Morgunblaðið - 24.12.2003, Síða 30

LISTIR
30 MIÐVIKUDAGUR 24. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
L
eikrit Henriks Ibsen um
Jón Gabríel Borkmann
leit dagsins ljós árið
1896 þegar skáldjöfur-
inn var sextíu og átta
ára að aldri og var þetta verk næstsíð-
asta leikritið sem Ibsen sendi frá sér.
Á þeim tíma hafði hann þegar samið
yfir tvo tugi leikverka og var nýrra
leikrita hans beðið með eftirvæntingu
víða um Evrópu, enda hafði hann
löngu fest sig í sessi sem þjóðskáld
Norðmanna. Í leikritinu segir frá Jóni
Gabríel Borkmann, syni námuverka-
manns, sem dreymdi háleita drauma
og fórnaði öllu til að komast til áhrifa
sem bankastjóri. Þegar verkið hefst
hefur Jón Gabríel afplánað átta ára
fangelsisdóm fyrir fjárdrátt og síðan
sjálfur einangrað sig frá umheiminum
átta ár til viðbótar. Uppi á lofti bíður
Jón Gabríel þess að fá uppreisn æru,
en þangað kemur enginn til að heim-
sækja hann nema Vilhelm Foldal,
sem missti allt sitt vegna fjárglæfra
Jóns Gabríels, og dóttir hans, Fríða.
Dag einn kemur æskuástin hans,
Ella Rentheim í heimsókn, en Jón
Gabríel sveik hana til að verða banka-
stjóri og giftist í staðinn tvíburasystur
hennar, Gunnhildi. Ella er dauðvona
og á þá óska heitasta að einhver beri
ættarnafn sitt eftir sinn dag. Hún er
því komin til að biðja Jón Gabríel um
að leyfa Erhart, syni sínum, að taka
upp hennar ættarnafn. Gunnhildur
tekur það engan veginn í mál þar sem
hún hefur ætlað Erhart það hlutverk
að hreinsa Borkmann-nafnið og upp-
hefst í kjölfarið hatrömm barátta
systranna. Erhart sjálfur hefur hins
vegar allt aðrar hugmyndir um hvað
hann vilji gera í framtíðinni.
Heillast af leit Ibsens
að nýju leikhúsformi
Kjartan Ragnarsson leikstýrir Jóni
Gabríel Borkmann og er þetta í annað
sinn sem hann tekst á við Ibsen-
leikrit því í fyrra leikstýrði hann Pétri
Gaut í Borgarleikhúsinu í Borås í Sví-
þjóð.
Hvað heillar þig við þetta verk?
„Mér finnst það einstaklega spenn-
andi, ekki hvað síst sökum þess hve
gagnrýninn Ibsen er. Síðustu leikverk
Ibsens einkennast af gagnrýnu upp-
gjöri hans við eigin ævi og frama, en
sú gagnrýni er á margan hátt afar
miskunnarlaus. Mér finnst líkt og
hann horfi til baka með dimmu hug-
arfari og sé að velta fyrir sér hvort
hann hafi glatað tækifærum á sama
tíma og hann spyr sig hvers virði lífs-
starf sitt hafi verið. Meðal þess sem
hann veltir upp í leikritinu er til hvers
það leiði ef maður er það upptekinn af
eigin frama að maður fórnar öllu og
öllum í kringum sig. Því þegar upp er
staðið þá eru það manneskjurnar sem
eru í kringum okkur sem eru einhvers
virði og ef við glötum þeim, þá má
spyrja sig hvað sé eftir.“
Að sögn Kjartans er ein aðalástæða
þess hve gaman er að takast á við
verkið sú staðreynd að Ibsen var að
vinna ákveðnar tilraunir í síðustu leik-
ritum sínum. „Ég heillast óneitanlega
af því leikhúsformi sem Ibsen er að
glíma við. Á sama tíma og allur heim-
urinn var að falla fyrir raunsæinu sem
hann hafði verið í fararbroddi við að
skapa, þá var hann sjálfur farinn að
leita í aðrar áttir og leita leiða til að
tala öðruvísi til leikhúsáhorfenda. Að
sumu leyti finnst mér verkið í svart-
sýnni gagnrýni sinni vísa svolítið inn í
framtíðina. Stundum finnst mér leik-
ritið minna á verk absúrdistanna og
jafnvel verk Samuels Becketts. Þann-
ig minna þeir Jón Gabríel og Vilhelm
Foldal um margt á Estragon og Vlad-
imir í Beðið eftir Godot. Ég er alveg
viss um það að ef Ibsen hefði þekkt
hugtök á borð við absúrdisma eða
töfraraunsæi hefði það tvímælalaust
hjálpað honum mikið í þeim tilraunum
með leikhúsið sem hann var að gera
síðustu æviár sín.“
Ibsen kallar til okkar
yfir tímann
Arnar Jónsson fer með titilhlut-
verkið í jólaleikriti Þjóðleikhússins, en
hann fagnar einmitt 40 ára leikafmæli
sínu um þessar mundir. Spurður
hvort leikrit Ibsens krefjist ákveð-
innar nálgunar svarar Arnar því ját-
andi. „Þegar kemur að verkum Ib-
sens setur maður sig í ákveðnar
stellingar, því maður verður hreinlega
að taka á öllu því sem maður á, enda
er hann ótrúlega magnaður og krefj-
andi höfundur.“
Hvers konar karakter er Jón
Gabríel Borkmann?
„Hann er nokkuð flókinn náungi.
Markmið hans var að komast hátt í
þjóðfélaginu. Hann hafði ákveðnar
hugsjónir og ætlunarverk sem honum
fannst hann þurfa að ná og í því
augnamiði fórnaði hann ástinni og
jafnvel sál sinni. Að því leyti er hann
ekkert svo ólíkur Faust. Þegar við
hins vegar hittum hann fyrir í verkinu
þá hefur vitanlega gengið á ýmsu og
hann er kannski innst inni farinn að
efast um að það hafi verið fórnandi
öllu því sem hann fórnaði. Vegna þess
að hann hefur í rauninni lagt allt í rúst
í kringum sig og geldur fyrir. Og að
því leyti minnir hann um margt t.d. á
Bjart í Sumarhúsum.“
Er hann að einhverju leyti sam-
viskulaus?
„Nei, það myndi ég ekki segja. En
þessi þráhyggja hans fer einhvern
veginn alla leið. Ibsen er hins vegar
greinilega upptekinn af spurningunni
um hvað „afburðamönnum“ leyfist.
Mega þeir troða á öðrum? Yrðu
kannski engar framfarir ef þeir
fengju ekki að valsa um víðan völl?
Þessum spurningum verður samt
ekki svarað í eitt skipti fyrir öll.“
Hvaða erindi á þetta verk Ibsens
við nútímaáhorfendur?
„Ibsen er í raun alltaf sígildur og
kallar til okkar yfir tímann sökum
þess hve mikið hann fer á sálardýpt-
ina. Á sama hátt og Jón Gabríel þarf
að takast á við lífslygina þá þurfum
við ekki síður að berjast við okkar lífs-
lygi. Við verðum líka að horfast í augu
við hverju við höfum logið að okkur
sjálfum og þannig skoða hver við
raunverulega erum. Þannig neyðumst
við til að takast á við allar þessar
stóru spurningar sem við annað hvort
forðumst sífellt að svara eða viljum
ekki horfast í augu við.“
Allt svolítið dýrmætara
Nú fagnar þú 40 ára leikafmæli um
þessar mundir. Myndir þú segja að
sýn þín á leikhúsið hafi breyst mikið í
tímans rás?
„Auðvitað breytist sýn manns að
einhverju leyti af því að maður breyt-
ist sjálfur með tímanum og tíminn
breytir manni. Mér finnst einhvern
veginn að með árunum verði ég jafn-
vel æ tilbúnari að fara út í glímuna við
að leita uppi þessar persónur í sjálfum
mér, sem stafar ef til vill af því hvern-
ig lífið hefur auðvitað lamið mann til.
Þegar upp er staðið hjálpar sjálf lífs-
glíman manni vissulega í þessu starfi.
Kannski er það einmitt satt sem
einhver sagði að sannleikurinn og
raunveruleikinn fyrirfyndist hvergi
lengur nema í leikhúsinu. Aðeins þar
getum við verið alveg raunveruleg,
þar getum við verið án lygi og verið
óhrædd við að fara alla leið. Því þetta
er líka spurning um kjarkinn og get-
una til að bera sál sína pínulítið
frammi fyrir áhorfendum, án þess að
skaða sjálfan sig eða aðra. Og það er
kannski ekki alltaf eins einfalt og það
virðist. Með árunum fer maður hins
vegar að leita dýpra og eftir einhverju
sem liggur kannski ekki alveg í aug-
um uppi. Það verður allt svolítið dýr-
mætara og manni liggur einhvern
veginn meira á að koma því sem mað-
ur hefur að gefa til annarra. Kannski
er það einmitt drifkrafturinn sem
skiptir öllu máli þegar upp er staðið.“
Hvað leyfist
afburða-
mönnum?
Þjóðleikhúsið frumsýnir Jón Gabríel Bork-
mann eftir norska skáldjöfurinn Henrik Ibsen
á stóra sviðinu annan í jólum og er hér um
frumflutning verksins á íslensku leiksviði að
ræða. Silja Björk Huldudóttir náði tali af
Kjartani Ragnarssyni leikstjóra og Arnari
Jónssyni sem fer með titilhlutverkið, en hann
fagnar 40 ára leikafmæli um þessar mundir.
Vilhelm Foldal (Sigurður Skúlason) er einn fárra sem heimsækja Jón
Gabríel Borkmann (Arnar Jónsson) uppi á lofti þar sem hann dvelur.
Tvíburasysturnar Gunnhildur
(Ragnheiður Steindórsdóttir) og
Ella (Anna Kristín Arngrímsdóttir).
Morgunblaðið/Árni Torfason
„Ibsen er í raun alltaf sígildur og kallar til okkar yfir tímann sökum þess hve mikið hann fer á sálardýptina.
Á sama hátt og Jón Gabríel þarf að takast á við lífslygina þá þurfum við ekki síður að berjast við okkar lífslygi,“
segir Arnar Jónsson sem fer með hlutverk Jóns Gabríels Borkmann í jólasýningu Þjóðleikhússins.
silja@mbl.is
eftir Henrik Ibsen.
Þýðing: Þórarinn Eldjárn.
Leikstjóri: Kjartan Ragnars-
son.
Lýsing: Björn Bergsteinn Guð-
mundsson.
Leikmynd: Þórunn S. Þor-
grímsdóttir.
Búningar: Filippía I. Elísdóttir.
Tónlist: Jóhann Jóhannsson.
Leikarar: Arnar Jónsson, Anna
Kristín Arngrímsdóttir, Ragn-
heiður Steindórsdóttir, Sigurður
Skúlason, Elva Ósk Ólafsdóttir,
Rúnar Freyr Gíslason, Vigdís
Hrefna Pálsdóttir og Edda Arn-
ljótsdóttir.
Jón Gabríel
Borkmann