Morgunblaðið - 04.06.2004, Page 33

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 4. JÚNÍ 2004 33
þess fallið að skapa réttmætan grundvöll fyrir
beitingu synjunarvalds forseta, önnur mál hefðu
valdið meira fjaðrafoki og deilum í samfélaginu
og önnur mál hefðu varðað meiri grundvall-
arhagsmuni. Ingvi Hrafn sagði að þótt sér hefði
ekki hugnast frumvarpið sérstaklega sýndist
sér það þó í megindráttum vera í samræmi við
þá löggjöf sem gilda t.d. um fjölmiðla í Banda-
ríkjunum. Út frá þessu og fleiri sjónarmiðum
verði því að teljast sérkennilegt að forsetinn
hafi valið einmitt þetta mál til þess að brjóta
blað í íslenskri réttarsögu. Þetta vekti upp
spurningar um það hvort í þessu fælist tilraun af
hálfu forsetans að breyta í grundvallaratriðum
hefðum sem myndast hefðu frá stofnun lýðveld-
isins um forsetaembættið. Íslendingar hefðu til
þess gert kröfu um að embættið væri ópólitískt
og hafið yfir flokkadrætti og forsetar væru
kjörnir á þessum forsendum og Ólafur Ragnar
væri engin undantekning þar á. „Raunar leyfi
ég mér að fullyrða,“ sagði Ingvi Hrafn, „að hann
hefði aldrei náð kjöri fyrir átta árum síðan ef
hann hefði farið fram undir gunnfánum ís-
lenskrar vinstrihreyfingar. Þannig að sú spurn-
ing vaknar auðvitað hvaðan forsetinn telji sig
hafa umboð til þess að taka þessa fordæmalausu
ákvörðun.“
Liggur engan veginn fyrir
hvort forseti hafi synjunarvald
Birgir Tjörvi fjallaði um synjunarvald forseta
og rakti rök þeirra sem dregið hafa í efa að for-
setinn hafi raunverulegt synjunarvald og sagði
ljóst að hægt væri að færa góð og gild rök fyrir
þeim túlkunum og því væri ekki rétt, eins og
sumir hefðu gert, að telja þau rök mega sín lítils.
Þarna ættu raunveruleg lögfræðileg álitamál í
hlut. Birgir Tjörvi sagði það því engan veginn
liggja ljóst fyrir að forsetinn hefði vald til að
synja lögum staðfestingar.
„Þó að þetta [synjunarvald forseta] sé mjög
spennandi lögfræðilegt viðfangsefni held ég að
það sé komið upp alvarlegt ástand og ég held að
forsetinn hafi tvímælalaust tekið ranga ákvörð-
un. Ekki vegna þess að það sé ótvírætt að hann
hafi ekki þetta vald heldur fyrst og fremst
vegna þess að það er fullkomin óvissa um það
hvort hann hefur það,“ sagði Birgir Tjörvi.
Í umræðum að loknum erindum var þeirri
spurningu m.a. velt upp í framhaldi af efasemd-
um um hvort forsetinn hefði synjunarvald hvað
gera ætti í framhaldinu, þ.e. hvort ætti að láta
reyna á það fyrir dómstólum eða hver ætti að
svara því hvort forsetinn hefði synjunarvaldið
eða ekki eða hvort fylgja ætti ákvörðun forset-
ans eftir með þjóðaratkvæðagreiðslu. Birgir
Tjörvi sagði erfitt að gera sér grein fyrir hvaða
lagalegu afleiðingar málið hefði. Ekkert lægi
heldur fyrir um hvernig þjóðaratkvæðagreiðsla,
ef af yrði, ætti að fara fram. Voru fram-
sögumenn sammála því að í raun lægi ekkert
fyrir um þessi atriði að svo komnu máli.
Hannes Hólmsteinn benti á að annar mögu-
leiki væri sá að menn gætu á sama tíma verið
þeirrar skoðunar að forseti hefði ekki persónu-
lega þetta synjunarvald heldur ráðherra en
engu að síður talið allt í lagi að efna til þjóð-
aratkvæðagreiðslu um fjölmiðlalögin, jafnvel
þótt ekki væri um mjög stórt mál að ræða. Það
gæti verið pólitískt rétt að gera það.
„Þó að ekki hafi verið efnt til þjóðaratkvæða-
greiðslu eftir stofnun lýðveldisins þá var t.d.
þjóðaratkvæðagreiðsla um áfengismálið. [-] Það
getur vel verið að þetta sé sambærilegt mál við
áfengismálið í þeim skilningi að það sé ekki stór-
mál en kannski rétt að láta bara þjóðina skera
úr um það hvort hún vill að eitt fyrirtæki eigi
alla fjölmiðlana eða hvort hún vill að það séu
settar reglur um það að eitt fyrirtæki eigi ekki
alla fjölmiðlana, efnt verði til þjóðaratkvæða-
greiðslu um það og það er alveg hægt að gera
það óháð því hvort menn telja að synjunarvaldið
sé hjá forseta eða ekki,“ sagði Hannes.
mbættisins á fundi SUS
u stórt
álsskot
Morgunblaðið/Eggert
F.v. Ingvi Hrafn Óskarsson, Helga Árnadóttir, Birgir Tjörvi Pétursson og Hannes H. Gissurarson.
Þór Vilhjálmsson og Sigurð-ur Líndal, fyrrverandilagaprófessorar við Há-skóla Íslands, skiptust á
skoðunum um synjunvarvald forseta
Íslands á morgunverðarfundi Lög-
mannafélags Íslands í gærmorgun.
Þór telur að forsetinn hafi ekki per-
sónulegan málskotsrétt en Sigurður
er öndverðrar skoðunar; hann telur
að forsetinn hafi málskotsrétt.
Sigurður hóf fundinn og vísaði til
2. greinar stjórnarskrárinnar, 19.
greinarinnar og 26. greinarinnar.
Í annarri grein segir m.a.: „Al-
þingi og forseti Íslands fara saman
með löggjafarvaldið. Forseti og önn-
ur stjórnarvöld samkvæmt stjórnar-
skrá þessari og öðrum landslögum
fara með framkvæmdarvaldið.“
Í 19. grein stjórnarskrárinnar
segir: „Undirskrift forseta lýðveld-
isins undir löggjafarmál eða stjórn-
arerindi veitir þeim gildi, er ráð-
herra ritar undir þau með honum.“
Og í 26. greininni segir m.a. „Ef Al-
þingi hefur samþykkt lagafrumvarp,
skal það lagt fyrir forseta lýðveld-
isins til staðfestingar […]. Nú synjar
forseti lagafrumvarpi staðfestingar,
og fær það þó engu að síður laga-
gildi, en leggja skal það þá svo fljótt
sem kostur er undir atkvæði allra
kosningabærra manna í land-
inu[…].“
Sigurður sagði að þessi ákvæði
fælu það í sér að forsetinn tæki þátt í
löggjafarvaldinu með því að stað-
festa lagafrumvörp. Undirskrift
hans veitti þeim lagagildi. Hann gæti
þó synjað lagafrumvarpi staðfest-
ingar. Þá bætti Sigurður því við að
forsetinn gæti gefið út bráðabirgða-
lög skv. 28. grein stjórnarskrárinn-
ar. „Þetta er hlutdeild forseta Ís-
lands í löggjafarvaldinu,“ sagði
Sigurður. „Auðvitað er það annars
eðlis en hlutdeild Alþingis,“ útskýrði
hann. „En þannig var þetta ákveðið í
stjórnarskrá lýðveldisins árið 1944.“
Sigurður sagði að löggjafarvaldið
væri þannig tvískipt.
Lagatexti alveg skýr
Sigurður fjallaði einnig um 13.
grein stjórnarskrárinnar en fyrri
hluti hennar hljóðar svo: „Forsetinn
lætur ráðherra framkvæma vald
sitt.“ Sigurður spurði hvaða valds
væri þarna verið að vísa til. Til að
svara því vísaði hann á aðra grein
stjórnarskrárinnar. Þar væri ein-
ungis gert ráð fyrir því að Alþingi og
forseti Íslands fari með löggjafar-
vald. Vísaði hann einnig til athuga-
semda ákvæðisins frá árinu 1944 og
sagði að þar væri beinlínis tekið
fram að forsetinn færi með það vald
án atbeina ráðherra. „Texti annarr-
ar greinar er alveg skýr sem og texti
26. greinarinnar.“
Sigurður sagði að ítarleg umræða
hefði farið fram á Alþingi um stjórn-
arskrána árið 1944. Í þeirri umræðu
hefði hvergi annað komið fram en að
forsetinn hefði þetta vald persónu-
lega. Hann hélt áfram að vitna í at-
hugasemdirnar. Þar segði m.a. að
ekki hefði þótt fært að veita forseta
algjört synjunarvald eins og kon-
ungur hefði haft. Forsetanum væri
því einungis fenginn réttur til að
skjóta lagafrumvarpi undir þjóðar-
atkvæði. Ákvörðun um slíka stað-
festingarsynju eða málskot til þjóð-
aratkvæðis tæki forseti án þess að
beiðni ráðherra þyrfti til. „Getur
þetta verið skýrara?“ spurði hann.
„Ég er þá ekki læs ef þetta er ekki
skýrt.“
Sigurður lagði áherslu á að hafa
þyrfti í huga að greinargerðir í laga-
frumvarpi væru í sjálfu sér ekki lög.
Slíkar greinargerðir væru þó mik-
ilvæg lögskýringartæki. Og þau
væru sívaxandi lögskýringartæki í
norrænum ritum. „Ég er þó ekki
endilega sammála því, en segi að
þær fá vaxandi gildi. Það er kjarni
málsins.“
Taka ekki gildi
Sigurður fjallaði einnig um þátt-
töku forsetans í stjórnarathöfnum.
Kom fram að hann teldi að ef forseti
Íslands synjaði undirskrift undir
ákvarðanir framkvæmdarvaldsins
þá tækju þær ekki gildi. „Um stjórn-
arathafnir er ástæðulaust að fjöl-
yrða,“ sagði hann, „en það má segja í
örfáum orðum að ef forseti neitar að
ljá atbeina sinn í stjórnararthöfn þá
verði ekkert af henni.“
Sigurður fjallaði að síðustu um þá
stöðu sem nú væri uppi varðandi
fjölmiðlalögin svonefndu og synjun
forseta Íslands, Ólafs Ragnars
Grímssonar, um að staðfesta þau.
„Mér er ekki nokkur leið að sjá
þessa kreppu, upplausn og óáran
sem á að fylgja þessu,“ sagði hann.
„Atkvæðagreiðslan á að fara fram og
menn eiga að sætta sig við úrslit
hennar. Ef frumvarpið verður sam-
þykkt, þá er það ágætt. Ég mun ekki
segja orð. Einhverjir munu kannski
fara í mál. Það er þeirra mál. […] Ef
það er fellt, hvað þá? Verður þá ekki
málið bara tekið upp og skoðað betur
og ný og önnur lög sett? Það gerist
nú ekkert annað. Mér er ekki nokk-
ur leið að sjá hvaða áföll dynja yfir
þjóðfélagið ef menn vilja gera þetta
skaplega. Ég hef jafnvel bent á eina
leið; það er að Alþingi sjálft felli lög-
in úr gildi. Það er afskaplega ein-
falt.“
Þór Vilhjálmsson sagði í upphafi
máls síns að hann hefði fyrir tíu ár-
um sett fram þá hugmynd eða kenn-
ingu að í 26. grein stjórnarskrárinn-
ar fælist ekki persónulegt vald fyrir
forseta til að skjóta lagafrumvarpi til
þjóðaratkvæðis. Sagði hann að sam-
kvæmt þeirri kenningu hefði stað-
festingarsynjun forsetans enga þýð-
ingu. Sagðist hann byggja þessa
kenningu á 26. greininni og 13. grein
stjórnarskrárinnar, en í þeirri síðar-
nefndu segi að forsetinn láti ráð-
herra framkvæma vald sitt. Telur
Þór að þarna sé verið að vísa til lög-
gjafarvaldsins og framkvæmdar-
valdsins. „Ég vil taka fram að hvorki
í 13. greininni né 26. greininni eru
bein og skýr orð sem leysa úr
þessu,“ sagði hann.
Þór sagði m.a. að í umræðum á Al-
þingi árið 1944 væri því ekki mót-
mælt að forsetinn hefði málskotsrétt
án atbeina ráðherra. Hann benti á
hinn bóginn á að hvorki greinargerð-
ir né umræður væru lög. Þingmenn
hefðu bæði vald og áhrif, þar á meðal
ábyrgð á því að gengið verði „sóma-
samlega frá lögum þannig að skilja
megi hvað í þeim stendur,“ sagði
hann. „Þeir settu lögin 1944. Þau
voru síðan borin undir þjóðina.“
Sagði hann að lagatextinn væri skýr
í þessu sambandi. Á honum þyrfti að
byggja. „Það hefði verið létt verk að
setja í 26. greinina að forsetinn ætti
að skjóta til þjóðaratkvæðis sam-
þykktum lögum án afskipta ráð-
herra. Það var ekki gert.“
Þór sagði ennfremur ástæðu til að
líta yfir íslenska stjórnskipunarsögu,
þar til í fyrradag. Sagði hann að saga
26. greinarinnar sýndi að ákvörðun
forsetans í fyrradag væri allnýstár-
leg. „Auðvitað er það rétt sem Sig-
urður Líndal sagði hér áðan að þetta
ákvæði hefði aldrei verið afnumið.
En þróunin og ástandið í sextíu ár
benda til þess hvert viðhorfið hefur
verið allan þennan tíma um vald for-
setans í löggjafarmálum. Það er ekki
neitt. Þetta er tiltölulega einfalt að
mínu mati.“ Sagði hann að síðustu að
forseti Íslands hefði eftir stjórnar-
skránni engin völd. „Við það verður
að sitja og hann að una. Þjóðfélagið
hefur verið rekið á þann hátt í sextíu
ár. Þannig á að reka það áfram.“
Þór Vilhjálmsson og Sigurður Líndal á fundi LÍ
Skiptast á skoðunum um
synjunarvald forseta
þjóðarat-
ega síðan
kvæði um
alda sjálf-
þetta mál,
það finnst
kýranlegt,
vart, bæði
Davíð og
iðlar geri
essu máli,
æling eigi
rseti stað-
að halda
iðslu
Þórs Vil-
um að for-
narvald og
órnarskrá
alögunum
merkileg
gspeking-
að forseti
avíð sagði
leggja vit
sú túlkun
ri. Davíð
reyna að
skránnar,
arréttinn,
an og því
afi heimild
tingar.
skoðunnar
ð Halldóri
m að finna
ra í þessa
atkvæðagreiðslu. Við höfum ákveð-
ið það í dag að fá góða og vísa menn
til að fara á næstu dögum yfir þessi
mál og skila okkur greinargerð um
það, út af fyrir sig liggur svolítið á.
Það má segja það vegna þess að
það segir í stjórnarskrárákvæðinu,
26. greininni, að það skuli gera
þetta svo fljótt sem auðið verður,
minnir mig að ákvæðið sé. Svo deila
menn um það hérna lögspekingar,
Eiríkur Tómasson sagði júlí, Sig-
urður Líndal segir september–
október þannig að menn deila og
deila,“ sagði Davíð.
Hann segir að lögspekingarnir
verði beðnir um að fara yfir málið
tiltölulega fljótt og gera greinar-
gerð. „Samt að flumbra ekki að
neinu og ég held að það sé skyn-
samlegt. Það var niðurstaða okkar
Halldórs í dag og við höfum borið
það undir okkar samráðherra og
þeim finnst, eftir því sem ég best
veit, skynsamlegt að fara svona að
þessu.“
Allt bendir til að forseti gangi
erinda fyrirtækis, ekki fólksins
Inntur eftir því hvort ekki sé
nauðsynlegt að fá stjórnarandstöð-
una til samstarfs til að ná almenni-
legri sátt um málið, sagðist Davíð
ekki eiga von á því að það verði al-
menn sátt í málinu við stjórnarand-
stöðuna „sem hefur lýst því yfir og
fagnað því að forsetinn sé að fara á
móti þinginu. Það hélt ég að enginn
þingmaður myndi gera“.
„Í mínum huga er enginn vafi á
því að forsetinn er að fara gegn
þinginu, en það þýðir hins vegar
það og þannig túlkum við það, að í
framhaldinu verði málið að fara í
þjóðaratkvæðagreiðslu, en hann er
að fara gegn þinginu. Hann getur
ekki skýlt sér á bak við það, enda ef
þið skoðið plaggið hans sem hann
las upp á þessum blaðamannafundi,
þá er allt plaggið, týndar upp rök-
semdir stjórnarandstöðunnar og
svo í lokin sagt að hann væri ekki
að ráðast gegn Alþingi,“ sagði ráð-
herra ennfremur.
„Hérna er um það að ræða að
það eru miklir hagsmunir í húfi hjá
einu fyrirtæki. Mér finnst allt
benda til þess að Ólafur Ragnar sé
að ganga erinda þess, því ekki er
hann að ganga erinda fólksins í
þessum efnum.“
Ríkisstjórn mun ekki eyða
krónu í kynningarstarf
Davíð sagði ljóst að ríkisstjórnin
muni ekki beita sér í aðdraganda
kosninganna til að fá þjóðina til að
staðfesta lögin. „Ég tel að ríkis-
stjórnin hafi enga heimild til að
leggja fram fjármuni til þess að
vera með áróður í máli eins og af
þessu tagi. Annars vegar er það
hins vegar heilt fjölmiðlaveldi, með
ógrynni fjármuna, og hins vegar
enginn. Ég tel víst að stjórnmála-
flokkarnir munu ekki beita sér.
Ekki mun Sjálfstæðisflokkurinn
leggja fram krónu til að fara í ein-
hverja samkeppni í þessu máli.
Ekki krónu. Það hefur verið efnt
hérna til ófriðar. Sjálfstæðisflokk-
urinn fyrir sitt leyti mun ekki taka
neinn þátt í slíkum ófriði. Þannig að
þetta er allt bara á aðra hliðina,
þetta er annars vegar heilt fjöl-
miðlaveldi með ógrynni fjár, sem
þarna mun beita sér í málinu.
Þannig að þetta er ekki mjög
heppilegt mál, í fyrsta skipti í sex-
tíu ára sögu, að nota með þessum
hætti.“
Davíð sagðist þó telja að ríkis-
stjórnin yrði að senda lögin inn á
heimili kosningabærra manna. „Ég
tel það ekki vera áróður, frumvarp-
ið eða lögin eru þar, en ég tel að allt
annað væri mjög hæpið fyrir rík-
isstjórnina að gera,“ sagði Davíð
Oddsson í Kastljósþættinum.
ðagreiðslu um fjölmiðlafrumvarpið
n mun ekki
ingabaráttu
Morgunblaðið/ÞÖK
áðherra mætir í viðtal í Kastljósi Ríkissjón-
na synjunar forseta á fjölmiðlafrumvarpinu.