Morgunblaðið - 08.02.2005, Blaðsíða 24

24 ÞRIÐJUDAGUR 8. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Þ
að hefur verið sýnt
fram á að velferð
þjóða helst í hendur
við vel skilgreindan
eignarrétt. Á Íslandi
hefur helst verið deilt um eign-
arrétt á auðlindum sjávar. Að-
gangur að fiskimiðunum í kring-
um landið var algjörlega frjáls
fram á miðja 20. öldina. Þá var
útflutningur á sjávarafurðum far-
inn að skipta verulegu máli fyrir
íslenskt þjóðfélag. Af þessu
leiddi að Íslendingar fóru að
reyna að útiloka aðra frá veiðum
upp við landið og búa til reglur,
sem miðuðu að verndun fiski-
stofna. Þar með voru heimildir til
að veiða á landgrunninu kringum
Ísland orðnar séreign íslensku
þjóðarinnar í alþjóðasamfélaginu.
Hins vegar
voru fiski-
stofnarnir enn
sameiginleg
auðlind þjóð-
arinnar og só-
un sem fylgir
nýtingu sameiginlegra auðlinda
var vaxandi vandamál. Fyrir lá
að auðlindinni yrði sóað ef ekkert
yrði að gert. Afleiðing þessa
vanda var ákvörðun heildarkvóta
og útdeiling veiðiheimilda. Á
miðjum áttunda áratugnum var
slíkum stýritækjum fyrst beitt en
um miðjan níunda áratuginn var
farið að ákvarða kvóta fyrir alla
helstu nytjastofna.
Afleiðing verðmætaaukningar
sjávarafurða er þróun í átt að
hefðbundnum lögvörðum eign-
arréttindum. Samhliða hefur
dregið úr sóun á auðlindinni og
myndast hefur auðlindarenta.
Vafamál er þó hvort um var-
anlegan eignarrétt er að ræða og
framsal háð skilyrðum. Ef auð-
lindin er eign þjóðarinnar þá er
strangt til tekið rentan það líka.
Hagfræðingar hafa sett fram
gagnrýni á þá aðferð að útdeila
verðmætum eftir reglunni „fyrst-
ir koma – fyrstir fá“. Hefur verið
sýnt fram á að slík ráðstöfun hef-
ur leitt til þess sem kallast
ótímabær endurfjárfesting auð-
linda; einstaklingar hætta of
snemma að nýta þær auðlindir
sem fyrir eru og stökkva á aðrar
vannýttar auðlindir til að tryggja
sér eignarrétt yfir þeim sam-
kvæmt reglunni.
Á Íslandsmiðum höfðu fram-
takssamir einstaklingar, eða
frumkvöðlar, leitað uppi mögu-
leika á framleiðslu gæða úr auð-
lindum sjávar með það fyrir aug-
um að hámarka hagnað og nýta
auðlindina á hagkvæmastan hátt.
Þessi þekkingarleit frumkvöðla
er driffjöður framþróunar og vel-
ferðarauka í hagkerfinu. Þeir
taka á sig þá áhættu sem leiðir af
óvissu vegna skorts á upplýs-
ingum og ófullkomleika þeirra og
fá að launum auðlindarentu sem
áhættuþóknun þegar vel gengur.
Með nýtingunni afla þeir upplýs-
inga um verðmæti auðlindarinnar
sem ella hefði ekki orðið til.
Í þessu tilviki kann það að
vera varasamt að afhenda öðrum
en frumkvöðlunum aflaheimildir.
Með því er dregið verulega úr
hvatanum til að leita nýrra tæki-
færa og þar með verður töf á
nýjum upplýsingum sem geta
leitt til kerfisbóta, líkt og tilkoma
kvótakerfisins var. Af því leiðir
svo að möguleg hagvaxtaraukn-
ing dregst en lítil fórnun hag-
vaxtar yfir einhverra ára tímabil
er mjög dýr. Annað sem ber að
hafa í huga er, að ef allt að því
ótakmörkuð viðskipti eru leyfð
með úthlutuð réttindi og hægt er
að stunda þau með litlum til-
kostnaði þá skiptir upphafleg út-
hlutun minna máli. Það að ekki
sé hægt að versla með aflaheim-
ildir nema að eiga skip, bendir til
að þarna sé fremur pottur brot-
inn en í úthlutuninni sjálfri.
Skilgreining eignarréttarins
yfir auðlindum sjávar hefur orðið
betri og fullkomnari eftir að að-
gangur að auðlindinni var tak-
markaður í nokkrum skrefum.
Segja má að fiskveiðiheimildirnar
uppfylli nú þegar viss skilyrði
eignarréttar en er þó ekki full-
kominn. David Haddock, sem
meðal annars fjallaði um ótíma-
bærar endurfjárfestingar auð-
linda, sagði að ef eignarréttur
væri þegar kominn á, ætti að
versla með hann í frjálsum við-
skiptum. Samkvæmt honum væri
því óráðlegt að gera þessar eign-
ir upptækar og selja á uppboði.
Frekar væri ráðlegt að lækka
viðskiptakostnaðinn svo rétt-
urinn til nýtingar auðlindarinnar
kæmist í hendur þeirra, sem
myndu meta þær mest. Þannig
aukum við hagkvæmnina og vel-
ferð þjóðfélagsins. En hvað er
hægt að gera?
Með því að festa skipulagið
enn frekar í sessi, gera veiðirétt-
indin varanleg og heimila fullt og
frjálst framsal myndu ein-
staklingar ekki láta á sér standa,
heldur ráðast í þau viðskipti og
aðrar ráðstafanir sem arðvæn-
legastar eru. Fullur eignarréttur
verður að myndast. Kvótar, und-
ir núverandi kerfi, eru ekki sann-
ar eignir þótt þeir hafi reyndar
þætti sem sönn eign þarf að hafa.
Eins og eign, eru kvótarnir fram-
seljanlegir (og sérnýttir). Til
þess að geta talist full eign þurfa
kvótarnir til viðbótar að vera
varanlegir og óumdeildir. Því
væri heppilegasta þróunin í mál-
efnum fisveiðanna að kvótarnir
verði í framtíðinni fullar eignir
einstaklinga og fyrirtækja. Afla-
hlutdeildir framtíðarinnar verða
að hafa alla þá þætti sem aðrar
sannar eignir hafa.
Ástæður þess að eignarréttur,
í stað afnota- eða leiguréttar,
verður að myndast er að finna í
hvatninga- og umboðsvandanum.
Svo framarlega sem aðeins er um
takmörkuð réttindi að ræða er
hætt við að skynsamir ein-
staklingar líti ekki á fiskistofn-
ana eða veiðarnar sem framtíð-
arhagsmuni sína. Þeim hættir þá
til að taka ákvarðanir eða haga
sér eins og um skammtíma
ávinning væri að ræða. Eign-
arrétturinn leiðir til þess, að
ákvarðanir rétthafa verða skyn-
samlegri á framtíðarnýtingu auð-
lindarinnar, þeir líta á réttindi
sín sem hlut í vaxandi eign. Lyk-
ilatriðið hér er að eigendurnir
njóta arðs af fjárfestingu sinni
vegna vel skilgreinds eign-
arréttar og þannig er líklegt að
sem fullkomnust hagkvæmni
komist á við nýtingu fiskistofn-
anna.
Kvótar og
eignarréttur
Heppilegast er að kvótarnir
verði í framtíðinni fullar eignir
einstaklinga og fyrirtækja. Aflahlut-
deildir verða að hafa alla þá þætti
sem aðrar sannar eignir hafa.
VIÐHORF
eftir Björgvin
Guðmundsson
bjorgvin@mbl.is
SVO virðist sem
engin stefna sé í Há-
skólanum varðandi for-
eldra í námi. Það er í
höndum einstakra
kennara hvernig þeir
taka á hverju máli. Í
einni deild gengur
barnafólk fyrir í verk-
lega tíma sem haldnir
eru seint á daginn en í
annarri er ósveigjanleg
mætingaskylda, jafnvel
fyrir einstætt tveggja
barna foreldri. Röskva
mun beita sér fyrir því
að sérstakt tillit verði
tekið til foreldra þegar
tímar hafa mæting-
arskyldu eða eru
kenndir seint á daginn.
Algengt er að stunda-
kennarar séu í annarri
vinnu á daginn og
tímar þeirra byrji ekki
fyrr en eftir almennan
vinnutíma. Fyrir barn-
lausan nemanda getur
þetta valdið því að ein-
beitingin sé orðin verri
og tímarnir rekist á
aðra dagskrá. Afleið-
ingarnar eru öllu verri
fyrir barnafólk sem þarf að sækja
börnin sín í leikskóla og skóla.
Leikskólagjöld fara
stighækkandi
Leikskólagjöld fyrir þann hóp
þar sem annað foreldrið er í námi
en hitt á atvinnu-
markaði eru að
hækka gríðarlega.
Þau fara stighækk-
andi fram að hausti
en núverandi meiri-
hluti Stúdentaráðs
hefur kynnt árangur
sinn gegn þessum
hækkunum sem sigur.
Þessi sýndarárangur
er ekki viðunandi og
eiga háskólanemar að
geta treyst á Stúd-
entaráð í svo mik-
ilvægum hagsmuna-
málum
Forgangsröðun í
fjölskyldumálum
verður að breytast
Lítið hefur þó farið
fyrir hagsmunabaráttu
fjölskyldunefndar
Stúdentaráðs und-
anfarið ár þrátt fyrir
kraftmikið starf. Jóla-
föndur, íþróttaskóli og
fjölskyldudagur í Hús-
dýragarðinum voru
framlag meirihlutans
til baráttunnar. Nú
skal ekki gera lítið úr þessum við-
burðum en Röskva setur spurn-
ingamerki við þýðingu slíkrar dag-
skrár fyrir hagsmuni foreldra.
Vissulega er mikilvægur liður í
sameiningu foreldra sem hóps að
hittast og kynnast. En má þá ekki
gera betur? Eðlilegast væri að
stofna félag foreldra sem hefði það
hlutverk að sameina foreldra. Hlut-
verk Fjölskyldunefndar Stúd-
entaráðs er í augum Röskvu mjög
skýrt – að verja hagsmuni foreldra
í Háskólanum. Ljóst er að það
verður að forgangsraða fjölskyldu-
málum á annan hátt en gert hefur
verið innan Stúdentaráðs á síðustu
misserum. Á morgun hefjast kosn-
ingar til Stúdentaráðs, stöndum
saman og kjósum Röskvu sem mun
beita sér af krafti fyrir alvöru hags-
munamálum fjölskyldufólks innan
Háskóla Íslands.
Gerum Háskólann
fjölskylduvænni
Dögg Proppé Hugosdóttir og
Eva Bjarnadóttir skrifa vegna
kosninga í Stúdentaráð HÍ ’Ljóst er að það verðurað forgangsraða
fjölskyldumálum á
annan hátt en gert
hefur verið innan
Stúdentaráðs á
síðustu misserum.‘
Dögg Proppé
Hugosdóttir
Dögg skipar annað sæti á lista
Röskvu til Stúdentaráðs og
Eva er fulltrúi Röskvu í Jafnréttis-
og öryggisnefnd SHÍ.
Eva
Bjarnadóttir
Í DAG, 8. febrúar, er Netörygg-
isdagurinn haldinn öðru sinni í 30
löndum heims. Með Netörygg-
isdeginum vilja samtök á alþjóð-
legum samstarfsvettvangi stuðla
að vakningu meðal almennings um
örugga netnotkun – sérstaklega
meðal ungra notenda.
Viðburðir á þessum
degi njóta stuðnings
Viviane Reding,
framkvæmdastjóra
Evrópusambandsins í
málefnum fjölmiðla-
og upplýsinga-
samfélagsins, og er
hún verndari sögu-
samkeppni sem hefst
meðal grunnskóla-
barna í 17 löndum
þennan dag.
Netöryggisdag-
urinn á Íslandi
Heimili og skóli – landssamtök
foreldra er aðili að Evrópusam-
starfi um aukið öryggi barna og
unglinga í notkun Netsins og
nýrra miðla.
Verkefnið heitir SAFT sem
stendur fyrir Samfélag, fjölskylda
og tækni. Í verkefninu verður lögð
áhersla á vakningu, ekki bara
meðal foreldra, barna og skóla-
kerfisins, heldur í samfélaginu öllu
um mikilvægi þess að kunna að
umgangast Netið og nýja miðla og
forðast þær hættur sem þar
kunna að leynast.
Í tilefni af Netöryggisdeginum
bjóða samtökin til dagskrár í
Hlíðaskóla í Reykjavík kl. 15 í
dag. Sérstakur gestur dagskrár-
innar er Þorgerður Katrín Gunn-
arsdóttir menntamálaráðherra
sem mun fyrir hönd grunnskóla
landsins veita viðtöku kennsluefni
um örugga netnotkun fyrir 4.–6.
bekki grunnskóla. Kennsluefnið
var, ásamt könnun á netnotkun
barna, unnið innan SAFT-
verkefnisins, samstarfsverkefni 7
aðila í 5 löndum sem unnið var á
árunum 2002–2004.
Sögusamkeppni
Hápunktur viðburða á Net-
öryggisdaginn verður upphaf
sögusamkeppni sem grunn-
skólabörn á aldrinum 9 til 16 ára
geta tekið þátt í. Þátttakendur
skrifa sögu og skila á stafrænu
formi (heimasíða, CD-
ROM, myndasaga
o.s.frv.). Sagan á að
fjalla um Netið og
efni sem tengist
öruggri netnotkun.
Markmið sögu-
samkeppninnar er að
fá skóla, kennara og
nemendur til þess að
velta eðli Netsins fyr-
ir sér og skoða kosti
þess og galla. Vegleg
verðlaun verða veitt
og er keppt í 4 flokk-
um: 9–12 ára og 13–16
ára, hóp- og einstakl-
ingskeppni. Einnig verða veitt
sérstök verðlaun fyrir bestu
tæknilegu lausnina. Verðlaunahaf-
ar í löndunum 17 taka síðan þátt í
úrslitakeppni sem haldin verður í
Evrópu í október. Besta sagan
verður gefin út á móðurmáli sig-
urvegarans og á ensku í bók sem
dreift verður á heimsvísu. Frestur
til að skila sögum er til 17. maí
nk. Allar nánari upplýsingar um
fyrirkomulag keppninnar og sögu-
persónurnar er að finna á
www.saft.is
SAFT – Samfélag,
fjölskylda og tækni
Heimili og skóli – landssamtök
foreldra er tengiliður og fram-
kvæmdaaðili á Íslandi í samevr-
ópsku vakningarverkefni um
örugga notkun Netsins og nýrra
miðla sem styrkt er af Safer Int-
ernet Action áætlun Evrópusam-
bandsins. Yfirskrift verkefnisins á
Íslandi er SAFT sem stendur fyr-
ir Samfélag, fjölskylda og tækni.
Verkefnið er sjálfstætt framhald
SAFT-verkefnisins sem Heimili og
skóli vann að fyrir Íslands hönd á
árunum 2002 til 2004. Netörygg-
isdagurinn og sögusamkeppnin
eru hluti af verkefninu sem er til
tveggja ára en önnur helstu
áhersluatriði í vakningarátakinu
eru: siðferði á Netinu; gagnrýn
netnotkun, farsímaöryggi; tölvu-
eikjanotkun; strákar og stelpur á
Netinu og persónuvernd.
Netið er ekki eintómur hryll-
ingur og klám. Hins vegar leynast
þar hættur sem ber að varast. Það
má líkja ferðalagi á Netinu við
heimsókn til stórborgar. Þú ferð
ekki inn í dimm húsasund á kvöld-
in; þú skilur ekki veskið þitt eftir
á glámbekk; þú gengur á gang-
stéttum og stoppar á rauðu ljósi
o.s.frv.
Ef þú fylgir þeim reglum sem
gilda í samfélaginu, hvort sem
þær eru samskiptalegs eða örygg-
islegs eðlis, verður heimsóknin
ánægjuleg og þú upplifir marga
ánægjulega hluti. Með því að
þekkja hætturnar lærist þér
smám saman að þræða hjá þeim.
Netið er hafsjór upplýsinga og
ánægjulegra samskipta en til þess
að upplifa það með þeim hætti
verðum við að þekkja og læra að
sneiða hjá fúlu pyttunum.
Kennsluefnið, niðurstöður
SAFT-könnunarinnar og allar
upplýsingar um sögusamkeppnina
má finna á heimasíðu verkefnisins,
www.saft.is. Einnig má benda á
nýja samevrópska netgátt sem
opnuð verður í dag en þar má
finna mikið af góðum upplýsingum
um netöryggi: http://www.safer-
internet.org.
Samfélag, fjöl-
skylda og tækni
Grímur Atlason fjallar um
Alþjóða Netöryggisdaginn
’Með Netöryggis-deginum vilja samtök
á alþjóðlegum
samstarfsvettvangi
stuðla að vakningu
meðal almennings um
örugga netnotkun
– sérstaklega meðal
ungra notenda.‘
Grímur
Atlason
Höfundur er verkefnisstjóri
hjá Heimili og skóla.