Morgunblaðið - 23.11.2003, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 2003 11
’ Úr því þeir ætla að fara í nýjarsamningaviðræður held ég að þeir
verði að hafa þessa vísu um iðrun
Júdasar í huga: ‘Undirrót allra lasta
ágrindin kölluð er.
Frómleika frá sér kasta
fjárplógsmenn ágjarnir
sem freklega elska féð,
auði með okri safna
andlegri blessun hafna
en setja sál í veð.
Davíð Oddsson forsætisráðherra vitnaði í Passíusálma Hallgríms Péturs-
sonar þegar hann talaði um ákvörðun tveggja stjórnenda Kaupþings
Búnaðarbanka, Sigurðar Einarssonar og Hreiðars Más Sigurðssonar, um
að hætta við að nýta sér kaupréttarsamning að verðmæti mörg hundruð
milljóna króna.
’ Ég hef ekki verið með stór orðum það sem er að gerast á mark-
aðinum en mér ofbýður. Mér
finnst felast í þessu mikil ögrun. ‘Valgerður Sverrisdóttir viðskiptaráðherra um kaupréttarsamningana.
’ Það er mjög undarlegt að ráða-menn þjóðarinnar leyfi sér að ráð-
ast á einkafyrirtæki með þessum
hætti sem gert er. Það þekkist
hvergi annars staðar, nema hugs-
anlega í Rússlandi og einhvers
staðar í Afríku. ‘Sigurður Einarsson formaður stjórnar Kaupþings Búnaðarbanka um um-
mæli forsætisráðherra og viðskiptaráðherra um kaupréttarsamningana.
’ Michael myndi aldrei vinnabarni mein. ‘Talsmaður bandaríska tónlistarmannsins Michaels Jacksons, sem sak-
aður er um að hafa beitt 12 ára gamlan dreng kynferðislegu ofbeldi.
’ Margir urðu til þess að finna aðþví við mig að ég skyldi leggja
kennslu fyrir mig. Töldu það bæði
erfitt starf og illa launað. ‘Jón S. Guðmundsson sem sæmdur var verðlaunum Jónasar Hallgríms-
sonar á Degi íslenskrar tungu. Jón kenndi íslensku við Menntaskólann í
Reykjavík í hálfa öld og bætti reyndar við að hann hefði aldrei séð eftir
því að hafa lagt kennsluna fyrir sig.
’ Við höfum verk að vinna og þaðer að útrýma hryðjuverkum. ‘George W. Bush Bandaríkjaforseti við lok opinberrar heimsóknar til
Bretlands, eftir mannskæðar sjálfsmorðsárásir í Tyrklandi.
’ Fyrir okkur er þetta áfangi afþeirri gerð að maður tapar svefni
af spenningi. ‘Kári Stefánsson, forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar, um fyrirætlanir
fyrirtækisins um að prófa lyf, sem gæti reynst vel gegn hjartaáföllum.
’ Grundvallaratriði hjónabands-ins er ekki að geta börn, heldur
hin varanlega skuldbinding hjóna
gagnvart hvort öðru. ‘Úr úrskurði hæstaréttar Massachusetts-ríkis í Bandaríkjunum, sem
komst að þeirri niðurstöðu að bann við hjónaböndum samkynhneigðra
bryti í bága við stjórnarskrá.
Ummæli vikunnar
Morgunblaðið/Júlíus
Búnaðarbankinn komst fyrst í fréttirnar í vikunni þegar brotist var inn í útibú hans við Vesturgötu.
Málefni Kaupþings Búnaðarbanka komust síðan í hámæli þegar greint var frá fjárfestingum tveggja
stjórnenda bankans í krafti kaupréttarsamninga.
Bankarán í Búnaðarbanka
Heimildir: AFP og Morgunblaðið.
R
ÍKI heims hafa farið mjög ólíkar leiðir þegar kem-
ur að því að setja fjármálamarkaðnum ramma.
Reglur taka breytingum eftir því sem aðstæður
breytast, stundum eru þær hertar, stundum er
slakað á. Oft valda breytingar tengdar fjár-
málamarkaði hörðum pólitískum deilum enda gífurlegir hags-
munir í húfi. Aðstæður á hverjum markaði eru ólíkar og sömu-
leiðis þær reglur sem gilda.
Sums staðar eru engar hömlur á samþættingu ólíkrar fjár-
málastarfsemi en annars staðar er gerð sú krafa að skil séu á
milli starfsemi viðskiptabanka og fjárfestingarbanka.
Ólíkt hlutverk í atvinnulífi
Þá er mjög mismunandi hversu ríku hlutverki bankar gegna
í atvinnulífinu. Líklega gegna bankar hvergi jafnríku hlutverki í
viðskiptalífinu og í Japan og Þýskalandi þótt með ólíkum hætti
sé. Í Japan eiga bankar hlut í fyrirtækjum samkvæmt flóknu
kerfi (keiretsu) og öðlast oft rétt á stjórnarmönnum. Hlutur
stóru þýsku bankanna (Deutsche Bank, Commerzbank,
Dresdner Bank) í fyrirtækjum er oftast ekki ráðandi en bank-
arnir áskilja sér aftur á móti ríkan rétt til að hafa bein afskipti
af stjórn fyrirtækjanna. Hafa áhrif þeirra innan fyrirtækjanna
verið langt umfram beina hlutafjáreign bankanna þar sem þeir
fara einnig með umboð fyrir hlut þeirra einstaklinga er eiga í
hlutabréfasjóðum þeirra. Margir telja að þetta tvöfalda hlut-
verk bankanna sé ein helsta rótin að þeim mikla vanda er
þýskt efnahagslíf hefur átt við að stríða síðastliðin ár. Aðrir
segja að þrepaskipting þýska bankakerfisins, þar sem t.d.
sparisjóðir njóta sérstakrar verndar, sé skýringin á lélegri arð-
semi í þýska bankakerfinu.
Glass-Steagall
Í umræðum hér á landi hefur oft verið vísað til reynslu
Bandaríkjamanna, jafnt af þeim er vilja aukinn aðskilnað ólíkr-
ar bankastarfsemi sem og þeim er telja skynsamlegast að við-
halda frelsi í þeim efnum.
Þekktustu lögin um aðskilnað starfsemi viðskiptabanka og
fjárfestingarbanka eru líklega bandarísku bankalaögin (Bank-
ing Act) sem sett voru árið 1933 í kjölfar kreppunnar miklu.
Lögin, sem yfirleitt eru kennd við þingmennina er báru fram
frumvarpið, Glass og Steagall, voru felld úr gildi árið 1999.
Allt fram til ársins 1863 voru það einstök ríki Bandaríkjanna
er settu reglur um starfsemi banka. Það breyttist í þrælastríð-
inu er ríkisstjórnin undir forystu fjármálaráðherrans Salmon P.
Chase hafði mikla þörf fyrir fjármagn og veitti bönkum leyfi til
að gefa út gjaldmiðla er ríkisskuldabréf lágu að baki. Þessum
lögum (National Currency Act) var breytt tveimur árum síðar
(National Banking Act) og var þá sett á laggirnar sérstakt
embætti (Office of the Comptroller of the Currency eða OCC)
sem hafði yfirumsjón með bönkum er störfuðu á landsvísu.
Árið 1913 var bandaríski seðlabankinn (Federal Reserve Sys-
tem) stofnaður og voru bankar er störfuðu á landsvísu skyld-
aðir til að eiga aðild að honum en bönkum með starfsemi í
einstaka ríkjum var heimilt að gerast aðilar. Seðlabankinn sá
um seðlaprentun en hlutverk OCC varð fyrst og fremst að
hafa eftirlit með bönkum.
Segja má að bandaríski verðbréfamarkaðurinn hafi lotið eig-
in stjórn allt fram til ársins 1933.
Er hlutabréfamarkaðurinn hrundi í október 1929 féll gengi
hlutabréfa um fimmtung að meðaltali. Ekki síst töpuðu margir
bankar gífurlega á stöðum er þeir höfðu tekið. Þetta leiddi til
að viðskiptavinir hófu í stórum stíl að taka út innlán sín og þar
sem yfirleitt voru ekki til sjóðir til að greiða þau út lentu þús-
undir bandarískra banka í gjaldþroti.
Hagsmunir banka, ekki viðskiptavina
Það var í því andrúmslofti er Glass-Steagall lögin voru sett.
Atburðarásin er leiddi til hrunsins mikla var skjalfest í um-
fangsmiklum yfirheyrslum á vegum bandaríska Fjármálaeft-
irlitsins á árunum 1935–1938. Niðurstaðan varð sú að er verð-
bréfafyrirtæki fengu aðgang að sjóðum viðskiptabanka voru
þeir í mörgum tilvikum notaðir í fjárfestingar er höfðu það að
markmiði að gæta hagsmuna þeirra er fóru með stjórn bank-
anna en ekki sparifjáreigenda. Þekkt er dæmið af bankanum
Continental Illinois. Mánuði fyrir hrunið á mörkuðum tók verð-
bréfadeild bankans höndum saman við þekkt fjárfestingarfyr-
irtæki í Chicago, Field og Glore, og setti á laggirnar sjóð er
bauðst til að ávaxta fé almennings. Á skömmum tíma voru
seld bréf í fjárfestingarsjóðnum fyrir 130 milljónir dollara, sem
var gífurleg upphæð á þeim tíma. Helstu fjárfestingar sjóðsins
voru hins vegar í móðurbankanum Continental Illinois. Eftir
hrunið hélt sjóðurinn áfram að fjárfesta í bankanum og árið
1935 var um fjórðungur eigna sjóðsins bundinn í bankanum.
Tapið á fjárfestingunni nam 70% og var það niðurstaða Fjár-
málaeftirlitsins að kaupin á bréfum í bankanum virtust ekki
hafa þjónað öðrum tilgangi en að halda uppi gengi hlutabréfa
bankans stjórnendum hans til hagsbóta.
Fjölmörg dæmi af þessu tagi voru rakin í 30 þúsund blað-
síðna skýrslu SEC.
Það var niðurstaða stjórnvalda að til að endurheimta traust
sparifjáreigenda á fjármagnsmarkaðnum yrði að skilja að
starfsemi banka og fjárfestingarbanka. Það yrði að koma í veg
fyrir að fjárfestingarbankar hefðu aðgang að innlánum við-
skiptabanka en jafnframt að viðskiptabankar kæmu ekki ná-
lægt fjárfestingarsjóðum verðbréfafyrirtækja.
Í raun voru Glass-Steagall-lögin samsuða tveggja frum-
varpa. Annars vegar frumvarp frá fulltrúadeildarþingmann-
inum Henry Bascom Steagall um ríkisábyrgð innlána og hins
vegar frumvarp öldungadeildarþingmannsins Carter Glass um
að skilja að starfsemi viðskiptabanka og verðbréfafyrirtækja
og fjárfestingarsjóða. Var bönkum gert skylt að velja hvorum
megin borðsins þeir vildu vera. Þannig ákváðu bankarnir
Chase National Bank og National City Bank að selja verð-
bréfafyrirtæki sín en Lehmann Brothers kaus að losa sig við
hefðbundna innlánastarfsemi. JP Morgan kaus að verða við-
skiptabanki en nokkrir af lykilstjórnendum hans stofnuðu fjár-
festingarbankann Morgan Stanley.
Að auki var óheimilt að blanda saman starfsemi trygginga-
félaga og bankastarfsemi.
Í framhaldinu var Fjármálaeftirlit Bandaríkjanna (Securities
and Exchange Commission eða SEC) sett á laggirnar til að
hafa eftirlit með verðbréfamarkaðnum, þar með töldum fjár-
festingarbönkum. Árið 1940 voru einnig sett lög um fjárfest-
ingarfélög (Investment Company Act) og náði þá vald SEC til
nær allra fjárfestingarsjóða, með nokkrum undantekningum
ekki síst varðandi óhefðbundna fjárfestingarkosti er fyrst og
fremst eru ætlaðir fagfjárfestum. Þær undantekningar ná
meðal annars til svokallaðra mark- eða vogunarsjóða (hedge
funds).
Skilin verða óskýrari
Eftir því sem árin liðu urðu þau skil er mörkuð voru með
Glass-Steagall-lögunum óskýrari. Ekki síst vegna breytinga á
fjármálastarfsemi og stöðugum tækniframförum. Bönkum
hafði ávallt verið heimilað að sinna takmarkaðri verð-
bréfamiðlun, viðskiptavinum sínum til hægðarauka, og eftir
því sem árin liðu urðu þær heimildir víðtækari. Þá var við-
skiptabönkum heimilt að stunda fjárfestingarbankastarfsemi
utan Bandaríkjanna. Þetta nýttu stórir bankar á borð við Citi-
corp og JP Morgan sér til hins ýtrasta. Að auki voru gjald-
miðlar ekki skilgreindir sem verðbréf með Glass-Steagall lög-
unum og bönkum því heimilt að stunda viðskipti á gjaldeyris-
mörkuðum. Fastgengisstefna var við lýði þegar lögin voru sett
og gengisáhætta því lítil. Það breyttist þó er flotgengisstefna
var tekin upp í byrjun áttunda áratugarins. Sömuleiðis var ekki
mikið um framtíðar- og afleiðusamninga er lögin voru sett og
náðu lögin ekki til þeirra.
Segja má að á síðustu tveimur áratugum síðustu aldar hafi
dregið mjög úr gildi Glass-Steagall og stöðug umræða var í
gangi um að nema lögin úr gildi. Breið pólitísk samstaða var
um að þau þjónuðu ekki lengur tilgangi sínum og rétt væri að
auka frelsi fjármálastofnana til að nýta sér þá kosti er í boði
væru á markaðnum. Í raun voru lögin þegar úr sér gengin á
mörgum sviðum og þar að auki farin að hefta þróun eðlilegra
fjármálaviðskipta og veikja samkeppnisstöðu bandarískra fjár-
málafyrirtækja.
Líkt og Laurence H. Meyer, stjórnarmaður í bandaríska
seðlabankanum, rakti í erindi í janúar 1999, voru hins vegar
uppi mjög skiptar skoðanir um hvernig móta ætti hinar nýju
reglur. Ekki síst hefðu menn innan seðlabankans áhyggjur af
því að fjármálastarfsemi þar sem áhætta væri meiri bland-
aðist saman við hefðbundna bankastarfsemi er nyti baktrygg-
inga hjá seðlabankanum. Þá vöruðu nokkrir þingmenn og sér-
fræðingar við hættunni á því að leikurinn frá 1929 myndi
endurtaka sig. Var vísað til stórra hneykslismála er komið
höfðu upp á síðastliðnum áratugum jafnt í bankakerfinu sem
hjá fjárfestingarsjóðum í því sambandi, til dæmis hrun mark-
sjóðsins LCTM. Þá höfðu sumir sérfræðingar áhyggjur af því
að ef bankar færu að tengjast hefðbundinni atvinnustarfsemi
gæti það leitt til að eftirlitsstofnanir vildu fara að hafa eftirlit
með slíkri starfsemi á svipaðan hátt og með starsfsemi fjár-
málastofnana enda bæru yfirvöld að lokum hina endanlegu
ábyrgð. Var bent á að seðlabankar í öðrum ríkjum hefðu þurft
að grípa í taumana og aðstoða vegna vandamála er komu upp
í tengslum við banka og atvinnurekstur. Má nefna Frakklands-
banka og vandræði Credit Lyonnaise vegna MGM og fleiri fyr-
irtækja og Spánarbanka vegna eigna bankans Banesto í fyr-
irtækjum.
Gramm-Bliley-Leach
Í nóvember 1999 samþykkti Bandaríkjaþing lög um aukið
frelsi í fjármálaviðskiptum (Financial Services Modernization
Act) er alla jafna eru kennd við þingmennina Gramm, Bliley og
Leach. Skilin á milli hefðbundinnar bankastarfsemi, fjárfesting-
arbankastarfsemi og tryggingastarfsemi voru afnumin með
ákveðnum skilyrðum.
Voru langar umræður í þinginu þar sem mikið var vísað til
sögunnar og varað við afleiðingunum. Flestir voru hins vegar
á því að um tímamótaskref væri að ræða og sagði Lawrence
H. Summer, þáverandi fjármálaráðherra, lögin vera sögulegt
skref er myndi bæta samkeppnisstöðu bandarískra fyrirtækja
í hinu „nýja“ hagkerfi. Phil Gramm, einn þeirra er lagði fram
frumvarpið, sagði heiminn breytast og að þingmenn yrðu að
breytast með. Einn helsti andstæðingur frumvarpsins í öld-
ungadeildinni, Byron L. Dorgan, sagði hins vegar: „Ég held að
eftir áratug munum við líta til baka og komast að þeirri nið-
urstöðu að við hefðum ekki átt að gera þetta. Við gerðum það
hins vegar vegna þess að við gleymdum lærdómi sögunnar og
því að það sem átti við á fjórða áratugnum á einnig við árið
2010.“
Aðrir drógu hins vegar í efa að Glass-Steagall lögin hefðu
yfirhöfuð átt rétt á sér á sínum tíma. Þau hefðu byggt á rangri
greiningu á því hvað olli kreppunni. Vandinn hafi ekki verið hjá
bönkunum heldur seðlabankanum og peningastefnu hans.
Lögin voru samþykkt með 362 atkvæðum gegn 57 í full-
trúadeildinni og 90 atkvæðum gegn 8 í öldungadeildinni.
Skilin ekki
alltaf skýr
Ríki fara mismunandi leiðir við að setja fjármálastarfsemi ramma