Morgunblaðið - 26.10.2003, Síða 22

22 SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
GRÍMUR Thomsen komst til umtalsverðra
metorða í Kaupmannahöfn. Hann var m.a.
leynilegur erindreki Kristjáns áttunda Dana-
konungs í London og varð góðkunningi Frið-
riks sjöunda. Frami hans í danska stjórnkerf-
inu varð með ólíkindum mikill en um síðir
gerðist hann þreyttur á stórborginni og flutt-
ist heim á Bessastaði. Hér hefst hins vegar
frásögnin er Magdalena Thoresen, ástkona
Gríms og barnsmóðir, er lagði lag sitt við
frægustu rithöfunda Norðurlanda, flytur á ný
til Kaupmannahafnar.
Victoria Benediktsson bar ofurást íbrjósti til Brandesar. Eftir skrif-um hennar að dæma lék hann sérað henni eins og köttur að mús.Hún leitaði alla þá uppi, sem
kynni höfðu af honum, þeirra á meðal Magda-
lenu. Victoria fyrirfór sér 1888, og varð lát
hennar nokkuð umrætt þá, svo og áratugum
síðar, er Fredrik Böök prófessor gaf út bók
um kynni þeirra Brandesar og Victoriu Bene-
diktsson.
Sumir hafa ýjað að því, að kynni við Grím
Thomsen hafi valdið því, að Magdalena fluttist
til Hafnar. Um það eru engar heimildir, en
fullljóst má vera, að með þeim hafi verið góður
kunningsskapur, og það er mun léttara yfir
Grími en áður, hver sem ástæðan hefur verið.
Hún bað hann fyrr um bókmenntalega aðstoð
og taldi sig „einlægustu og tryggustu“ vinkonu
hans, eins og hún segir í bréfi, sem hún skrif-
aði honum, en hann átti um þessar mundir
nokkrar „vinkonur“. Vel má vera, að Grímur
hafi stutt hana beint og óbeint, svo að lítið bar
á. Hann var raungóður maður og fyllti flokk
kunnustu áhrifamanna í Kaupmannahöfn.
Það var ofur erfiður róður fyrir Magdalenu
að sjá fjölskyldunni farborða með ritlaunum
og ekkjulífeyri, kosta menntun barnanna og
sjá fyrir aldraðri móður, unz hún lézt árið
1877. Þrátt fyrir fátæktarbasl taldi Magdalena
Hafnarárin blómaskeið ævi sinnar, næst á eft-
ir barnsárunum. Í Kaupmannahöfn vakti hún
fyrst verulega athygli sem rithöfundur. Flest,
sem hún hafði til þessa ritað, var án höfund-
arnafns. Nú fór hún að rita undir nafni.
Axel sonur þeirra Gríms og Magdalenu
gekk í sjóliðsforingjaskóla um þær mundir,
sem móðir hans settist að í Höfn. Hann var nú
alfarið á vegum föður síns, sem bjó fyrir utan
borgina. Sumarið 1863 sendi Grímur Axel á
fund ættingja sinna á Íslandi. Hann var sjó-
liðsforingjaefni (kadet) og kom með dönsku
herskipi til landsins. Hann heimsótti ömmu
sína á Bessastöðum og föðursystur sína í
Odda.
Gamla Ingibjörg var þá orðin blind. Þegar
hún strauk hönd unga mannsins sagði hún:
„Þetta er höndin hans Gríms míns.“ Mælt er,
að Grímur hafi aldrei sagt móður sinni frá son-
arsyninum. Hann hefur talið, að slíkt mundi
særa hana, að sonurinn skyldi eiga lausaleiks-
barn og dylja faðernið. Hafði hún ekki eitt sinn
sagt í bréfi til Gríms af litlu tilefni: „Dulbún-
ingur er aldrei sá rétti, en þó er sá verstur,
sem leiðir til undirferla og pretta og skin-
helgi.“
Hið rétta faðerni Axels hefur verið á mjög
fárra vitorði. Og óvíst er, hvort drengurinn
hefur nokkurn tíma fengið að vita hið rétta. En
það fer ekki milli mála, að Grímur hefur trúað
vini sínum síra Árna í Görðum fyrir leynd-
armálinu. Hann skrifar presti með tvíræðu
orðalagi 13. júní 1863:
Pilturinn skal koma að Görðum með fyrstu
ferð. Hann er gagnsvipaður móður minni, svo
það er ekki furða, þó hann sé heldur efnilegur
til munnsins. Hann er hægur og stilltur, og því
ólíkur mér.
Stóri-Brúnn
Þegar Grímur sneri heim frá Kaupmanna-
höfn settist hann að á Bessastöðum. Grípum
þar niður sem segir frá hestum Gríms en hann
var alla tíð mikill dýravinur og átti þjóðkunna
gæðinga.
Grímur hafði lítið bú, nokkrar kýr, 50 ær,
sem gengu allan ársins hring í Bessastaðanesi
eins og fyrr segir. Hann hafði og 10–20 hross í
Nesinu. Hann tók oft í hagagöngu reiðhesta
vina sinna í Reykjavík og Hafnarfirði, sá þó
ekki á, að Bessastaðanes væri beitt um hans
daga. Grímur lét sér einkar annt um allar
skepnur og fór marga ferðina í Nesið. Hann
átti þar stóðmerar og graðhesta tvo. Sá eldri
þeirra, sjö-átta vetra stólpagripur, hét Stóri-
Brúnn, hornfirzkur að kyni eins og Sóti. Hafði
Grímur á honum mikið dálæti, en vildi þó ekki
þola honum ójöfnuð. Eitt sinn hafði hann hrak-
ið yngri graðfolann frá merunum út í sjó og
varnað honum landgöngu. Grímur var kallaður
á vettvang. Skipaði hann vinnumanni að grípa
þrjótinn Stóra-Brún og hnýta upp í hann
snæri og kvað svo á, að dæma yrði hann til
tugthúsvistar sakir ofbeldis við minni máttar.
Dómurinn hljóðaði upp á þriggja sólarhringa
innilokun. Stóra-Brún var stungið inn í hest-
hús um hásumarið. Þar væsti þó ekki um hann,
því að Grímur mælti svo fyrir, að fanganum
skyldi gefa á málum nýslegna töðu á stall.
Deilt við prestinn
Hér segir frá erjum Gríms við prestinn í
Görðum en Grímur var tvímælalaust með orð-
heppnari Íslendingum og eru til margar sögur
af snjöllum tilsvörum hans.
Kirkjusókn var góð á Bessastöðum, en til-
talan var annan hvorn sunnudag. Ekki þótti
Grímur kirkjurækinn, enda lengi nokkrir fá-
leikar með þeim síra Þórarni Böðvarssyni í
Görðum út af beitarmálunum, sem áður hefur
verið minnzt á. Það reyndist of þröngt fyrir
tvo stórbrotna menn og mikilhæfa á Álftanes-
inu. Oft var það, er síra Þórarinn kom til að
messa, að Grímur brá sér að heiman, rölti út í
Nes og dundaði sér þar, unz kirkjufólk var á
burtu, en það gat orðið drjúglangur tími, því
að venja var að bjóða öllum kaffi, „og mátti frú
Jakobína helzt ekki til þess vita, að nokkur
færi án þess að þiggja góðgerðir, og naut
prestur þeirra þá með kirkjugestunum, þrátt
fyrir missættina við Grím“.
Erjur þessar komu þó ekki í veg fyrir að
bezta vinátta ríkti milli prestsfrúarinnar í
Görðum, Þuríðar Jónsdóttur, og Jakobínu á
Bessastöðum, og reyndu báðar að bera klæði á
vopnin, en áttu ekki alltaf erindi sem erfiði.
Hér kann að hafa gætt öfundar hjá Grími. Síra
Þórarinn var búhöldur, framkvæmdamaður og
greiðamaður mikill. Hann var auðugur maður,
er hann fór byggðum að Görðum 1862.
Einhverju sinni var Grímur inntur eftir,
hvernig honum féllu stólræður síra Þórarins.
Hann svaraði því til, að í fyrsta lagi færi hann
sjaldan í kirkju, í öðru lagi heyrði hann illa og í
þriðja lagi skildi hann illa það litla, sem hann
heyrði.
Sáttaskál
Grímur var vel látinn sem húsbóndi og er
kaflinn sem hér fer á eftir því ekki dæmigerð-
ur fyrir það sem skáldið bauð hjúum sínum
upp á.
Sjaldan varð þess vart á Bessastöðum, að
Grími yrði skapbrátt. Þó reiddist hann einu
sinni illa við Kristrúnu Ketilsdóttur, þau ár,
sem hún vann hjá honum, og taldi hún sig eiga
nokkra sök. „Ég braut það boðorð, sem engum
leiðst að brjóta á heimilinu.“ Hún svaraði hús-
bónda sínum fullum hálsi.
Tólf ára drengur gætti vallarins um nætur.
Einhverju sinni, er hann vakti yfir túninu, var
kalsarigning. Um fótaferðatíma Kristrúnar
kom drengurinn holdvotur inn í eldhús til
hennar, hríðskjálfandi. Kristrún „dró af hon-
um plöggin og gaf honum hýran sopa“ og sagði
honum að hátta hið bráðasta, var hrædd um,
að hann kynni að ofkælast. Um þetta leyti vors
leitaði stóð ákaft í túnið. Drengurinn kvaðst
hafa verið nýbúinn að stugga því frá, er hann
kom inn. Kristrún taldi því öllu óhætt og uggði
ekki að neinu. Þegar piltar komu út, var
drengurinn nýsofnaður og var þá stór hópur
hrossa á beit á vellinum. Einn vinnumanna bar
þetta í húsbóndann, sagði, að strákur sæist
hvergi og hann svæfi sjálfsagt einhvers staðar
úti við.
Grímur kom litlu síðar fram í eldhús til
Kristrúnar og gustaði af honum. Hann spurði,
hvort hún hefði séð strák. Kristrún sagði allt
sem var, að hún hefði háttað hann ofan í rúm.
Grímur sagði, að hún hefði ekkert vald til slíks.
Kristrún kvað það rétt, að ekki réði hún yfir
drengnum, en sagði það ábyrgðarhluta gagn-
vart húsbóndanum, hefði hún rekið hann út
aftur.
„Hvers vegna svarið þér mér, Kristrún?“
sagði Grímur og hóf á loft staf sinn og skalf af
bræði. Kristrún kvaðst aðeins segja það, sem
rétt væri, og tæki afleiðingum af því. „Látið
þér stafinn dynja á mér, ef yður sýnist.“ Og
bætti við, að hann gæti lúskrað á henni og rek-
ið úr vistinni, sýndist honum svo. Í því kom
húsfreyja inn í eldhúsið.
Grímur lét stafinn þegar síga og snaraðist
út, en Jakobína á eftir. Henni var raun að
árekstrum milli Gríms og hjúa og brýndi oft
fyrir þeim að bera ekki hina og þessa smámuni
í bónda sinn, sem síðan gætu leitt til missættis.
Eftir þetta atvik töluðust þau Grímur og
Kristrún ekki við í viku og var önnur stúlka
látin færa honum morgunkaffið og ganga um
beina í stofunni. Á sunnudegi viku síðar kom
Þuríður Sigurgeirsdóttir til Kristrúnar með
þau skilaboð, að húsbóndinn vildi finna hana
inni í borðstofu. Þegar hún kom inn var Grím-
ur að basla við að ná tappa úr vínflösku, en sú
var venja hjónanna að fá sér staup af víni með
matnum. Grímur rétti Kristrúnu flöskuna og
bað hana ná tappanum úr henni, hvað hún
gerði og setti flöskuna síðan á borðið. Grímur
hellti í tvö staup og sagði:
Hér helli ég á sáttabikarinn fyrir okkur,
Kristrún mín. Nú drekkum við sáttaskál!
Kristrún maldaði í móinn, vildi ekki þiggja
vínið, en þó stóð ekki á sáttum frá hennar
hendi. Þá sagði Grímur: Jú, við bergjum af
sáttabikarnum. Ég var óbilgjarn við þig um
daginn, og hafði á röngu að standa. Svo lyfti
hann glasinu, sáttaskál var drukkin, og næsta
morgun fór Kristrún með morgunkaffið inn til
hjónanna. Upp frá því hallaði aldrei orði milli
þeirra.
Bókarkafli Skáldið Grímur Thomsen hefur legið undir því ámæli að vera kaldur og grár, gott ef ekki varmenni, en frami hans í
danska stjórnkerfinu var engu að síður með ólíkindum. Kristmundur Bjarnason varpar nýju ljósi á skáldið og dregur meðal annars
fram í sviðsljósið kvennamál Gríms og barneignir en skáldið átti að hafa dáið barnlaust.
Lífsþorsti og leyndar ástir
Ljósmynd/ Þjóðminjasafn Íslands
Grímur með hundinn Vamba. Myndin er tekin í Kaupmannahöfn.
Ljósmynd/ Þjóðminjasafn Íslands
Axel Peter Jensen sjóliðsforingi fæddist þegar
faðir hans var 23 ára.
Ljósmynd/ Þjóðminjasafn Íslands
Jakobína Thomsen, eiginkona Gríms. Henni var
raun að árekstrum milli Gríms og hjúa.
Lífsþorsti og leyndar ástir – Svipmyndir úr lífi
Gríms Thomsen og nokkurra samferðamanna er
eftir Kristmund Bjarnason. Bókin, sem er prýdd
myndum, er gefin út af Hólum og er 254 bls. að
lengd.