Morgunblaðið - 14.02.2004, Blaðsíða 40

SKOÐUN
40 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
E
inhvern veginn
virðist þessari þjóð
ekki ganga allt of
vel að halda upp á
afmæli helstu at-
burða í þjóðarsögunni. 50 ára
afmæli lýðveldisins breyttist í
eitt mesta umferðaröngþveiti
sem um getur í sögu þjóð-
arinnar. Af einhverjum orsökum
kaus þorri þjóðarinnar að hunsa
boð um að mæta í afmælisveislu
þegar þúsund ára kristni í land-
inu var minnst. Og í ár var
komið að því að minnast 100 ára
afmælis heimastjórnar, en það
afmæli virðist
hafa leyst upp
í hálfgerðan
farsa.
Ég var í
hópi þeirra
sem báru viss-
an kvíðboga fyrir þessum merk-
isviðburði. Það var eitthvað sem
sagði mér að þetta myndi ekki
ganga skammlaust fyrir sig. Ég
óttaðist t.a.m. að hátíðin myndi
snúast um að vegsama Hannes
Hafstein fyrsta ráðherrann og
að aðrir forystumenn í sjálf-
stæðisbaráttu Íslendinga myndu
gleymast. Þessi ótti reyndist
ekki ástæðulaus, en þó hafa
nokkrir ágætir menn gert sitt
besta til að halda því á lofti að
það var ekki Hannesi einum að
þakka að við fengum heima-
stjórn árið 1904.
En ég hafði hins vegar ekki
hugmyndaflug til að láta mér
detta í hug að forystumenn Ís-
lendinga árið 2004 myndu
breyta heimastjórnarafmælinu í
hálfgerða stjórnlagakreppu. Í
þessu máli öllu horfði þjóðin,
sem var reyndar ætlað næsta
lítið hlutverk í afmælishaldinu,
á án þess að skilja almennilega
hvað fór úrskeiðis.
Sumir hafa reynt að skýra
málið fyrir þjóðinni með því að
kalla eftir viðhorfum okkar
bestu lögfræðinga um það sem
gerst hefur. En þetta mál snýst
ekki um lögfræði heldur um
mannasiði. Málið snýst um það
að forystumenn þjóðarinnar tali
saman og leysi þau mál sem
upp koma. Það hafa mörg stór
orð fallið af hálfu forsætisráð-
herra, forseta Íslands og forseta
Alþingis sem hefðu betur aldrei
verið sögð. Enginn þeirra hefur
haft neinn sóma af þessu máli.
Allir vita að forseti Íslands og
forsætisráðherra tókust oft fast
á meðan báðir voru for-
ystumenn í stjórnmálum, en ég
hef alla tíð virt þá báða fyrir að
hafa vikið fyrri væringum til
hliðar eftir að þjóðin tók þá
ákvörðun að kjósa Ólaf Ragnar
Grímsson forseta Íslands. Fram
undir þetta hafa þeir alltaf sýnt
virðuleik í samskiptum embætt-
anna, a.m.k. hefur þjóðin ekki
orðið vör við annað. En nú hef-
ur orðið breyting á og gera
verður þá kröfu til þeirra að
þeir jafni þennan ágreining og
hlífi þjóðinni við frekari stór-
yrðum.
Öllum sem kynnt hafa sér
stjórnmálaferil Hannesar Haf-
stein ber saman um að hann
hafi verið hæfileikaríkur og lag-
inn stjórnmálamaður. Hann var
hófsamur en fylgdi málum fast
eftir. Einn af hans stærstu kost-
um virðist hafa verið hversu lip-
ur samningamaður hann var.
Það skýrir kannski betur en
margt annað hversu miklum ár-
angri hann náði á tiltölulega
skömmum valdaferli. Eft-
irmaður hans, Björn Jónsson
ritstjóri, var miklu harðari
stjórnmálamaður og skorti þá
samningalipurð sem Hannesi
var gefin. Það urðu enda tals-
verð umskipti þegar Björn tók
við ráðherraembættinu af
Hannesi. Ráðherraferill Björns
einkenndist af átökum og ill-
indum enda fór svo að lokum að
hans eigin stuðningsmenn felldu
hann úr ráðherraembætti.
Hannes tapaði alþingiskosn-
ingunum 1908 þegar kosið var
um Uppkastið svokallaða, en
Björn barðist harkalega gegn
því. Þegar Hannes varð svo aft-
ur ráðherra árið 1912 ákvað
hann að leita eftir samstarfi við
andstæðinga sína, m.a. Björn
Jónsson, í þeim tilgangi að ná
fram breytingum á stjórnskipan
landsins. Hann ætlað ekki að
láta mistökin frá 1908 end-
urtaka sig. Svo langt gekk
Hannes að hann stofnaði ásamt
andstæðingaflokki sínum nýjan
stjórnmálaflokk, Sam-
bandsflokkinn. Danir voru hins
vegar ekki tilbúnir til að fallast
á tillögur Hannesar og því beið
það enn um sinn að finna fram-
tíðarlausn á sambandsmálum
Íslands og Danmerkur.
Þessi saga er rifjuð upp
vegna þess að telja má fullvíst
að Hannes Hafstein hefði aldrei
notað þau stóru orð sem núver-
andi forystumenn þjóðarinnar
hafa látið falla á síðustu dögum.
Hann hefði örugglega teygt sig
til samkomulags við andstæðing
sinn og tryggt að enginn skuggi
félli á afmælishaldið.
Það hefði því farið betur ef
núverandi forystumenn þjóð-
arinnar hefðu á síðustu dögum
hugsað til Hannesar og velt fyr-
ir sér hvernig hann hefði tekið á
málum.
Forsætisráðherra hefur ný-
verið hvatt til þess að stjórn-
arskráin verði tekin til endur-
skoðunar. Hugmyndir hans lúta
m.a. að því að skýra betur stöðu
forsetaembættisins. Verði farið í
þessa vinnu hlýtur sú spurning
að koma upp hvort yfirleitt er
ástæða til að vera með embætti
forseta. Verkefni forsetans eru
ekki mörg og kostnaður við
embættið er allmikill eða rúm-
lega 128 milljónir á þessu ári.
Eitt kjörtímabil forseta kostar
því um hálfan milljarð. Að ein-
hverju leyti er þessi kostnaður
óhjákvæmilegur, en það er
örugglega hægt að draga veru-
lega úr honum. Ef til þess kæmi
að það yrðu forsetaskipti í sum-
ar yrði þjóðin farin að greiða
þremur forsetum laun.
Hvað hefði
Hannes gert?
Þessi saga er rifjuð upp vegna þess að
telja má fullvíst að Hannes Hafstein
hefði aldrei notað þau stóru orð sem nú-
verandi forystumenn þjóðarinnar hafa
látið falla á síðustu dögum. Hann hefði
örugglega teygt sig til samkomulags við
andstæðing sinn og tryggt að enginn
skuggi félli á afmælishaldið.
VIÐHORF
Eftir Egil
Ólafsson
egol@mbl.is
Inngangur
GREIN mín um Hæstarétt og
stjórnarskrána í Morgunblaðinu
13. janúar sl. hefur vakið nokkur
viðbrögð. Hafa undirtektir verið
misjafnar, eins og gengur. Þó er
gaman að sjá að greinin hefur ver-
ið lesin og enn betra að þar skuli
hafa komið eitthvað fram sem
menn sjá ástæðu til að hafa skoð-
anir á. Verða nú nokkur atriði
rædd.
Hvaða dómar eiga við?
Í viðtali við Björgu Thorarensen,
prófessor við laga-
deild H.Í. um efni
greinarinnar telur
hún að of mikið sé
gert úr stjórn-
skipulegri togstreitu í
grein minni. Hún tel-
ur dóma þar sem
Hæstiréttur hefur
vikið lögum til hliðar
sem andstæðum
stjórnarskrá færri, en
grein mín gaf til
kynna. Þessi munur
stafar af álitamálum
um það hvaða dómar
ættu heima í slíkri upptalningu og
hverjir ekki. Þeir dómar sem ég
tel eðlilegt að fella að því málefni
sem um var fjallað í greininni eru
fleiri en Björg telur rétt, en meðal
þeirra er dómurinn í gagnagrunns-
málinu, enda leiðir af dóminum að
lögin eru ekki framkvæmanleg
nema þeim sé breytt. Svo er einnig
um fleiri dóma þar sem framsal á
valdi til framkvæmdarvaldshafa er
byggt á ófullburða lagaákvæðum
eða talið umfram stjórnskipulegar
heimildir. Þessa dóma hef ég með í
minni umfjöllun. Þá kemur raunar
skýrt fram í greininni að ég á við
alla dóma þar sem löggjöfin eða
lagaframkvæmdin er talin að mati
Hæstaréttar ósamrýmanleg stjórn-
arskránni, einmitt vegna þess að
skilin þarna á milli eru ekki alltaf
glögg þegar einstaka dómar eru
skoðaðir.
Hvað um það, þótt menn kunni
að greina á um hvaða dómar eiga
að vera undir í umræðunni og
hvaða ályktanir á að draga af
þeim, eru þeir sjö dómar sem
Björg telur að eigi örugglega við á
umræddu tímabili miklu fleiri en í
löndunum sem við berum okkur
saman við. Sú staðreynd ein og sér
er athyglisverð og var tilefni
greinarinnar. Eðlilegt að spurt sé
hverjar séu skýringarnar á sér-
stöðu Íslands. Í heild er framlag
Bjargar til þessarar umræðu, eins
og það birtist í viðtalinu bæði þarft
og málefnalegt, þótt við kunnum
að hafa mismunandi viðhorf til
þess hvaða dómar eigi nákvæm-
lega við í umræðunni og hverjir
ekki.
Hverjar eru
skýringarnar?
Samkvæmt því sem fram er komið
verður varla deilt um að Ísland
hefur sérstöðu, hvort sem mönnum
líkar það betur eða verr, og því
rétt að leita skýringa á því. Er það
óvandaður undirbúningur lög-
gjafar, áhrif breytinga sem gerðar
voru á stjórnarskránni 1995, gagn-
rýni á íhaldssemi Hæstaréttar á
níunda áratugnum eða sérstök við-
horf dómara við Hæstarétt, sem
eru önnur en kollega þeirra í ná-
grannaríkjunum? Allir þessi skýr-
ingarkostir eru nefndir í grein
minni. Ef einstakir dómar eru
skoðaðir er ekkert sem bendir til
þess að óvönduð vinnubrögð á Al-
þingi séu hér sérstakur orsaka-
valdur, enda oftast um að ræða
löggjöf (a.m.k. í stærstu málunum)
sem fengið hefur ítarlega umræðu
og meðferð á Alþingi. Vandinn er
einfaldlega sá að meirihluti Alþing-
is hefur, a.m.k. í mörgum tilvikum,
metið stjórnskipulegar heimildir
sínar og skyldur með öðrum hætti
en reyndin verður síðan í Hæsta-
rétti. Þegar þetta gerist aftur og
aftur á nokkurra ára bili getur
ekki verið neitt rangt við að kalla
það vissa stjórnskipulega tog-
streitu og er þá ekki á neinn hall-
að. Þess vegna er það líka grund-
vallarspurning í þessu sambandi,
sem hver og einn verður að svara
fyrir sig: Á matið að vera í hönd-
um löggjafans eða hjá dómstólum?
Svar sem öllum laganemum er
kennt er, að viðurkenna beri vald
dómstóla til að dæma
um stjórnskipulegt
gildi laga, en vegna
þess að dómstólar
sæta ekki pólitískri
ábyrgð beri þeim að
beita valdi sínu af var-
færni og foraðst að
endurskoða mat lög-
gjafans sem er í eðli
sínu pólitískt. Þetta er
vissulega einföldun á
máli sem er í í reynd
flóknara, en þetta er
engu að síður meg-
insjónarmiðið.
Ég tel að færa megi rök fyrir
því að vafi leiki á að Hæstiréttur
hafi alltaf í dómum hin síðari ár
haldið sig innan þessa ramma og
vissulega hafa þeir kallað fram
neikvæð viðbrögð af hálfu annarra
handahafa ríkisvalds. Bestu dæmin
um það eru kvótadómurinn fyrri
og öryrkjadómurinn fyrri. Færa
má gild fræðileg rök fram fyrir því
að í báðum þessum málum hafi
Hæstiréttur hnekkt mati löggjaf-
ans sem var í eðli sínu pólitískt.
Það er í öllu falli fullkomnlega
verðugt fræðilegt viðfangsefni að
velta þessu fyrir sér sem mögu-
legri tilgátu (svo notað sé orðalag
sem ekki styggir neinn) og engin
ástæða til að ætla annað en að þar
að baki búi löngun til að vita hið
sanna, hvort sem það kemur
mönnum vel eða illa.
Framlag
Helga Hjörvar
Helgi Hjörvar, alþingismaður,
gagnrýnir grein mína hörðum orð-
um í grein í Morgunblaðinu frá 20.
janúar sl., sem hann nefnir Verra
er þeirra réttlæti. Hann gerir mér
upp ýmsar skoðanir sem ég kann-
ast ekki við að hafa. Meginatriðið í
málfutningi hans er að hann telur
að gagnrýni á Hæstarétt, sem
hann les út úr grein minni, séu af
pólitískri rót sprottin. Ég hirði
ekki um að svara Helga í ein-
stökum atriðum.
Með þessum hætti sannar Helgi
þó að a.m.k. eitt mjög mikilvægt
atriði greinar minnar var rétt.
Sumir stjórnmálamenn taka af-
stöðu til dóma Hæstaréttar út frá
stjórnmálaskoðunum. Umræða of
margra íslenskra stjórnmálamanna
um Hæstarétt nú á dögum og ein-
staka stjórnskipulega mikilvæga
dóma fer sem sagt einatt þannig
fram, að þeir kallast á úr pólitísk-
um skotgröfum. Þetta er nákvæm-
lega sú staða sem ég tel að sé
óheppileg fyrir Hæstarétt og felli
ég þá engan dóm um hverjum er
um að kenna og hver hefur rétt
fyrir sér. Og Helgi hrópar hátt því
hann, eins og fleiri sem hafa tjáð
sig um þetta mál, heldur að ég sé í
skotgröfinni hinu megin víglín-
unnar.
Alþingi í gæslu Ragnars
Aðalsteinssonar
Ragnar Aðalsteinsson skrifar
langa grein í Morgunblaðið sunnu-
daginn 8. febrúar sl. Niðurlag
greinarinnar ber með sér að til-
efni hennar eru skrif mín. Leggur
hann sig sérstaklega fram við að
gera skrif mín tortryggileg með
því að benda á afskipti mín af
undirbúning gagnagrunnsmálsins.
Hann kýs að skríða ofan í skot-
gröfina hjá Helga Hjörvar.
Ragnar hefur verið áberandi og
skeleggur í lögmannsstörfum sín-
um og náð á köflum óvæntum ár-
angri. Þarf ekki annað en að
minna á að Ragnar hefur verið
lögmaður í nokkrum lykilmálum
sem varða það málefni sem hér er
til umræðu. Hann hefur því með
atbeina Hæstaréttar haldið Al-
þingi, lýðræðislega kjörnum
fulltrúum þjóðarinnar, í gæslu,
þótt íslensk stjórnskipun sé á því
byggð að það sé fyrst og fremst
hlutverk kjósenda. Fleiri hafa þar
vissulega hlutverki að gegna, m.a.
dómstólar.
Ragnar rekur af mikilli kost-
gæfni lykilhlutverk dómstóla í
réttarríkinu og þá þróun sem hef-
ur orðið. Og hversu sérkennileg
sem það hljómar er ég sammála
honum um grundvallaratriði máls-
ins. Að sjálfsögðu viljum við öll
efla sjálfstæða dómstóla sem
brjóstvörn réttarríkisins. Ég skil
ekki að Ragnar skuli ætla mér
eitthvað annað. Þetta breytir að
sjálfsögðu engu um að okkur get-
ur greint fræðilega á um það
hversu langt umboð dómstóla
dregur þegar kemur að einstökum
álitaefnum og hvar mörk dóms-
valds og löggjafarvalds eiga
liggja.
Sigurðar þáttur
Líndal
Sigurður Líndal fer víða í viðtali í
1. tbl. Stúdentablaðsins á þessu
ári. Hann er býsna stóryrtur á
köflum, en annað mælir hann af
lærdómi. Hann víkur þar m.a. að
umræðu um Hæstarétt og stjórn-
arskrána. Mestu skiptir að hann
telur í viðtalinu að það kunni að
vera rétt, að algengara sé á Ís-
landi en í nágrannaríkjunum að
kveðnir séu upp dómar þar sem
lög víkja fyrir stjórnarskrá. Hann
skýrir þetta með skírskotun til al-
mennra vildarréttarviðhorfa (að
löggjafinn setji lög) sem ríkjandi
séu á Norðurlöndum. Hér notar
hann önnur orð um skýringu sem
var þegar að finna í grein minni,
þ.e. þá að dómarar á Íslandi séu
líklega ekki lengur í takt við koll-
ega sína (pósitífistana!) á Norð-
urlöndum. Þar með virðist mér
sem Sigurður sé sammála tveimur
af meginatriðum greinar minnar,
þ.e. að dómar þar sem lög eru
lýst andstæð stjórnarskrá séu al-
gengari hér á landi og að skýr-
inguna sé að finna í því að dóm-
arar í nágrannaríkjunum hafa
aðrar hugmyndir en íslenskir
hæstaréttardómarar um svigrúm
dómstóla í þessum efnum. Þetta
er nákvæmlega það sem ég vildi
vekja athygli á með greininni og
fá menn til að hugleiða.
Meira um Hæstarétt
og stjórnarskrána
Eftir Davíð Þór
Björgvinsson ’Vandinn er einfaldlegasá að meirihluti Alþingis
hefur, a.m.k. í mörgum
tilvikum, metið stjórn-
skipulegar heimildir
sínar og skyldur með
öðrum hætti en reyndin
verður síðan í Hæsta-
rétti. ‘
Davíð Þór Björgvinsson
Höfundur er prófessor við lagadeild
Háskólans í Reykjavík.