Morgunblaðið - 09.02.2005, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 9. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
MIKIÐ hefur verið gasprað um
meint geðræn einkenni í umræðun-
um um málefni Bobbys Fischers að
undanförnu. Samt get-
ur nú í raun verið mjög
vandasamt að greina
hvar skilur með feigum
og ófeigum í því efni og
stundum næsta óger-
legt.
Sumir líta svo á að
persónuleiki og hátta-
lag manna í víðri merk-
ingu séu samofin úr og
mótuð af þeim aðferð-
um sem sálarlífið og
mannshugurinn lærir
og þróar með sér strax
frá öndverðu til að
styrkja og verja sinn
„innri mann“, viðkvæmt tilfinninga-
líf, sjálfsvitundina og hæfni hennar til
sjálfsstjórnar, raunveruleikatengsla
og tjáskipta á lífsleiðinni. Skapgerð
og geðheilsa hvers og eins mótast
þannig af fjölda samofinna þátta þar
sem samsetning þeirra, styrkur og
„magn“ skipta sköpum hvað varðar
geðheilbrigði eða skort á því, en um
eiginlegan eðlismun er ekki að ræða.
Það er alkunna að eftir því sem
meira afli og tíma er varið til sérhæf-
ingar á þröngum sviðum þá getur
slíkt stundum virst á kostnað ann-
arrar þjálfunar og þekkingar – og
stórmeisturum skákarinnar sem öðr-
um getur þá fatast á stóra skákborði
mannlífsins – þótt líklega nái rætur
vandans oftast dýpra.
Einhyggja, viljastyrkur og stífni
geta bæði eða ýmist leitt til glæstra
afreka og/eða hörmulegra ófara,
sorgar í kjölfar sigurs. Veldur hver á
heldur. Ekki er allt sem sýnist.
„Höpp og slys bera dularlíki“. Dæm-
um af gætni.
Leikir Bobby Fischers á stóra
skákborði lífsins hafa verið misjafnir.
Góðar stöður hafa hrunið. Sigið á
ógæfuhliðina. Dæmi um slíka fing-
urbrjóta hans á síðari árum teljast
mjög svo hvatvísleg og betur ósögð
ummæli hans í garð bandarískra
stjórnvalda – svo og Gyðinga –
hversu réttmæt sem tilefnin kunna
að hafa verið í hans augum. En ætla
mætti að skákmaðurinn Fischer væri
einn virtasti álitsgjafi heims í stór-
pólitískum efnum í ljósi hinna öfga-
kenndu viðbragða stjórnvalda og
einkum dómskerfis í
heimalandi hans, svo
sem að gera hann út-
lægan með grimmileg-
um hótunum, rústa eig-
um hans og leita enn í
dag hefnda með lúa-
legum hætti.
Hafi Fischer verið
erfiður – og þá ekki síst
sjálfum sér – og hafi
hann sálræn eða geð-
ræn einkenni, sem alls
ekkert er verið að
reyna að hrekja í skrifi
þessu, hvað má þá
segja um misbeitingu
eða ofbeitingu valdsins á hinum kant-
inum? Eru bolabrögð ofureflisins,
jafnvel hin „löglegu“, og hefnd-
arþorsti og refsiþráhyggja ekki fyrst
og fremst birtingarform frumstæðra
varnarhátta sem endurspegla sjálfs-
upphafningu minnimáttarkenndar,
innri glundroða, hræðslu og aðsókn-
arkennd þótt slíku sé jafnan harðlega
afneitað?
Ömurlegheitin gagnvart sjálfum
Chaplin á sínum tíma og ofbeldið
gegn Ezra Pound koma í hug. Fleira
mætti tína til. Mættum við kannski
biðja um menningar- og samfélags-
sálgreiningu? Hver er sjúkur þegar
upp er staðið?
Hvað sem líður margumtöluðum
samskiptavanda, hleypidómum og
öfgafullum ummælum Fischers í
gegnum tíðina, þá er í raun ekki vitað
til að hann hafi nokkru sinni gert
flugu mein.
Betur hefði hann þrasað minna við
forystumenn skákheimsins á sínum
tíma, en altalað er að við skákborðið
var hann ætíð drengilegur og sann-
gjarn og skáklistinni sem slíkri sýndi
hann mikla hollustu, þótt í ýmsum
framkvæmdaratriðum væru og verði
mörg viðbrögð hans talin óheppileg.
Líkt og Mozart og Einstein á sín-
um sviðum lista og vísinda var Bobby
Fischer einstæður afreksmaður í
sinni grein. Hann lyfti skákíþróttinni
á hærra svið vinsælda og virðingar,
þótt hann megnaði ekki að fylgja því
eftir eins og vænst var. En hann
veitti og veitir enn með arfleifð sinni
ómældum fjölda skákiðkenda ótelj-
andi ánægjustundir við taflborðið.
Hér á landi er án efa hvað mest
„þéttni“ (concentration) velunnara
Fischers og hér á hann einn sinn
nánasta persónulega vin og líklega
þann traustasta, Sæmund Pálsson.
Bobby Fischer hefur nú beðið Ís-
lendinga ásjár. Hér er góður viðbún-
aður til að veita honum viðtöku.
Hrakhólatilvera og nú síðast fárán-
leg fangelsun Fischers er orðin
lengri en nokkurn óraði fyrir. Mál
hans hefur eðli sínu samkvæmt al-
gjöra sérstöðu meðal umsókna um
landvist hér og ríkisfang. Fischer er
nú ennfremur greinilega orðinn mjög
þrekaður til líkama og sálar og þolir
ekki öllu meira álag. Þessari kúgun
verður nú að linna. Staðan er slík að
um bráðatilvik er að ræða.
Við Íslendingar eigum nú næsta
leik og þá sýnist mér að Japanir geti
enn bjargað heiðri sínum „í horn“ á
elleftu stundu – í þessum ójöfnu
átökum. Ég vil því fyrir hönd allra
velunnara Bobby Fischers skora á
Allsherjarnefnd Alþingis og aðra
sem málið varðar að veita Bobby
Fischer íslenskan ríkisborgararétt
strax. Brimbrjóturinn, Davíð Odds-
son, hefur nú með eftirminnilegum
hætti skipað sér í sveit með þeim sem
beita sér fyrir lausn málsins. Á hann
heiður skilið. – Nú hlýtur þetta að
hafast!
Bobby Fischer
sætir valdníðslu
Magnús Skúlason fjallar
um mál Bobbys Fischers ’Fischer er núennfremur greinilega
orðinn mjög þrekaður
til líkama og sálar og
þolir ekki öllu meira
álag. Þessari kúgun
verður nú að linna.‘
Magnús
Skúlason
Höfundur er yfirlæknir Réttar-
geðdeildarinnar á Sogni.
HÁSKÓLI Íslands er stærsti
vinnustaður landsins og þar starfa
tæplega 10.000 manns.
En þrátt fyrir gífurlegt umfang
skólans skipar hann ekki stóran sess
í dægurmálaumræðunni.
Sterkur og gagnrýninn háskóli er
ein af grundvallarstoðum lýðræð-
issamfélags og á hann að vera vett-
vangur skoðanaskipta og nýsköp-
unar.
Greinar eins og íslenska, sagn-
fræði, fornleifafræði og guðfræði
eru greinar sem eru aðeins kenndar
við HÍ og eiga seint upp á pallborðið
hjá öðrum skólum sem bjóða upp á
afar takmarkað úrval náms sem
ódýrt er að kenna.
Í stórum og vinsælum fögum við
t.d. Háskólann í Reykjavík og Bif-
röst er hægt að kenna stórum hóp-
um nemenda í senn og getur því einn
kennari séð um mun stærri hóp
nemenda en í hinum smáu, en mik-
ilvægu, fögum sem kennd eru við
HÍ.
Einkareknu háskólarnir inn-
heimta há skólagjöld og fá samhliða
því framlög frá ríkinu á hvern nem-
anda.
Síðastliðin fjögur ár hefur HÍ tek-
ið við fleiri nemendum en fjárhags-
rammi fjárlaga gerir ráð fyrir, enda
þótt öllum hafi verið ljóst að fjöldi
nemenda við skólann myndi aukast.
Þetta þýðir að skólinn fær ekki
greitt fyrir alla virka nemendur og
því hefur hlutur skólans undanfarin
ár rýrnað og skuldahalinn lengist á
hverju ári.
Það er því deginum ljósara að Há-
skóla Íslands er mismunað af stjórn-
völdum.
Ríkisstjórnarflokkarnir sam-
þykktu frumvarp þar sem fest var í
lög að svokölluð skráningargjöld við
ríkisháskólana hækka um 40% á
komandi skólaári.
Þessi hækkun er í
engu samræmi við al-
menna verðlagsþróun
og það sem meira er,
LÍN lánar ekki fyrir
skráningargjöldunum.
Fjárskortur, pláss-
skortur, aðstöðuleysi,
óréttlát samkeppn-
isstaða og bág fjár-
hagsstaða nemenda
eru aðeins nokkur af
þeim málum sem bet-
ur mega fara í Há-
skóla Íslands.
Fjárskorturinn er þegar farinn að
bitna á gæðum námsins.
Deildir fá ekki leyfi háskóla-
yfirvalda til að ráða í stöður þar sem
prófessorar hætta eða fara á eftir-
laun og á endanum mun það bitna á
náminu.
Háskólayfirvöld og Stúdentaráð,
undir forystu Vöku, hafa verið al-
gjörlega andlaus í baráttunni fyrir
bættum hag skólans og skólinn skip-
ar ekki sess í þjóðfélagsumræðunni
þrátt fyrir að vera stærsti vinnu-
staður landsins.
Röskva vill blása til sóknar og
breyta brag stúdentastjórnmálanna
og gera stúdenta að virkum og virt-
um samfélagshópi.
Snúum vörn í sókn
Gunnar Örn Heimisson og
Ásgeir Runólfsson skrifa vegna
kosninga til Stúdentaráðs HÍ
’Varla þarf að takafram að þessi hækkun
er í engu samræmi
við almenna verð-
lagsþróun.‘
Gunnar Örn
Heimisson
Gunnar er stúdentaráðsliði Röskvu
og Ásgeir skipar 1. sæti á lista
Röskvu til Stúdentaráðs í ár.
Ásgeir
Runólfsson
É
g velti því stundum
fyrir mér hvernig
okkur, þessum kyn-
slóðum, sem nú eru
uppi, verður lýst í
framtíðinni. Hvað verðum við
nefnd? Neyslukynslóðirnar? Kyn-
slóðirnar sem fengu allt upp í
hendurnar? Kynslóðirnar sem
ekki þurftu að hafa fyrir neinu?
Skuldsettu kynslóðirnar?
Ég velti þessu enn á ný fyrir
mér er ég les niðurstöðu nýlegrar
rannsóknar, á vegum norrænu
ráðherranefndarinnar, á lífsstíl
ungs fólks á Norðurlöndunum.
Rannsóknin var byggð á viðtölum
við ungt fólk á Norðurlöndunum
á aldrinum átján til þrjátíu ára.
Greint var frá
niðurstöðum
hennar í Morg-
unblaðinu á
mánudag. Af
rannsókninni
má sjá að ungt
fólk lifir hátt og fjármagnar
neyslu sína með lánum og yf-
irdrætti. Það eyðir í merkjavöru,
skemmtanir, GSM-síma, góðan
mat, tölvur, húsbúnað og fleira.
Það vill m.ö.o. njóta líðandi
stundar til hins ítrasta, en hefur
minni áhyggjur af morgundeg-
inum og skuldunum sem bíða
handan hornsins. En auðvitað
kemur að skuldadögum fyrr eða
síðar.
Tíminn á náttúrulega einn eftir
að leiða í ljós hvaða merkimiða
börnin okkar eiga eftir að gefa
okkur. Það er hins vegar for-
vitnilegt að velta því fyrir sér
hvernig við skilgreinum okkur
sjálf. Við erum jú ágætlega dug-
leg við það, enda má ef til vill til
sanns vegar færa að það sé í eðli
mannsins að flokka og skilgreina.
Þannig höfum við líka vaðið fyrir
neðan okkur.
Í því sambandi má dvelja við
tilhneigingu okkar til að skil-
greina heilu kynslóðirnar. Hver
hefur t.d. ekki heyrt um hippa-
kynslóðina, uppa-kynslóðina,
x-kynslóðina, @-kynslóðina,
GSM-kynslóðina og þumal-
puttakynslóðina? Nýjasta dæmið
er svo krúttkynslóðin.
Þannig spretta upp nýjar kyn-
slóðir eða réttara sagt nýjar skil-
greiningar á kynslóðum með
reglulegu millibili.
Því má bæta við að við flokkum
ekki bara mannfólkið eftir kyn-
slóðum. Við tölum um nýja kyn-
slóð bíla, svo dæmi sé nefnt, og
nýja kynslóð farsíma. En það er
annað mál.
En lítum nánar á hvernig þess-
um kynslóðum hefur verið lýst í
grófum dráttum. Byrjum á eft-
irstríðsárakynslóðinni, eins og
hún hefur verið nefnd. Þeir sem
tilheyra henni eru fæddir á ár-
unum 1945 til 1960. Henni fylgir
auðæfi og vöxtur, hún er bjart-
sýn, hún hefur sterk tengsl við
vinnustað sinn, hún leggur
áherslu á efnisleg gæði og leggur
rækt við kjarnafjölskylduna.
Þá er það x-kynslóðin. Þeir
sem tilheyra henni eru fæddir á
árunum 1961 til 1976. (Þessi kyn-
slóð hefur að mínu mati ekki
fengið neitt sérstaklega uppörv-
andi lýsingar – svo vægt sé til
orða tekið.) Stundum hefur verið
talað um hana, sem tómu kyn-
slóðina eða gleymdu kynslóðina.
Einhvers staðar las ég líka að
hún væri svartsýn, óræðin, kald-
hæðin og rótlaus. Enda ekki
kennd við x að ástæðulausu. Auk
þess metur hún lítið kjarnafjöl-
skylduna og skilur gjarnan við
maka sinn.
Því næst kemur @-kynslóðin.
Þeir sem tilheyra henni eru
fæddir á árunum 1977 til 1992.
Henni fylgir auðæfi og vöxtur,
eins og eftirstríðsárakynslóðinni,
og svo er hún líka bjartsýn. Hún
er þó sjálfhverf og vill starfa
sjálfstætt. Hún leggur ekki endi-
lega áherslu á kjarnafjölskylduna
en ræktar börnin því meira.
Þumalputtakynslóðin er svo
enn eitt fyrirbærið, en í sama
flokk fellur sennilega gemsa-
kynslóðin og @-kynslóðin.
Heitið dregur nafn sitt af því
að fólk notar þumalfingurinn
mikið þegar það sendir smáskila-
boð (SMS) úr gemsanum sínum.
Vísindamenn fundu út, fyrir fá-
einum árum, að unga fólkið væri
með sterkari og fjölhæfari þum-
alfingur en áður gerðist, einfald-
lega vegna þess að það notaði
hann meira, svo vitnað sé í grein
Morgunblaðsins um þetta efni, í
mars 2002. „Sumir eru hættir að
nota vísifingurinn til að benda
eða hringja dyrabjöllu, þeir nota
þumalfingurinn,“ sögðu vís-
indamennirnir, er þeir skil-
greindu þumalputtakynslóðina.
Að lokum vil ég nefna krútt-
kynslóðina, sem nú virðist vera að
ryðja til rúms, að minnsta kosti
að nafninu til. Sú kynslóð á víst
að vera fædd á níunda áratugnum
og síðar. Einhver sagði mér að
tónlistarmenn eins og Mugison
og strákarnir í Sigur Rós, væru
holdgervingar þessarar kyn-
slóðar. „Voða krúttlegir strákar,“
sagði mér ung kona, sem er búin
að kynna sér þessi mál.
Unga konan sagði mér líka að
„krútt-strákarnir“ væru and-
stæður „metrósexúal karlanna“
en það eru víst karlar sem víla
það ekki fyrir sér að vera farð-
aðir, í bleikum skyrtum, með
hneppt niður á bringu. (Er mér
tjáð af þeim sem gerst þekkja.)
Einhvern tíma var mér sagt að
ég tilheyrði x-kynslóðinni. Alltént
er ég fædd á hennar tímabili.
Vissulega kannast ég líka við
margt sem lýsir henni. Ég kann-
ast líka við margt úr @-kynslóð-
inni og þumalputtakynslóðinni.
Krúttkynslóðina læt ég þó liggja
milli hluta.
Hvaða kynslóð tilheyri ég þeg-
ar allt kemur til alls?
Já, það vantar ekki skilgrein-
ingarnar. Um leið og ný tækni
eða nýr lífsstíll kemur til sög-
unnar búum við til merkimiða.
En erum við kannski komin út í
öfgar í þeim efnum? Erum við
komin allt of langt í því að end-
urskilgreina okkur aftur og aft-
ur? Eru þessar „ofurskilgrein-
ingar“ kannski lýsandi fyrir
rótleysi okkar? Höfum við það of
gott? Erum við í tilvistar-
kreppu? … Kannski ég láti öðr-
um eða ef til vill komandi kyn-
slóðum um að dæma um það.
Hvernig
erum við?
„Hver hefur t.d. ekki heyrt um
hippa- kynslóðina, uppa-kynslóðina,
x- kynslóðina, @-kynslóðina og þumal-
puttakynslóðina? Nýjasta dæmið
er svo krúttkynslóðin.“
VIÐHORF
Eftir Örnu
Schram
arna@mbl.is