Morgunblaðið - 01.09.2004, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 1. SEPTEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
SAUÐSKINNSSKÓR og Nike-
íþróttaskór mætast á færibandi
fullu af munum frá 20. öldinni, en
færibandið er kjarninn í þeim hluta
sýningar Þjóðminjasafnsins sem
fjallar um 20. öldina.
Færibandið liggur í hring og er
sett upp eins og færiband fyrir
ferðatöskur á flugvöllum, og var sú
leið farin til að endurspegla á ein-
hvern hátt hraðann sem einkennir
20. öldina, segir Brynhildur Ingv-
arsdóttir, sviðsstjóri miðlunarsviðs
Þjóðminjasafnsins.
Á færibandinu eru 25 litlir flekar
og á hverjum þeirra hefur verið
komið fyrir nokkrum munum sem
tengjast á einhvern hátt, og eru
flekarnir í tímaröð frá upphafi ald-
arinnar. Skilin eru augljós, þar sem
fyrsti flekinn mætir þeim síðasta en
þá sést mikill munur á lífsháttum
fólksins sem notaði þessa hluti.
Brynhildur segir að þó undarlegt
megi virðast sé í raun talsvert erfitt
að fá hluti frá 20. öldinni sem end-
urspegla hana. Vandamálið er ólíkt
því vandamáli sem fornleifafræð-
ingar standa oftast frammi fyrir, í
þessu tilviki er svo mikið úrval af
munum að erfitt er að velja úr hvað
safnið þarf að eignast og hvað ekki.
Leitað að munum
í Góða hirðinum
Þar sem safnið á enn takmarkað
úrval af gripum frá 20. öldinni var
talsvert verk fyrir aðstandendur
sýningarinnar að finna hluti sem
mynduðu ákveðin þemu á hverjum
fleka á færibandinu. Brynhildur
segir að í upphafi hafi verið sest
niður og ákveðin þemu ákveðin. Oft
ákvörðuðust þau út frá ákveðnum
gripum sem safnið átti, en svo
þurfti gjarnan að fara út í bæ og
leita að munum sem pössuðu við
hvert þema, sér í lagi hvað varðar
síðustu 30 árin.
Brynhildur segir að ýmsar að-
ferðir hafi verið notaðir til að kom-
ast yfir réttu munina. Verslunin
Góði hirðirinn átti eitthvað af því
sem þurfti, og svo þurfti að leita til
starfsfélaga, vina og ættingja, til að
finna það sem á vantaði.
Færibandið í miðjum salnum
tengist svo fimm stórum plasma-
sjónvörpum á vegg þar sem sýndar
verða um 300 ljósmyndir. B
ur segir þetta einnig endur
hraða 20. aldarinnar, hver
aðeins stutta stund á skján
en skipt er yfir í næstu.
Myndir sýna tíðaran
Aldarspegill 20. aldar er
horninu við færibandið, þa
settur hefur verið upp skjá
Þar verður um 700 myndum
á tjald, og verður hægt að s
hvaða áratug aldarinnar m
irnar eru teknar. Þar sem s
úrval er af munum frá 20. ö
er reynt að nota myndirna
gefa safngestum einhverja
líf fólks á þessum tíma og s
arandann. Hvert ár hefur s
myndir, og var reynt að ha
ákveðin þemu fyrir hvert á
Endurspegla
20. öldin birtist sýningarg
Á sýningu Þjóðminjasafnsins, semverður formlega opnuð í dag, verðasýndir nokkrir íslenskir munir semhafa verið varðveittir í danska Þjóð-
minjasafninu. Meðal annars verður á sýning-
unni biskupsmítur frá Skálholti sem hefur ver-
ið á sýningu danska Þjóðminjasafnsins. Lilja
Árnadóttir, fagstjóri munasafns Þjóðminja-
safnsins, segir mjög fátítt að söfn taki muni úr
eigin sýningum til að lána þá. Þetta sýni ein-
staka vinsemd sem danska safnið sýni Íslend-
ingum.
Á 19. öld voru margir munir fluttir frá Ís-
landi til Danmerkur, en danska fornleifanefnd-
in sendi bréf til presta og fleiri á Íslandi og bað
um að merkum munum yrði safnað saman og
þeir sendir til Danmerkur. „Þessi söfnun varð
án nokkurs vafa til að bjarga mörgum þessara
muna frá glötun,“ segir Hrefna Róbertsdóttir,
sviðsstjóri rannsókna- og varðveislusviðs. Hún
segir að margir þessara muna hafi síðar komið
aftur til Íslands. M.a. hafi margir munir komið
árið 1930.
Margrét Hallgrímsdóttir þjóðminjavörður
segir að samstarf við danska þjóðminjasafnið
hafi verið Þjóðminjasafni Íslands afar mikil-
vægt. Tekist hafi mjög gott samstarf við Dani
um forvörslu og uppsetningu sýninga. Danir
hafi ennfremur sýnt okkur mikla vinsemd með
því að lána fornmuni á sýninguna.
Munirnir sem nú koma eru lánaðir til
tveggja ára. Allir voru þeir sendir út til Dan-
merkur á 19. öld en koma núna í fyrsta skipti
aftur til Íslands.
Danir lá
til Þjóð
Safnah
opnað í d
safnsins
veitt
Brúðarkóróna H
AUÐLINDAGJALD ORÐIÐ AÐ VERULEIKA
Í dag verða söguleg tímamót í íslenzkum sjávarútvegi.Auðlindagjald verður að veruleika og kemur til greiðslu
í fyrsta sinn. Í fyrstu er um að ræða lágt gjald en þegar
fram líða stundir hækkar það nokkuð. Það er þó ekki upp-
hæð gjaldsins, sem máli skiptir nú, heldur hitt, að það hef-
ur verið lögfest og kemur nú til framkvæmda í fyrsta sinn.
Að baki auðlindagjaldi í sjávarútvegi liggur hörð bar-
átta, sem stóð á annan áratug. Hugsunin að baki gjaldinu
var og er sú, að þar sem fiskimiðin í kringum Ísland eru tal-
in sameign þjóðarinnar að lögum sé eðlilegt að þeir, sem
nýta þá auðlind, greiði öðrum eigendum nokkurt gjald fyrir
afnot af henni. Þetta sjónarmið varð að lokum ofan á í þeim
deilum, sem um þetta mál stóðu.
Með lögunum, sem voru samþykkt á Alþingi á sínum
tíma, var staðfest málamiðlun, sem fólst í því, að auðlinda-
gjald var tekið upp, en það var ákvarðað lægra en margir
hefðu talið eðlilegt. Höfuðatriði er að það var lögfest og er
nú komið til framkvæmda. Þegar reynsla er komin á gjald-
ið og áhrif þess á rekstur sjávarútvegsfyrirtækja er hægt
að taka upphæð þess til skoðunar.
Í ákvörðun um auðlindagjald fólst söguleg ákvörðun,
sem á eftir að hafa víðtækari áhrif í okkar samfélagi. Í raun
og veru má segja, að sjávarútveginum hafi verið lofað, að
hann einn skyldi ekki greiða auðlindagjald, heldur myndu
allir þeir, sem hafa afnot af sameiginlegum auðlindum
þjóðarinnar, vera í sama báti í þeim efnum.
Nú þegar auðlindagjald í sjávarútvegi er orðið að veru-
leika er eðlilegt að hefja undirbúning að næsta skrefi. Þá
liggur beinast við að skoða auðlindagjald vegna afnota af
orku fallvatnanna. Sama má segja um afnot af símarásum,
útvarpsrásum og sjónvarpsrásum. Raunar hefur sam-
gönguráðuneytið mótað vissa stefnu varðandi rásirnar,
stefnu sem felur í sér gjaldtöku, þótt hún hefði mátt vera
með öðrum hætti.
Aðalatriðið er þó að við sem þjóð tökum smátt og smátt
upp þann hátt, að allir þeir, sem nýta auðlindir, sem teljast
sameiginleg eign þjóðarinnar allrar, greiði gjald fyrir slík
afnot. Í því er fólgin merkileg stefnumörkun, sem líklegt
má telja, að aðrar þjóðir taki upp í auknum mæli, þegar
fram líða stundir.
ENDURREISN ÞJÓÐMINJASAFNS ÍSLANDS
Á þeim sex árum sem liðin eru frá því að safnhúsi Þjóð-minjasafnsins á horni Suðurgötu og Hringbrautar
var lokað má gera ráð fyrir að myndast hafi nokkuð stór
hluti skólabarna í landinu sem hafa ekki hugmynd um það
hvað þessi bygging stendur fyrir. Það er bagalegt.
Í hálfan fimmta áratug var safnhúsið ekki aðeins tákn-
mynd fyrir sjálfstæði þjóðarinnar, sögu hennar og menn-
ingu, heldur var það einnig tenging við fortíðina á mjög
sérstæðan hátt. Flestir sem komu í húsið geta staðfest
þetta. Andrúmið í safninu var þrungið djúpri alvöru og
virðingu fyrir hinum fornu minjum og sögunni sem það
geymdi. Það var einhver dimmuþögn í húsinu sem var eins
og komin lengst aftur úr öldum og minnti fólk á mikilvægt
hlutverk þess að halda utan um horfinn tíma, minningar
þjóðar. Klassískur og tignarlegur svipur byggingarinnar,
sem Sigurður Guðmundsson teiknaði í samstarfi við Eirík
Einarsson, ýtti svo undir hátíðlega stemningu safnhúss-
ins.
Í dag verður safnhúsið opnað að nýju, breytt og að hluta
endurbyggt. Ný grunnsýning hefur verið sett upp í hús-
inu, auk þess sem nýjar sérsýningar verða opnaðar, þeirra
á meðal ljósmyndasýning í nýjum ljósmyndasal safnsins.
Grunnsýningin er sett fram á nýstárlegan hátt með aðstoð
margmiðlunartækni og er hún talin marka þáttaskil í ís-
lenskri safnasögu og sýningargerð.
Gera má ráð fyrir að annað andrúm sé í safnhúsinu nú
en var. Það fyrsta sem gestir verða ef til vill varir við þeg-
ar inn er komið er að birta er mun meiri en áður og það
virðist víðara til veggja. Margmiðlunartækni og sérhann-
aðar og hánútímalegar innréttingarnar setja líka hinar
fornu minjar í annað samhengi, ekki síður forvitnilegt.
Í Lesbók síðastliðinn laugardag birti Guja Dögg Hauks-
dóttir grein um safnhúsið þar sem segir: „Það er afar
ánægjulegt að sjá hvernig arkitektarnir á Hornsteinum
nálgast upprunalega byggingu Sigurðar Guðmundssonar
af virðingu og auðmýkt í stað þess að umturna öllu með lát-
um. Þeirri þyngd sem einkennir upphaflegu bygginguna
er haldið áfram á rólegan hátt og er það sannfærandi and-
rúm fyrir dýrmætan fjársjóð okkar Íslendinga. Salirnir
sem standa nú stórir og opnir fyrir dagsbirtu eru kannski
táknrænir fyrir breytta stöðu þjóðar frá því sem var;
bjartsýnt, opið og léttlynt þjóðfélag.“
Raunar hefur verið talað um endurreisn Þjóðminjasafns
Íslands enda hefur ekki aðeins verið unnið að endurbótum
á safnhúsinu heldur hefur starfsemin öll verið endurmót-
uð, eins og kom fram í viðtali við Margréti Hallgríms-
dóttur þjóðminjavörð í Lesbók á laugardag. Það er geysi-
lega mikilvægt að starfsemi stofnunar á borð við
Þjóðminjasafn Íslands sé í sífelldri endurskoðun. Aðeins
þannig getur safnið verið virkur þátttakandi í umræðu um
grundvallarþætti starfsemi sinnar, þjóðarhugtakið, minj-
arnar og söguna sem það fjallar um og miðlun þeirra til al-
mennings. Ljóst má vera að Þjóðminjasafnið er á þessum
tímamótum að skila mikilvægum niðurstöðum um alla
þessa þætti eftir langa og stranga vinnutörn. Það verður
afar áhugavert að fylgjast með framhaldinu.
GOTT, EN EKKI NÓG
Tillögur nefndar Valgerðar Sverrisdóttur, iðnaðar-og viðskiptaráðherra, um breytingar á lögum ogreglum um viðskiptalífið eru í öllum meginatriðum
góðar og til mikilla bóta. Það hefur t.d. lengi legið í augum
uppi að Samkeppnisstofnun væri fjársvelt, undirmönnuð
og á kafi í verkefnum, sem tekið hafa tíma frá raunveru-
legu eftirliti með samþjöppun og samkeppnishömlum á
hinum ýmsu mörkuðum. Á þessum vanda taka tillögur
nefndarinnar og vonandi er að í framhaldinu verði gerðar
lagabreytingar, sem auka skilvirkni samkeppnisyfirvalda
til mikilla muna. Nefndin gerir ennfremur tillögu um að
samkeppnisyfirvöld fái heimild, að vissum skilyrðum upp-
fylltum, til að krefjast breytinga á skipulagi fyrirtækis en
ekki aðeins á hegðun þess. Í því getur m.a. falizt að fyrir-
tæki verði skipt upp í tvö eða fleiri smærri fyrirtæki, eins
og gerzt hefur í ýmsum tilvikum erlendis og uppskipting
fjarskiptafyrirtækisins AT&T í Bandaríkjunum er líklega
þekktasta dæmið um.
Tillögur nefndarinnar um stjórnarhætti fyrirtækja eru
jafnframt til bóta, enda flestar byggðar á reynslu annarra
ríkja, sem sett hafa strangari reglur um þessi efni eftir að
alvarleg hneykslismál hafa komið upp í fyrirtækjum, sem
rýrt hafa mjög traust viðskiptalífsins.
Sumar þessara tillagna hafa verið lengi til umræðu, t.d.
þær að hluthafafundir samþykki kjör stjórnenda og að
stjórnarformaður sé ekki jafnframt hluti af framkvæmda-
stjórn fyrirtækis. Í ljósi reynslunnar bæði hér og erlendis
virðist sjálfsagt að lögfesta þessar breytingar og raunar
vandséð hvernig það á t.d. að hefta skilvirkni fyrirtækja í
útrás að meina þeim að hafa starfandi stjórnarformann –
sama árangri hlýtur að mega ná með t.d. verkaskiptingu á
milli tveggja eða fleiri framkvæmdastjóra. Hlutverk
stjórnarformanns á að vera að hafa eftirlit með fram-
kvæmdastjórninni fyrir hönd hluthafa og því sinnir hann
ekki sem hluti af henni.
Hvað stjórnarhætti fyrirtækja varðar, skiptir máli að
íslenzkt athafnalíf búi við svipaðan lagaramma og tíðkast í
helztu samkeppnislöndunum; að erlendir fjárfestar geti
t.d. gert ráð fyrir að aðhald sé hér nægilegt. Í því ljósi er
ekkert undarlegt við að stjórnvöld vilji lögfesta reglur,
sem þegar gilda víða erlendis, fremur en að bíða eftir því
að atvinnulífið sjálft komi sér saman um reglur.
Það, sem vantar svo augljóslega í skýrslu nefndar við-
skiptaráðherra, eru beinar tillögur um hvernig ná megi
tökum á þeirri þróun í átt til sívaxandi samþjöppunar eign-
arhalds og valda í íslenzku atvinnulífi, sem átt hefur sér
stað undanfarna áratugi. Svo ágætar, sem tillögur nefnd-
arinnar eru, munu þær ekki koma í veg fyrir að hér verði
t.d. aðeins tveir stórir viðskiptabankar eftir einhver miss-
eri. Þær munu ekki hindra að sama fyrirtækið geti náð
undirtökunum í nánast öllum greinum smásölumarkaðar,
fjármála- og ferðaþjónustu og fjölmiðlum að auki. Þær
munu ekki hindra að ein af stóru viðskiptasamsteypunum
eignist Landssímann og öðlist þar með algera yfirburða-
stöðu á fjarskiptamarkaðnum. Er það þetta, sem almenn-
ingur á Íslandi vill? Er það þetta, sem kjörnir fulltrúar al-
mennings vilja?
Það er auðvitað ekki þeirra ágætu manna og kvenna,
sem skipuðu nefnd viðskiptaráðherra, að ákveða hvernig
þessum málum skuli háttað. Það er í verkahring Alþingis
að setja löggjöf, sem tekur á þeirri meinsemd, sem sívax-
andi samþjöppun í viðskiptalífinu er í þjóðfélagi okkar.