Morgunblaðið - 20.11.2003, Page 33
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 2003 33
Þ
órhildur Líndal, umboðs-
maður barna, segist vera
sammála öllu því sem
fram komi í skýrslu
Ragnheiðar Thorlacius
lögfræðings, enda hafi skýrslan verið
unnin í nánu samráði við embættið.
Bragi Guðbrandsson, forstjóri
Barnaverndarstofu, fagnar útkomu
skýrslunnar og segist geta tekið und-
ir margt af því sem þar komi fram. Þó
að miklar breytingar hafi verið gerð-
ar á lögum sem snerta börn megi ef-
laust skýra sum ákvæði betur. Berg-
þóra Valsdóttir, framkvæmdastjóri
SAMFOK, Sambands foreldrafélaga
og foreldraráða í grunnskólum
Reykjavíkur, tekur undir með Braga
og fagnar skýrslunni. Umræðan sé
afar brýn, ekki síst fyrir foreldra.
Foreldrar verði þó að hafa ákveðin
völd í hlutverki sínu að ala upp og
bera ábyrgð á börnum sínum til 18
ára aldurs.
Þórhildur segir að markmiðið með
gerð skýrslunnar hafi verið að benda
á mikilvægi þess að börn fái að vera
með í ákvarðanatöku um þeirra
einkalíf og nánustu framtíð og þau fái
að axla ákveðna ábyrgð. Það sé ekki
heillavænlegt að foreldrar ráðskist of
mikið með börn sín. Með þátttöku í
ákvörðunum verði börnin ábyrgari
gjörða sinna.
„Þegar börnum og unglingum er
falið eitthvert hlutverk leggja þau sig
öll fram og standa sig með þvílíkum
sóma og prýði að maður verður eig-
inlega dolfallinn í hvert sinn. Við van-
metum börnin að þessu leyti og eig-
um að tala við þau eins og
manneskjur,“ segir Þórhildur.
Hún ætlar að gera lagabreytinga-
tillögurnar að sínum og koma þeim,
og fleiri til, á framfæri við stjórnvöld
á næstunni. Tillögurnar ná til a.m.k.
fjögurra ráðuneyta; félagsmála-,
menntamála-, dómsmála- og heil-
brigðisráðuneytisins. Hún segir jafn-
framt að skýrslan verði að fara í viða-
mikla kynningu þar sem
umfjöllunarefnið snerti breiðan hóp í
þjóðfélaginu. Hægt verður að panta
skýrsluna í gegnum heimasíðu um-
boðsmanns barna eða nálgast hana á
skrifstofu embættisins gegn 1.000
króna greiðslu.
Eins og kom fram í Morgunblaðinu
í gær eru lagðar til ýmsar breytingar
á lögum, m.a. um að ákvæði verði sett
inn í ný barnalög um sjálfsákvörðun-
arrétt barna og rétt þeirra til að njóta
friðhelgi einkalífs. Þá er lagt til að
barnaverndarlögum
verði breytt þannig að
börn hafi skýran rétt til
að tilkynna barnavernd-
arnefndum um mál og þá
undir nafnleynd. Þór-
hildur segir að þrátt fyr-
ir að margt hafi verið til bóta í nýjum
barnalögum og gildandi barnavernd-
arlögum þurfi að gera mörg atriði
skýrari. Afar brýnt sé að tryggja með
lögum friðhelgi einkalífs barna.
Tekist á um val á skóla
Fram kemur í inngangi skýrslunn-
ar í máli Þórhildar að hún fái oft
spurningar frá börnum um rétt sinn
og þetta hafi m.a. hrint skýrslugerð-
inni af stað. Varðandi þetta segir Þór-
hildur það verða æ algengara að börn
leiti til embættisins, ekki síst með til-
komu tölvupóstsins. Flest séu erindin
frá 14–17 ára unglingum en allt niður
í 10 ára börn sem spyrji t.d. hvort for-
eldrar megi skoða dagbækur þeirra.
Meðal annarra fyrirspurna nefnir
hún val á framhaldsskóla, um það sé
togast á á sumum heimilum milli for-
eldra og barna þeirra. Þórhildur seg-
ist telja að í tilviki 16 ára barna eigi
ákvarðanir þeirra að vega mjög
þungt, foreldrum beri að hlusta vel á
rök barna sinna. Bendir hún á að t.d. í
Noregi sé 15 ára gömlu barni veittur
sjálfsákvörðunarréttur við val á
menntun og í Svíþjóð eigi börn rétt á
að gera vinnusamninga við 16 ára ald-
ur.
„Börnin eru að ákveða sína nán-
ustu framtíð. Mér hafa fundist þau
rök sem börn hafa borið fyrir mig
eiga fyllilega rétt á sér. Foreldrar
eiga virkilega að hlusta á þau og virða
það sem þau hafa fram að færa. Ég
tek þetta sem dæmi þar sem ég fæ
margar fyrirspurnir um svona mál,“
segir Þórhildur.
Hún bendir á að samkvæmt Barna-
sáttmála Sameinuðu þjóðanna eigi
börn rétt á vernd, umönnun og síðan
að vera virkir þátttakendur í sam-
félaginu. Einhverjum kunni að þykja
þetta stangast á en í 12. grein sátt-
málans sé gengið út frá því að eftir
því sem börn verði eldri og þroskaðri
eigi þau að hafa meiri áhrif á líf sitt og
nánasta umhverfi.
„Í raun má líta á æsk-
una sem námssamning
við foreldra þar sem börn-
in eru að þjálfa sig í það að
verða fullorðnar mann-
eskjur með aukna ábyrgð.
Foreldrar verða að leyfa börnum sín-
um að vera þátttakendur. Út á þetta
gengur Barnasáttmálinn. Um leið er
það mörgum þyrnir í augum að börn
skuli ekki bara vera viðhengi foreldra
sinna eða framlenging. Sáttmálinn
viðurkennir börn sem sjálfstæða ein-
staklinga og þessi réttindi þurfa ekki
að fara saman við réttindi foreldra, þó
að þau geri það nú oftast. Ef réttindin
stangast á eiga börnin að hafa meira
um málið að segja eftir því sem þau
verða eldri og þroskaðri en ákvörð-
unarvald er samkvæmt barnalögun-
um alltaf í höndum forsjáraðila,“ seg-
ir Þórhildur. Fram kemur í
skýrslunni að þrátt fyrir forsjá for-
eldra eigi börn rétt á að ákveða sjálf
hvaða tómstundum þau taka þátt í,
t.d. hvort þau fari á skíði eða skauta,
sund eða fótbolta. Þórhildur segir
þennan rétt vera fyrir hendi en hann
takmarkist vissulega af fjárráðum
foreldra. Þeir eigi í raun alltaf síðasta
orðið en börnin hafi ákveðinn rétt
innan forsjár foreldra og því meiri
sem þau eldist og þroskist. „Við þurf-
um að kenna börnum okkar að taka
ábyrgð á eigin lífi,“ segir umboðs-
maður barna.
Hættur kunna að leynast
Bragi Guðbrandsson segir margar
lagabreytingatillögur skýrslunnar
vera áhugaverðar. Á síðari árum hafi
lögum verið breytt í þá átt að efla
sjálfstæðan rétt barna, t.d. við að tjá
sig við úrlausn barnaverndarmála.
Varðandi tillögu um að börn hafi rétt
til að tilkynna mál til barnaverndar-
yfirvalda segist Bragi hafa skilið gild-
andi lög þannig að börnum sé tryggð-
ur trúnaður í málum sem upp koma
og tilkynningarskylda eigi einnig við
um börn sem fullorðna. Vel geti verið
að þetta þurfi að koma skýrar fram í
lögum um barnavernd og sé vel þess
virði að skoða nánar.
Bragi segir nokkur dæmi þess að
börn snúi sér til barna-
verndarnefnda með
beiðni um hjálp. Hafa þau
þá áhyggjur af áfengis-
og vímuefnaneyslu for-
eldra sinna eða systkina.
Ekkert hamli því í gild-
andi lögum. Einnig séu dæmi um að
ung börn hringi til lögreglu til að óska
aðstoðar á heimilum sínum.
Um þá niðurstöðu í skýrslunni að
tryggja beri með lögum friðhelgi
einkalífs barna segir Bragi að slík
umræða sé afar þörf. Skoða þurfi
svona mál gaumgæfilega en þarna
kunni að leynast vissar hættur ef
gengið sé of langt. Bendir hann þar á
Barnasáttmálann þar sem börnum
eru tryggð tvenns konar meginrétt-
indi, annars vegar þátttaka og frelsi
til orðs og æðis og hins vegar réttur
barna á vernd. Stundum geti komið
upp að þessir tveir „flokkar“ réttinda
stangist á eða skapi mótsögn sem erf-
itt geti verið að greiða úr. Sem dæmi
um þetta nefnir Bragi ef foreldrar
gruna barn sitt um fíkniefnaneyslu
eða aðra óæskilega hegðun. Til að
komast að slíku þurfi foreldrar að
fylgjast grannt með, jafnvel að skoða
tölvupóst eða skilaboð á farsíma.
Svona mál þurfi að ræða og þess
vegna segist Bragi fagna frumkvæði
umboðsmanns barna og skýrslu
Ragnheiðar Thorlacius. Um sé að
ræða mikilvægt viðfangsefni; að
skerpa á réttarstöðu barna.
Foreldrar hafi sín völd
Bergþóra Valsdóttir hjá SAMFOK
segist vera fylgjandi mörgum þeim
lagabreytingum sem lagðar eru til í
skýrslunni, einkum varðandi grun-
skólalögin um samráðsrétt og sjálf-
stæðan rétt barns til að koma sjón-
armiðum sínum á framfæri. Þörf sé á
að skýra gildandi löggjöf.
„Margt jákvætt virðist vera í
skýrslunni en það sem ég hef áhyggj-
ur af er hvernig niðurstöðurnar verði
túlkaðar og hvernig foreldrar bregð-
ast við sem eru óöruggir í uppeldis-
hlutverki sínu. Þá er ég með hugtök í
huga eins og réttindi og skyldur,
ábyrgð og vald. Ég geng út frá því að
flestir foreldrar vilji sinna sínu hlut-
verki vel. Það segir sig sjálft að í upp-
eldishlutverkinu berðu virðingu fyrir
þínu barni sem einstaklingi, hlustar á
sjónarmið þess og tekur tillit til þess
á heimilinu. Fyrir mér er það hins
vegar ljóst að ef ég á að bera ábyrgð á
mínu barni til 18 ára aldurs, uppeldi
þess og menntun, eins og kveðið er á
um í lögum, verð ég að hafa ákveðin
völd. Ég ber til dæmis ábyrgð á því að
barnið mitt mæti í skólann á réttum
tíma. Þá hlýt ég að geta farið inn í
herbergi barnsins og krafist þess að
það fari að sofa klukkan tíu á kvöld-
in,“ segir Bergþóra og bætir því við
að ef friðhelgi einkalífs barna nái svo
langt að „völd“ foreldra verði að
engu, þá séu þeir í vanda staddir.
Bergþóra segir það
eðlilegan hlut að foreldr-
ar hafi sem mest samráð
við börnin sín og ræði við
þau þegar taka þurfi
mikilvægar ákvarðanir.
Foreldrar eigi ekki að
ráðskast með börn. Á þessu séu hins
vegar takmarkanir. Nefnir hún sem
dæmi fataval þegar hægt sé að kaupa
boli í verslunum sem á standi „Porno-
star in training“, eða „Klámmynda-
stjarna í þjálfun“. Ef hún ætti unga
stelpu sem langaði í slíkan bol myndi
hún segja nei, dóttirin fengi ekki að
ráða og frekar yrði reynt að ná ein-
hverri málamiðlun.
Réttur barna virtur en
foreldrar eigi síðasta orðið
Umboðsmaður barna og
talsmenn Barnavernd-
arstofu og SAMFOK
fagna skýrslu um
friðhelgi einkalífs barna
og telja mikla þörf á um-
ræðu um þessi mál.
Björn Jóhann
Björnsson fylgdi skýrsl-
unni eftir og
leitaði viðbragða.
Morgunblaðið/Kristinn
Foreldrar eiga að leiða börn sín út í lífið og bera samkvæmt lögum ábyrgð á þeim þar til þau verða 18 ára. Tals-
maður foreldrafélaga í grunnskólum Reykjavíkur segir að til þess þurfi foreldrar að hafa ákveðin völd.
Bragi Guðbrandsson Bergþóra ValsdóttirÞórhildur Líndal
bjb@mbl.is
TENGLAR
..............................................
www.barn.is
Dæmi um að
börn leiti til
barnavernd-
arnefnda
Eðlilegt að for-
eldrar hafi sem
mest samráð
við börnin sín
seint á
mest
rlend-
erfa,
teg-
g við-
reytist
trönd-
m vot-
ina en
undir
nd-
móti
lalitlu
u upp
ra öld-
kkar
t á
n í
ó orðið
r að
ð vart
norð-
vöss-
lágt
að
æru
in eft-
ki við
atugi
keið.
Sandfokið kemur á óvart
Borgþór segir merkilegt hvað
aðstæður breytist með auknum
halla. „Um leið og það kemur smá-
halli breytast aðstæður mjög ört,“
segir hann. „Þá verður þessi blotn-
un á tiltölulega mjög litlu belti og
skýrari strandmyndun. Ströndin
mótast miklu hraðar og þar sem er
fremur lítill halli, aflíðandi land,
myndast malarfjörur. Í brekkum
sjáum við hins vegar hraðfara rof
úr bökkum fyrstu árin en það ætti
að stöðvast þegar kemur á fastari
berggrunna. Því verða rof og mold-
arbakkar með lóninu þar sem bratt
er upp af því. En við þetta rof úr
bökkum losnar vikur og fínsandur
úr jarðveginum. Vatnið flytur þessi
lög inn í lygnari víkur þar sem
myndast sandlög en í þessum
hvössu sunnanáttum, sem verða
þarna að sumri þegar lágt er í lón-
inu, getur þessi sandur feykst á
land. Þetta sáum við ekki fyrir
stækkun lónsins, en á seinni árum
hefur þetta orðið meira áberandi
og ástæða er til að hafa á þessu
gætur og fylgjast með framvind-
unni. Enn er ekki um stórfellt áfok
að ræða, en þetta hefur sýnt okkur
hvaða ástæður það eru við miðl-
unarlón, sem skapa þetta og við
getum heimfært þekkinguna á
önnur lón.“
Gróðurbreytingar hægar
Nánast allur gróður sem lendir
undir lóninu drepst en Borgþór
segir að í mólendinu séu tegundir
sem margar hverjar vaxi bæði í
þurru og deigu landi.
„Þessar viðkvæmustu þola þetta
mjög illa og drepast í landinu sem
forblotnar en þolnari tegundirnar
viðhaldast og láta hægar undan.
Það hefur komið okkur svolítið á
óvart að þessar gróðurbreytingar
eru mjög hægar. Þetta er að vissu
leyti ný þekking.“
m Blöndu-
kkunina
ristinn
nun Ís-
aksýn.
ynt að
gð-
aði um
g
ð af
u á
alls
il
sturs
erð frá
u eru
umhverfismörk svifryks í and-
rúmslofti 50 míkrógrömm á rúm-
metra á sólarhring. Hafsteinn
segir að árið 2010 megi sólar-
hringsgildið ekki fara oftar en
sjö sinnum á ári yfir þessi viðmið-
unarmörk. Í dag gerist það 10–30
sinnum á ári en á árunum 1986–
1991 gerðist það 20–50 sinnum á
ári. Í 60–100% tilvika fer svif-
rykið yfir viðmiðunarmörk á
sama tíma og heimilt er að nota
nagladekk.
Morgunblaðið/Ásdís
forstöðumaður Umhverfis- og heilbrigð-
tefnu um loftgæði og lyktarmengun.