Morgunblaðið - 28.12.2004, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. DESEMBER 2004 29
UMRÆÐAN
STJÓRNUN háskóla hefur und-
anfarið verið í umræðinni og vil ég
beina umfjöllun minni að stjórnun
opinberu háskólanna.
Háskólar velta milljörðum
króna og er langstærsti einstaki
tekjuþáttur þeirra ríkisframlag
sem ákvarðað er í fjárlögum. Um-
talsverðir fjármunir renna til há-
skólanna og eðlilega er gerð krafa
um að fjármagnið sé nýtt á sem
hagkvæmastan hátt.
Ef litið er á stjórnun opinberu
háskólanna hér á landi þá má
segja að ótrúlega margir aðilar
koma að stjórnun þeirra, með ein-
um eða öðrum hætti. Háskólaráð,
stjórn stofnunarinnar og æðsti
ákvörðunaraðili innan skólans, er
yfirleitt samsett af rektor, sem er
formaður, fulltrúum mennta-
málaráðherra, starfsmanna, nem-
enda og jafnvel fulltrúum þjóðlífs
eða atvinnulífs. Þannig er stjórn
stofnunar sem á m.a. að fjalla um
og taka ákvarðanir um starfs-
áherslur, rekstur, fjárhagsáætl-
anir, ráðningu æðstu stjórnenda
og kjarasamninga samsett af
mörgum hagsmunaaðilum. Starfs-
menn stofnunar geta myndað
meirihluta í stjórn og áhugavert
er að velta fyrir sér atriðum sem
upp kunna að koma. Er það ekki
óvenjuleg staða að formaður
stjórnar er rektor? Hvernig getur
eigandi háskólanna, ríkið, tryggt
að stefna stjórnvalda nái fram að
ganga ef það er í minnihluta? Er
eðlilegt að starfsmenn geti mynd-
að meirihluta í stjórn? Hvað ef illa
fer í rekstri eða starfsemi háskóla,
hver ber ábyrgðina? Á að draga
stjórnina í heild sinni til ábyrgð-
ar? Eða rektor? Á e.t.v. að draga
fulltrúa starfsmanna eða nemenda
til ábyrgðar?
Ef stjórnkerfi háskóla er skoðað
nánar, þá eru stöður rektors og
deildarforseta mikilvægustu stöð-
ur skólanna. Við val á rektor og
deildarforsetum í opinberum há-
skólunum er fyrirkomulagið þann-
ig að ýmist er valið í þessar stöður
úr hópi starfandi starfsmanna eða
stöðurnar auglýstar og öllum er
frjálst að sækja um. Sitt sýnist
hverjum í þessum efnum, en mitt
mat er að alltaf eigi að auglýsa
lausar stöður. Eins og staðan er í
sumum háskólum hér á landi þá
velja kennarar hverrar deildar sér
deildarforseta, sem hverfur aftur
til fyrri starfa eftir að starfs-
tímabili hans sem stjórnanda
deildar lýkur. Sama á við um rekt-
or. Starfsmenn velja sér rektor,
sem hverfur aftur til fyrri starfa
að tímabilinu loknu. Velta má fyrir
sér í hvaða umboði stjórnendur
starfa sem valdir eru af und-
irmönnum sínum? Hver er ábyrgð
þeirra? Er líklegt að stjórnendur
sem valdir eru af samstarfsfólki
sínu taki á erfiðum málum? Hvað
þýðir það fyrir stjórnandann að
verða aftur almennur starfs-
maður?
Ef gluggað er í rannsóknir og
fræðibækur þessu tengdu má
glögglega sjá að ríkisrekstur og
þar með háskólar, eru að breytast
úr hefðbundnum íhaldssömum rík-
isrekstri yfir í starfsemi sem
fylgir lögmálum viðskiptalífsins.
Ástæðurnar eru margar, en þar
ber hæst aukna áherslu á árangur
í ríkisrekstri, aukna samkeppni,
kröfu um bætta nýtingu fjármagns
og aukið menntunarstig þjóða.
OECD hefur um árabil unnið að
framförum í opinberum rekstri og
gefið út fjölda skýrslna og ráð-
legginga þar um. Rannsóknir og
áherslur OECD sýna að mikilvægt
er að leggja meiri áherslu á að
stjórnendur háskóla hafi stjórn-
unar- og fjármálaþekkingu. Ekki
er litið svo á að stjórnun háskóla
lúti öðrum lögmálum en annar
rekstur fyrirtækja eða stofnanna.
Með breyttum áherslum í rík-
isrekstri er lögð áhersla á að leyfa
stjórnendum að stjórna og láta þá
stjórna. Meiri kröfur eru gerðar
til árangurs á öllum sviðum, bæði
útkomu og frammistöðu stofnunar.
Með svokallaðri nýskipan í rík-
isrekstri er verið að stíga mik-
ilvægt skref í þróun ríkisrekstrar,
með því að koma á markvissu mati
á árangri og frammistöðu stofn-
unar. Þar er jafnframt verið að
auka sjálfstæði ríkisstofnana með
því að fela þeim
meira vald. Aukin
krafa um ábyrgð og
árangur fylgir fram-
sali á valdi og fjár-
munum.
OECD telur að
ekki sé æskilegt að
hafa stjórnir í op-
inberum stofnunum –
nema í örfáum til-
vikum. Mun eðlilegra
sé að stofnanir heyri
beint undir næsta
stigveldi stjórnvalds,
sem er ráðuneyti.
Ástæðan er einfaldlega sú að ein-
staklingar sem valdir eru í stjórn-
ir opinberra stofnana bera aldrei
sömu ábyrgð og eigendur fyr-
irtækja. Bent er jafnframt á að
hinar eiginlegu stjórnir sem bera
stjórnunarlega ábyrgð eigi aldrei
að hafa innanborðs starfsmenn
viðkomandi stofnunar eða not-
endur þjónustu sem stofnunin
veitir. Aftur á móti er talið eðli-
legt að svokölluð ráðgefandi stjórn
sé við ríkisrekna stofnun sem
fjallar um faglegt starf stofnunar.
Slík stjórn getur verið samsett af
eigendum, starfsmönnum, not-
endum þjónustunnar
og hagsmunaaðilum.
Mín niðurstaða
er að:
 Háskólar eiga ann-
aðhvort að hafa stjórn
sem eingöngu er sam-
ansett af utanaðkom-
andi fulltrúum til-
nefndum af
menntamálaráðherra,
eða heyra beint undir
menntamálaráðherra.
 Háskólaráð á að-
eins að vera ráðgef-
andi stjórn.
 Rektor og deildarforsetar
eiga að vera ráðnir að undangeng-
inni auglýsingu þar sem öllum
gefst tækifæri til að sækja um.
 Ekkert bendir til þess að
akademískt frelsi til kennslu og
rannsókna rýrni þó að yfirstjórn
háskóla sé hagað með öðrum hætti
en nú er og ábyrgð stjórnar og
stjórnenda gerð skýrari og skil-
virkari.
Stjórnun háskóla –
hvar liggur ábyrgðin?
Stefanía Katrín Karlsdóttir
fjallar um rekstur
og stjórnun háskóla
’Rektor og deild-arforsetar eiga að vera
ráðnir að undangeng-
inni auglýsingu þar sem
öllum gefst tækifæri til
að sækja um. ‘
Stefanía Katrín
Karlsdóttir
Höfundur er rektor
Tækniháskóla Íslands.
MIRALE
Grensásvegi 8
108 Reykjavík
sími: 5171020
Opið:
mán. - föstud.11-18
laugard.11-15
Spennandi
gjafavörur og húsgögn