Morgunblaðið - 28.09.2003, Qupperneq 28

28 SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
26. september 1993: „Sam-
keppnisstofnun hefur að und-
anförnu fjallað um kvörtun
Félags íslenskra bifreiðaeig-
enda, sem taldi sig hafa grun
um „samstilltar aðgerðir olíu-
félaga hér á landi við ákvörð-
un benzínverðs“. Rökstuðn-
ingur FÍB var m.a. sá, að
verðmunur á milli olíufélag-
anna nemi einungis broti úr
prósenti og að þau hafi verið
samstiga um verðhækkanir.
Niðurstaða Samkeppn-
isstofnunar var sú, að ekki sé
sannað, að um samstilltar að-
gerðir hafi verið að ræða hjá
olíufélögunum en jafnframt
segir stofnunin að svör olíufé-
laganna dugi ekki til að
hreinsa þau af ásökunum
FÍB.“
. . . . . . . . . .
28. september 1983: „Sú
ákvörðun ríkisstjórnarinnar
að fresta stjórnmálaslitum
við Breta í eina viku var sjálf-
sögð. Eftir að ríkisstjórnin
hafði gefið þá yfirlýsingu, að
stjórnmálasamskiptum við
Breta yrði hætt, ef áframhald
yrði á ásiglingum brezku her-
skipanna, hlutu atburðirnir
um síðustu helgi að leiða til
þess, að stjórnmálaslitin
kæmust alvarlega á dagskrá.
Slit stjórnmálasamskipta eru
þó mjög alvarlegur atburður
fyrir báðar þær þjóðir, sem
hlut eiga að máli. Bretastjórn
gerir sér auðvitað grein fyrir
því, ekki síður en við Íslend-
ingar.“
. . . . . . . . . .
27. september 1973: „Fisk-
veiðum Kanadamanna, helstu
keppinauta okkar Íslendinga
á Bandaríkjamarkaði og
raunar víðar, hefur verið lýst
í fjórum greinum hér í
blaðinu. Hefur ekki fyrr verið
gerð jafn ítarleg úttekt á
stöðu fiskveiða Kan-
adamanna í íslensku dag-
blaði. Það eitt hlýtur að vekja
menn til umhugsunar um
það, hvort íslenskir aðilar
hafi almennt gert sér nægi-
lega glögga grein fyrir því
sem er að gerast við Atlants-
hafsströnd Kanada.
Stóru kanadísku útgerðar- og
fiskvinnslufyrirtækin glíma
nú við mikla fjárhagsörð-
ugleika. Þeir eiga ekki rætur
að rekja til þess að aflinn
minnki heldur einkum hins
að vaxtakostnaður við birgða-
hald og fjárfestingu hefur
farið út fyrir viðráðanleg
mörk í þeirri efnahagslægð
sem nú er vonandi að ganga
yfir í Norður-Ameríku.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ÖRYGGI STARFSMANNA Á
HEILBRIGÐISSTOFNUNUM
Í fyrradag birtist frétt hér íMorgunblaðinu um öryggistarfsmanna á heilbrigðisstofn-
unum. Fram kom að starfsmenn á
bráðadeildum Landspítala – há-
skólasjúkrahúss, sérstaklega á
slysa- og geðdeild, hefðu í auknum
mæli nýtt sér þann möguleika af
öryggisástæðum að bera auð-
kenniskort í vinnu, þar sem einungis
skírnarnafn viðkomandi kemur
fram. Um þetta sagði Guðbjörg
Pálsdóttir, deildarstjóri á slysa- og
bráðadeild Landspítalans í Foss-
vogi:
„Það eru nokkur dæmi um það á
deildinni að þegar fólk hefur verið
merkt með fullu nafni hefur það ver-
ið elt uppi heima fyrir. Fólk hefur þá
verið að fá hringingar og verið setið
fyrir því heima. Það sem starfs-
mennirnir gera í sinni vinnu á ekki
að þurfa að hafa áhrif á einkalíf
þeirra.“
Í samtali við Morgunblaðið í gær
segir Sveinn Magnússon, fram-
kvæmdastjóri Geðhjálpar, að ekki
megi blanda saman í umræðum geð-
sjúkum og siðleysingjum og bætir
við: „Það er viss aðvörunarbjalla
fyrir stjórnvöld að geðraskanir og
geðsjúkdómar eru talin eitt stærsta
heilbrigðisvandamálið á nýbyrjaðri
öld… Mikilvægt er að huga að fyrir-
byggjandi aðgerðum þannig að
neyðartilvikum fækki til muna. Við
megum ekki bíða eftir stórslysun-
um.“
Hér er um afar viðkvæm mál að
ræða. Ljóst er að þjóðfélagið hefur
þróazt á þann veg, að starfsmenn
heilbrigðisstofnana geta verið í
raunverulegri hættu. Öryggi þeirra
þarf að tryggja.
En jafnframt er mikilvægt, eins
og Sveinn Magnússon bendir á, að
blanda ekki saman þeim hópum,
sem hætta getur stafað af.
Því miður vaða ribbaldar uppi og
hafa alltaf gert, ekki sízt undir
áhrifum áfengis. Drykkjuvenjur Ís-
lendinga hafa ekki breytzt að ráði og
eru þjóðinni til skammar.
Geðsjúkt fólk á við að stríða mjög
alvarlegan sjúkdóm, sem það í
mörgum tilvikum ræður ekkert við.
Um allan hinn vestræna heim a.m.k.
hefur verið lögð vaxandi áherzla á
að útskrifa fólk af geðdeildum eins
fljótt og kostur er – stundum með
vondum afleiðingum. Um skeið var
geðsjúkt útigangsfólk blettur á
stórborgum í Bandaríkjunum. Það
gat ekki ráðið við sinn sjúkdóm en
heilbrigðisyfirvöld höfðu tekið
stefnumarkandi ákvörðun, sem
leiddi til að fólk var útskrifað of
fljótt.
Í kjölfarið á morðinu á Önnu
Lindh hafa orðið umræður í Svíþjóð
um hvort hið sama hafi gerzt þar.
Nú er talið að morðingi hennar sé
fundinn og að hann hafi verið út-
skrifaður af geðdeild fimm dögum
fyrir morðið.
Hér er því ekki haldið fram, að
veikt fólk sé útskrifað af geðdeildum
hér á Íslandi of fljótt. Hins vegar
þarf að ræða öryggismál starfs-
manna heilbrigðisstofnana að þessu
leyti af varkárni. Fólk sem þjáist af
alvarlegum geðsjúkdómum veit
stundum ekki hvað það gerir. Það
þarf á læknishjálp að halda, hjúkrun
og umönnun. Það þarf á því að halda
að vera á sjúkrastofnun þangað til
enginn vafi leikur á því að það geti
tekizt á við lífið utan sjúkrahússins.
Og raunar þarf það í mörgum til-
vikum á að halda milliáfanga á milli
sjúkrahúss og heimilis.
Á síðustu allmörgum árum hefur
varla liðið ár án þess, að fjárveit-
ingavaldið hefði uppi kröfur á hend-
ur sjúkrahúsum um niðurskurð á
kostnaði. Það eru viss takmörk fyrir
því hve langt er hægt að ganga í
niðurskurði. Ef of langt er gengið
geta afleiðingarnar í sumum tilvik-
um orðið hörmulegar.
B
jörgólfur Guðmundsson, for-
maður bankaráðs Lands-
bankans, flutti ræðu við
opnun Landsbanka Íslands í
Lúxemborg í gær, föstudag,
sem vekur athygli og er
augljóslega stefnumarkandi
af hálfu Landsbankans og
aðaleigenda hans, þ.e. Samsonar-hópsins.
Grundvallarstefnu þessara aðila er lýst í fáum
orðum, sem hafa hins vegar mikla þýðingu, bæði
viðskiptapólitíska og pólitíska. Björgólfur Guð-
mundsson sagði: „Núverandi stjórnendum
Landsbankans er ljóst, að vöxt atvinnulífs og
aukna velferð er ekki að finna í garði nágrann-
anna heima á Íslandi. Tækifærin eru á erlendri
grundu.“
Það lífsviðhorf, sem fram kemur í þessum orð-
um getur skipt sköpum um framvindu viðskipta-
lífsins á Íslandi og þróun þjóðfélags okkar fram
eftir 21. öldinni.
Fámennið á Íslandi er að mörgu leyti kostur
en því fylgja líka ákveðin vandamál. Vaxtar-
möguleikar fyrirtækja eru mjög takmarkaðir
vegna þess hversu markaðurinn er lítill. Með
nokkrum skýrum undantekningum leiddi þessi
litli markaður til þess, að þeir sem voru að hasla
sér völl á honum á 20. öldinni höfðu ríka tilhneig-
ingu til að ná til sín eins stórum hluta hans og
mögulegt var og skapa sér með því nánast einok-
unaraðstöðu. Þessi sterka viðleitni hefur svo leitt
af sér pólitísk átök og deilur, sem hafa um of sett
svip á samfélag okkar og oft orðið illvígar.
Gleggsta dæmið um þetta voru átök samvinnu-
hreyfingar og einkarekstrar seinni hluta 20. ald-
arinnar. Samband ísl. samvinnufélaga var orðið
svo voldugt í íslenzku atvinnulífi að það var orðið
óþolandi fyrir alla aðra, sem stunduðu atvinnu-
rekstur. Á tímabili hafði Sambandið afl til að
drepa flesta keppinauta og hafði ríka tilhneig-
ingu til þess. Framsóknarflokkurinn varð á
margan hátt pólitískt tæki samvinnuhreyfingar-
innar til að ná þessari stöðu.
Á níunda áratugnum hallaði undan fæti hjá
Sambandinu, sem leiddi til þess að í upphafi tí-
unda áratugarins hafði Eimskipafélag Íslands
um nokkurt skeið áþekka stöðu, þótt hún væri
ekki jafnvíðfeðm og verið hafði hjá Sambandinu.
Morgunblaðið lýsti þá þeirri skoðun, að það
skipti engu máli, hver hlut ætti að máli, of sterk
staða eins aðila í íslenzku atvinnulífi væri nei-
kvæð þróun fyrir það fámenna samfélag, sem hér
hefði orðið til. Þessi afstaða var og er í fullu sam-
ræmi við baráttu blaðsins frá upphafi fyrir frjáls-
um viðskiptum og frjálsu atvinnulífi.
Á seinni árum hafa orðið til viðskiptasam-
steypur, sem hafa sýnt sömu tilhneigingu, þ.e. að
ryðjast um á hinum litla íslenzka markaði og
reyna að ná til sín svo stórum hluta hans að jaðri
við einokun. Afleiðingarnar af slíkum tilraunum
eru alltaf hinar sömu – og skiptir engu hver hlut
á að máli hverju sinni – pólitískur órói og átök.
Í þessu samhengi verður ljóst hvað yfirlýsing
Björgólfs Guðmundssonar í Lúxemborg hefur
mikla þjóðfélagslega þýðingu. Hann og sam-
starfsmenn hans koma með mikla fjármuni inn í
íslenzkt þjóðfélag, sem þeir öfluðu með nánast
einstæðum hætti úti í löndum. Viðskiptaumsvif
þeirra síðustu vikur hafa vakið upp spurningar
um það, hvort þeir mundu falla í sömu gryfju og
margir aðrir, að ætla sér að ná til sín of stórum
hluta af því atvinnulífi, sem hér hefur byggzt
upp. Ræða Björgólfs í Lúxemborg er til marks
um, að hann og samstarfsmenn hans gera sér
grein fyrir þessum hættum og horfa í rétta átt –
til útlanda. Ekki fer á milli mála, að reynsla
Björgólfs Guðmundssonar í íslenzku atvinnulífi
hefur komið honum að gagni við mörkun þess-
arar stefnu.
Útrás íslenzkra
fyrirtækja
Þegar horft er til lýð-
veldistímans fer ekki
á milli mála, að útrás
íslenzkra fyrirtækja
til annarra landa er merkilegt rannsóknarefni.
Framan af höfðu forystumenn í atvinnulífi okkar
hvorki fjárhagslegt bolmagn né nægilegt sjálfs-
traust til þess að takast á við þau verkefni að
byggja upp viðskiptaumsvif í öðrum löndum.
Kannski má segja, að þjóðin í heild hafi ekki haft
sjálfstraust til þess.
Frá þessu voru örfáar undantekningar. Þeir
sem unnu að sölu á íslenzkum fiskafurðum í öðr-
um löndum kynntust mörkuðum og aðstæðum og
þeim möguleikum, sem fólust í auknum umsvif-
um í öðrum löndum. Þetta á við um þá, sem unnu
við sölu á saltfiski fram eftir 20. öldinni en
kannski má segja að reynsla þeirra hafi beinzt í
einn, uppbyggilegan farveg, þegar Sölumiðstöð
hraðfrystihúsanna hóf uppbyggingu í Bandaríkj-
unum undir forystu Jóns Gunnarssonar, ekki
bara í að selja fisk heldur einnig í frekari vinnslu
á íslenzkum fiskafurðum í verksmiðjum í Banda-
ríkjunum. Þetta mikla útrásarstarf leiddi til þess
að Bandaríkin voru um skeið eftir heimsstyrjöld-
ina síðari mikilvægasti fiskmarkaður okkar en
jafnframt sá sem valdið gat miklum og örlagarík-
um sveiflum í afkomu þjóðarbúsins, eins og
dæmin sönnuðu.
Næsta skref á þessu sviði var stigið, þegar
Loftleiðaævintýrið hófst, þegar nokkrir ungir
flugmenn og samstarfsmenn þeirra ruddu braut-
ina fyrir lággjaldaflugfélög, sem um þessar
mundir setja svip á alþjóðlegan flugmarkað. Þeir
byggðu upp farþegaflutninga yfir Norður-
Atlantshafið með viðkomu á Íslandi með því að
bjóða lægri fargjöld en aðrir. Þegar bezt gekk
höfðu Loftleiðamenn byggt upp atvinnustarf-
semi í mörgum löndum. Söluskrifstofur þeirra
voru úti um allt og Íslendingar, sem þar störfuðu,
öðluðust reynslu af því að starfa í öðrum löndum,
sem var fátítt fyrir utan starfsemi Sölumiðstöðv-
ar og sjávarafurðadeildar SÍS.
Svo kom stöðnun í þessa útrás til annarra
landa. Í ræðu sinni í gær, föstudag, sagði Björg-
ólfur Guðmundsson: „Hefði ég flutt þessi orð mín
fyrir tuttugu árum hefði ég ekki náð eyrum
manna og skilningur verið lítill.“
Þetta er rétt. En svo vill til – og kannski er
Björgólfur að vísa til þess – að einmitt fyrir
tveimur áratugum eða svo flutti náinn samstarfs-
maður hans, Ragnar Kjartansson, ræðu á lands-
fundi Sjálfstæðisflokksins, þar sem hann hvatti
til aukinnar útrásar íslenzkra fyrirtækja til ann-
arra landa. Sú ræða vakti athygli og umræður á
þeim tíma.
Segja má, að þriðji kapítulinn í þessari sögu
hafi hafizt með fjárfestingum íslenzkra sjávar-
útvegsfyrirtækja í útgerð og fiskvinnslu í öðrum
löndum á tíunda áratugnum. Þau umsvif voru
umtalsverð um skeið og eru töluverð enn. Það er
hins vegar eftirtektarvert, að þær fjárfestingar
hafa ekki gengið sem skyldi og skortir þó ekki
þekkingu hér á rekstri útgerðar og fiskvinnslu.
Það er umhugsunarefni hvað veldur. Með þessu
er ekki sagt að útrás útgerðarfyrirtækjanna hafi
mistekizt en hún hefur ekki náð því flugi, sem
margir væntu.
Á tíunda áratugnum sáust vísbendingar um að
íslenzk fjármálafyrirtæki væru farin að horfa til
annarra landa. Tæpast er á nokkurn hallað þótt
sagt sé, að Kaupþing hafi haft þar nokkra forystu
og að önnur fjármálafyrirtæki hafi fylgt í kjölfar-
ið. Mælikvarðinn á það, hvernig til hefur tekizt
hlýtur að vera sá, að hve miklu leyti starfsstöðvar
íslenzkra fjármálafyrirtækja hafa náð að auka
viðskipti sín á erlendri grundu við aðra en Íslend-
inga. Í sjálfu sér liggja ekki fyrir miklar upplýs-
ingar um það og vafalaust hefur starfsemi fjár-
málafyrirtækjanna á alþjóðavettvangi gengið
misjafnlega eins og gengur og gerist. Þó er ljóst
að þau láta ekki undan síga, eins og í ljós kom í
ræðu Björgólfs Guðmundssonar í Lúxemborg,
heldur halda ótrauð áfram og það er vel.
Ekki fer á milli mála, að forystumenn í ís-
lenzku viðskiptalífi skortir ekki lengur sjálfs-
traust til þess að takast á við verkefni í öðrum
löndum. Mörgum hefur þótt nóg um þá hlutdeild,
sem Baugur hefur náð á matvörumarkaðnum hér
heima en ekki fer á milli mála, að forystumenn
Baugs hafa unnið viðskiptaafrek með umsvifum
sínum á hlutabréfamarkaðnum í London, þar
sem þeir eru nú að hasla sér völl í smásöluverzlun
og má ganga út frá því sem vísu, að leggi þeir
áherzlu á vaxandi umsvif í öðrum löndum í stað
þess að reyna að ná til sín meiri markaðshlut-
deild hér muni það skapa meiri ró um fyrirtækið
á heimavígstöðvum.
Í upphafi 21. aldarinnar má því segja, að ís-
lenzkir athafnamenn séu að draga björg í bú með
stórauknum umsvifum á mörgum sviðum í öðrum
löndum og það er augljóst, að þar liggja vaxtar-
möguleikar fyrirtækja þeirra – ekki á Íslandi.
Umræðurnar
hér
Í ræðu sinni í Lúxem-
borg sagði Björgólfur
Guðmundsson m.a.:
„Fjárfestingarstarf-
semi Landsbankans á undanförnum dögum hef-
ur vakið mikla athygli fjölmiðla heima á Íslandi.
Stjórnendur bankans eru þeirrar skoðunar að
þar sé um eðlilega starfsemi banka að ræða.
Bankar eiga að hafa frumkvæðið að æskilegum
umbreytingum á hlutabréfamarkaði. Umrót í
fjölmiðlum blinda ekki stjórnendur bankans.
Þeir hafa skýra sýn á mikilvægustu sóknarfæri
hans. Þau eru í útlöndum.“
Mikilvægt er að forystumenn í viðskiptalífi átti
sig á því að í langflestum tilvikum er umrót í fjöl-
miðlum endurspeglun á því, sem er að gerast í
þjóðarsálinni. Þær umræður, sem orðið hafa í
kjölfar mikilla uppskipta á hlutabréfamarkaðn-