Morgunblaðið - 12.12.2004, Page 39

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 2004 39
UMRÆÐAN
HERVERND landsins, sem nú er
mjög til umræðu, hefur verið hvað
fyrirferðarmest af þjóðmálum í tíð
höfundar þessara lína.
Margt rifjast upp þeg-
ar horft er til upphafs-
ins, hernáms Breta í
Reykjavík, og okkar
litla, kyrrláta Reykja-
vík var kvödd að fullu
og öllu. Við krakkarnir
á stríðsárunum skynj-
uðum það sem lán í
óláninu, að það voru
Bretarnir en ekki hinn
stríðsaðilinn sem komu
vorið 1940. Banda-
ríkjamenn tóku við af
Bretum árið eftir sam-
kvæmt samningi við ís-
lensk stjórnvöld, sem
fólki hefur væntanlega
fundist auka öryggi
sitt í þessum miklu
hörmungum. Íslend-
ingar máttu færa mikl-
ar fórnir þó hlutlausir
teldust og ekki fór milli
mála hvar við stæðum í
baráttunni. Sovétríkin
urðu bandamenn
Breta og Bandaríkja-
manna og ekki klauf sá
stríðsrekstur íslenskt þjóðfélag.
Kynslóð foreldranna trúði því þá og
treysti, að með sigri í heimsstyrjöld-
inni hefði endi verið bundinn á öll
stríðsátök þjóða. Sigurvegararnir
stofnuðu til samtaka Sameinuðu
þjóðanna sem skyldu sjá um það. En
við vöknuðum fljótt upp við þann illa
draum sem var heimsyfirráðastefna
Sovétríkjanna.
Strax frá stríðslokum verður teng-
ing varnarmála við heimspólitíkina
mikið þema íslenskrar stjórnmála-
eða hugsjónabaráttu. Samkvæmt
herverndarsamningnum frá 1941 bar
Bandaríkjamönnum að hverfa brott
frá Íslandi í stríðslok. En vegna
nýrrar ógnar líta ráðamenn í Wash-
ington til hernaðarlegrar viðveru á
Íslandi sem nauðsynlegrar vegna
eigin þjóðaröryggis. Bandarísk
stjórnvöld velja það mikla óráð til
samvinnu við Íslendinga að við skyld-
um leigja þeim herbækistöðvar til 99
ára. Það er nú hluti íslenskrar stjórn-
málasögu, að Sjálfstæðismenn undir
forystu Ólafs Thors höfnuðu þeirri
kröfu en leystu málið farsællega með
Keflavíkursamningnum árið 1946.
Um hann urðu hinar harðvítugustu
deilur, sem eru undanfari atburð-
anna 30. mars 1949.
Ég var á þessum árum skólapiltur
í Reykjavík og mikill heimagangur
hjá vini mínum Pétri, syni Péturs
Magnússonar, fjármálaráðherra í
Nýsköpunarstjórninni og varafor-
manns Sjálfstæðisflokksins. Þeir
Ólafur Thors og Pétur Magnússon
voru mjög nánir vinir og höfðu verið
frá barnæsku. Þó ekki sé hallað á
aðra, sérstaklega ekki Bjarna Bene-
diktsson, þá borgarstjóra í Reykja-
vík, hygg ég að ekki sé ofmælt, að
fjármálaráðherrann hafi verið nán-
asti ráðgjafi forsætisráðherrans,
jafnframt utanríkisráðherra, sér-
staklega um þau viðkvæmu mál sem
leysa þurfti í samskiptum við Banda-
ríkin.
Arnór Hannibalsson og aðrir hafa í
seinni tíð komist í skjalasöfn í
Moskvu, sem sýna hvernig íslensk-
um kommúnistum var lögð „línan“ til
andófs gegn samstarfi vestrænna
lýðræðisríkja. Öryggisþörf okkar
hvarf alveg í skuggann
vegna hörkuáróðurs
hernámsandstæðinga,
sem svo skilgreindu sig,
um það ráðabrugg
Bandaríkjamanna að
sölsa undir sig land og
lýð. Það átti að vera
tilgangurinn með
Marshallaðstoðinni, að-
ildinni að NATO 1949
og varnarsamningnum
við Bandaríkin 1951.
Loks kom að því að
Berlínarmúrinn féll og
Sovétveldið hrundi árið
1989 og þar með kvikn-
aði aftur vonin um að öll
átök tilheyrðu fortíð-
inni. Þetta reyndist þó
aðeins sama óskhyggj-
an og eftir síðari heims-
styrjöldina. Stríðsátök
brutust út á Balkan-
skaga, í Austurlöndum
nær og í Afríku sem al-
þjóðasamfélagið réð illa
eða ekki við. Algjör
þáttaskil verða þó fyrst
við árásir al-Queda á
New York og Washington 11. sept-
ember 2001.
Hinn nýi veruleiki, ógn vegna
hryðjuverka, blasir nú við okkur, rétt
eins og hildarleikurinn á Atlantshafi
1939-́45 og heimsyfirráðaáform vald-
hafanna í Kreml fyrrum með yfirvof-
andi hættu á beitingu kjarnavopna.
Það var aftur leiðtogi sjálfstæðis-
manna, Bjarni Benediktsson, sem
mestan þátt átti í því að Ísland gekk í
NATO og gegndi lykilhlutverki í eld-
línu átaka, sem orðið gátu milli aust-
urs og vesturs, en forðað var með
trúverðugum vörnum og viðræðum.
Frá því að Keflavíkursamningurinn
var gerður og Íslendingar marka sín
fyrstu spor um þátttöku í vestrænu
varnarsamstarfi, hafa viðhorf eða
verkefnin breyst. Við erum komin
langa, reyndar oft erfiða leið frá
árinu 1947 þegar við heimiluðum
Bandaríkjaher viðkomu í Keflavík
vegna hersetunnar í Þýskalandi. Öll
varnarmálastefna Bandaríkjanna er í
deiglunni og því hefur verið haldið
fram td., að bandarískur her hverfi
innan tíðar frá Þýskalandi. Hættan á
árásir á Ísland að austan heyrir nú
sögunni til og viðhorf bandarískra
stjórnvalda til hernaðarlegrar við-
veru á Íslandi hafa greinilega breyst.
Því verður þó ekki haldið fram, að
hér á okkar norðurslóðum hafi allt
fallið svo í ljúfa löð, að Íslendingar og
Norðmenn geti eftirleiðis lifað
áhyggjulausir hvað þjóðaröryggið
snertir. Hvað sem öðru líður verður
það ekki tryggt með einhverri ein-
hliða hlutleysisyfirlýsingu fremur en
var 1939. Það væri fyrirhyggjulaust
að Íslendingar taki ekki þátt í nauð-
synlegum ráðstöfunum og kostnaði
vegna öryggismála. Nú fellur það í
hlut Davíðs Oddssonar að skilgreina
vandann og semja um stöðu Íslands
og hann fer skörulega fram í því
mikla máli.
Varnarmálin
fyrr og síðar
Einar Benediktsson
skrifar um varnarmál
Einar Benediktsson
’Það væri fyrir-hyggjulaust að
Íslendingar taki
ekki þátt í nauð-
synlegum ráð-
stöfunum og
kostnaði vegna
öryggismála.‘
Höfundur er fv. sendiherra.
Munið að slökkva
á kertunum
❄
❄
❄
❄
❄
❄
Gangið úr skugga um að undirlag
kerta og kertaskreytingar séu
óbrennanlegar.
❄
❄
❄
❄
Slökkvilið
Höfuðborgarsvæðisins
Málstofa Lagastofnunar
Háskóla ÍslandsÁfallastjórnun á Íslandi
Málþingið er öllum opið
Málþing þriðjudaginn 14. desember
kl. 12:00-13:15 í Norræna húsinu
Í tilefni af útkomu bókarinnar „Small State Crisis Management: The Icelandic Way“ heldur Alþjóðamálastofnun
Háskóla Íslands málþing þar sem kynntar verða helstu rannsóknaniðurstöður um áfallastjórnun á Íslandi.
Bókin byggir á rannsóknavinnu á viðbúnaði og viðbrögðum vegna þriggja áfalla: jarðskjálftanna á Suðurlandi árið
2000, strands Víkartinds árið 1997 og vegna tillögu ESB árið 2000 um að banna fiskimjöl í dýrafóðri. Þessar
rannsóknir eru unnar í samstarfi við CRISMART rannsóknasetrið í Stokkhólmi og eru hluti af viðamiklu alþjóðlegu
verkefni, þar sem lögð er áhersla á að safna niðurstöðum rannsókna á áfallastjórnun í ólíkum löndum (Crisis
Management Europe Program).
Dagskrá:
● Björn Bjarnason, dóms- og kirkjumálaráðherra, heldur inngangserindi.
● Ásthildur Elva Bernharðsdóttir, forstöðumaður Alþjóðamálastofnunar og verkefnisstjóri
rannsóknahópsins, kynnir „Crisis Management Europe“ verkefnið.
● Baldur Þórhallsson, dósent í stjórnmálafræði og Elva Ellertsdóttir, stjórnsýslufræðingur og
verkefnisstjóri í félagsvísindadeild, fjalla um viðbrögð stjórnsýslunnar vegna tillagna ESB um að
banna fiskimjöl í dýrafóðri.
● Guðný Björk Eydal, lektor í félagsráðgjöf, og Guðrún Árnadóttir, MA í sálfræði, fjalla um viðbrögð
vegna jarðskjálftanna á Suðurlandi árið 2000 þar sem hlutur áfallahjálpar var sérstaklega metinn.
● Ásthildur Elva Bernharðsdóttir fjallar um þá mynd sem fyrrnefndar rannsóknir og rannsóknir á
áfallastjórnun vegna snjóflóðanna á Vestfjörðum árið 1995, gefa af áfallastjórnun á Íslandi.
Fundarstjóri er Gunnar Helgi Kristinsson, prófessor í stjórnmálafræði.