, yfirgnæfðu þeir vef-
ina, eða allt þar til ég fyrir nokkrum
árum rakst inn á stóra og eftir-
minnilega sýningu í Bauhaus Arkiv í
Berlín. Þarnæst aftur í höfuðstöðv-
um skólans í Weimar, og var meðal
þess sem sett var upp til hátíða-
brigða í tilefni 250 ára fæðingaraf-
mælis Goethe, báðar sýningarnar
hrein opinberun og skýrðu margt.
Er hér öðru fremur að vísa til bak-
grunnsins, því fram kemur að á
þessu sérstaka sviði hafði skólinn
ekki síður afgerandi áhrif í Evrópu,
og einkar greinilegt á Norðurlönd-
um. En þau mótuðu sínar eigin
hefðir af þessum grunni, til að
mynda eru vefir Júlíönu mjög frá-
brugðnir þeim sem konurnar í
LISTASAFN Íslands býður til
mikilsháttar viðburðar og auganu
hátíð í sölum sínum, yfirlitssýningar
á verkum Júlíönu Sveinsdóttur
(1889–1966). Gerist ekki vonum
fyrr, listakonan í bakgrunninum
þótt mörgum sé löngu ljós sterk og
óvefengjanleg staða hennar í
fremstu röð hinna stóru í íslenzkri
myndlist tuttugustu aldar.
Hlutverk safnsins er öðru fremur
að kynna landsmönnum skapandi
athafnir íslenzkra myndlistarmanna
og gera það á sem raunbeztan hátt.
Það heitir; samkvæmt hlutlægri
þekkingu og huglægri túlkun,
ótruflaðri af tilfinningum eða per-
sónulegum löngunum þannig að
landsmönnum gefist að þróa með
sér sjálfstæðar og persónubundnar
skoðanir. Safnið á öðru fremur að
vera hlutlægur og fræðandi vegvísir
í þá veru að veita blóðríkri þekkingu
um mikilsverða hluti út í þjóðfélag-
ið, vekja áhuga landsmanna jafnt á
geymd fortíðar og hræringum sam-
tímans. Telst helzta greinimark
þjóðlistasafna um allan heim, svo er
það hlutverk sérsafna að kynna ann-
ars konar tegundir myndlistar,
þetta verða menn óhjákvæmilega
varir við í höfuðborgum annarra
landa, hafi þeir augun opin og beri
þeir sig á annað borð eftir því.
Meðal þess mikilvægasta sem
þjóðlistasöfn leggja rækt við eru yf-
irlitssýningar genginna listamanna
af hárri gráðu, jafnframt að kynna
lífsverk framsækinna samtíðarlista-
manna sem sannanlega hafa látið að
sér kveða á ferli sínum. Slíkar fram-
kvæmdir sem fylgt er eftir af metn-
aði og slagkrafti draga yfirleitt að
sér fleiri gesti en nokkrar aðrar at-
hafnir innan þeirra, almenningi
gefst þarmeð tækifæri til að þreifa á
púlsi tímans, gerast þátttakendur í
tíma og rúmi.
Því miður hafa slíkar gagnvirkar
stórsýningar mætt afgangi á síðari
árum, en full mikið í gangi af end-
urtekningum á hinum meintu braut-
ryðjendum íslenzkrar listar sem
helzt hefur bitnað á listamönnunum
sjálfum. Skýrt dæmi er hin frábæra
sýning á verkum Gunnlaugs Schev-
ings á síðasta ári sem var naumast
tímabær í ljósi hinnar slöku aðsókn-
ar, einnig síbyljan á sumarsýning-
um safnsins. Þá hafa línur verið
dregnar á þann hátt að tilfinningar
ráða full mikið ákvarðanatöku um
framkvæmdir, sitt sýnist hverjum,
tilviljanir eiga oftar en ekki þátt í
hvað ofaná verður á hverjum tíma.
Ekki síður en sagnfræði almennt,
iðulega er því slegið fram í gamni og
alvöru að það sé ekki til nein saga,
einungis sagnfræðingar, og nokkur
broddur í þeim framslætti.
Að þessu vikið hér vegna þess að
hin viðamikla yfirlitssýning á ævi-
verki Júlíönu Sveinsdóttur er síðbú-
in framkvæmd. Hennar hlut engan
veginn haldið fram sem skyldi, eink-
um í ljósi þess að um einn merkasta
íslenzkan myndlistarmann á liðinni
öld er að ræða, ótvíræðan braut-
ryðjanda í nútíma vefnaði. Hefur
samt næsta lítið með að gera að hún
var kona, enda aldrei orðið var við
kynjamismunun í íslenzkri myndlist.
Konur í framvarðarsveit voru ein-
faldlega svo fáar allan fyrri hluta
aldarinnar og fram á hana ofan-
verða að telja mátti þær á fingrum
sér, en á síðari árum hefur orðið
mikill og markverður viðsnúningur.
Vissulega man ég yfirlitssýningu
á verkum Júlíönu Sveinsdóttur, sem
menntamálaráð stóð fyrir í sölum
Listasafns Íslands 1957, sem þá var
til húsa á allri efri hæð Þjóðminja-
safnsins, einnig minningarsýningu
sem fjölskylda listakonunnar stóð
Weimar útfærðu. Einfaldleiki og
klár flatarmálsform eru einkenni
þeirra, og mjög í samræmi við það
sem ofarlega var á baugi í listheim-
inum á því tímaskeiði sem hún óf
þau.
Leiða má getum að því af hverju
Júlíana yfirfærði ekki hin hvikulu
blæbrigði málverkanna yfir í vefina,
einkum af hverju hún kaus að hafa
fletina einlita og tandurhreina,
tæknin býður nefnilega einnig upp á
blæbrigðaríkdóm, eins og vel kemur
fram í vefjum Bauhaus-kvennanna.
Málverkin ganga að vísu út frá
stórum og einföldum formum og
sterku samspili milli þeirra innbyrð-
is, þótt mikil kvika sé í litunum
sjálfum, en það verður trauðla að
fullu skýrt af hverju litirnir eru svo
miklu sterkari í vefjunum. Hins veg-
ar má óefað rekja margt til efnisins
sem hún hafði á milli handanna, og
hve það var samofið eðli hennar og
upplagi að vinna úr því sem hendi
var næst, vera á sinn sérstaka hátt í
tengslum við myndefnið og innsta
kjarna þess. En á engan veg má líta
svo á að það beri vott um tvíræðni,
að listakonan hafi ekki verið sjálfri
sér samkvæm. Mörg dæmi þess að
nýr efniviður og ný tæknibrögð hafi
framkallað alveg nýja og ferska sýn
á form og liti hjá framsæknum og
jarðbundnum myndlistarmönnum
módernismans. Efnið í sjálfu sér
verður gerandanum þá uppspretta
nýrra hugmynda, má stundum
álykta að þær hafi fyrirhafnarlaust
komið til hans og stjórni honum að
nokkru. Þó mun algengara að menn
yfirfæri áskapaða tækni málverks-
ins yfir í aðra miðla til hliðar sem
kemur til að mynda einkar vel fram
í grafík, sem og annarri fjölföldun-
artækni. Þykir verðmætur eiginleiki
að vera móttækilegur fyrir hinum
sérstöku einkennum efniviðarins
sem menn hafa handa á milli hverju
sinni og bregðast við samkvæmt því,
meistarar módernismans skýr
dæmi. Og dregið saman í hnotskurn
er Júlíana Sveinsdóttir alveg í sér-
flokki í vefjum sínum og óhætt að
fullyrða að þeir séu ígildi þjóðarger-
sema.
Um málverk listakonunnar hef ég
endurtekið fjallað og verð ekki
margorður um þau í þessu skrifi.
Hyggst taka þau fyrir sérstaklega
seinna og rýna einnig í sjálfa vefina,
taldi framkvæmdina sjálfa eins og
hún leggur sig í heild skipta meg-
inmáli. Uppsetning sýningarinnar
hefur tekizt mjög vel, er skýr og af-
mörkuð, vel til fallið og eykur á
nálgunina að staðsetja vefstól lista-
konunnar í salinn með vefjunum.
Gefin hefur verið út sýningar-
skrá/bók sem er 80 síður í almennu
broti, pappír, frágangur, litgreining
og bókband með besta móti. En satt
að segja felli ég mig ekki við þetta
fræðilega skýrsluform sem eru ein-
kenni texta þeirra Hrafnhildar
Schram, Dagnýjar Heiðdal og
Hörpu Þórsdóttur, sem minna mig á
skóla- og doktorsritgerðir með
firnalöngum skýringartextum. Kann
ekki heldur við þá venju sem rutt
hefur sér rúms á Norðurlöndum á
seinni árum að gera ensku jafn-
réttháa norðurlandamálunum til
hliðar við texta hvers lands, tel það
bera vott um minnimáttarkennd og
þeim sízt til vegsauka.
Minnist þess ósjálfrátt í lokin, hve
uppörvandi vitneskjan um návist
Júlíönu Sveinsdóttur og Jóns Stef-
ánssonar var þegar ég var við nám í
Kaupmannahöfn í upphafi seinni
hluta síðustu aldar. Bæði bjuggu í
næsta nágrenni listakademíunnar,
Júlíana sömu megin Nýhafnar, en
Jón framarlega á Bredgade og hafði
vinnustofu á Store Kongensgade.
Voru á þeim tíma með virtustu lista-
mönnum Danmerkur og um leið Ís-
lendingar fram í fingurgóma. Fór
ekki framhjá neinum sem á annað
borð fletti dagblöðunum hve mikil
virðing var borin fyrir þeim báðum
og Júlíönu var iðulega sérstaklega
getið varðandi starfa hennar í sýn-
ingarnefnd Charlottenborgar og
seinna stjórn Akademíunnar. Blaða-
menn báru svo mikla virðingu fyrir
henni að segja má að þeir hafi litið á
hana sem véfrétt. Umhugsunarefni
hve Íslendingum hefur verið ósýnt
um að viðhalda ímynd þessara
ágætu listamanna í Danmörku, eðli-
lega flestum gleymdir. Að því bezt
ég veit hefur vart stafkrókur komið
um list þeirra í bókarformi á dönsku
sem Íslendingar hafa átt frumkvæði
að. Sérstök opinber upplýsinga- og
miðlunarstofnun íslenzkrar mynd-
listar enn ekki í sjónmáli, hér upp-
skorið eins og sáð var til …
Málverk og vefir
MYNDLIST
Listasafn Íslands
Opið kl. 11–17 alla daga nema
mánudaga. Til 26. október.
VEFUR LANDS OG LITA
JÚLÍANA SVEINSDÓTTIR
YFIRLITSSÝNING
Smáteppi, sirka 1963, ull, 73x55 cm (bls 51).Veggteppi, 1957, ull, 141x93 cm (bls. 38).
Bragi Ásgeirsson
Hvít kanna og bók, 1948, olía, 54x60 cm.
Frá yfirlitssýningunni á Listasafni Íslands 1957. Júlíana, Erna Grundt og Jón Stefánsson.
LISTIR
26 SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ