Morgunblaðið - 03.04.2005, Side 10

10 SUNNUDAGUR 3. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Robert James Fischer, alltaf kall-aður Bobby, er lítið fyrir að borðasúkkulaði. Segir tennurnar ekkisérlega sterkar; ekki er annað aðsjá en það vanti í það minnsta tvær
í neðri góm vinstra megin, og hann vill ber-
sýnilega fara varlega í þessum efnum.
Páskaeggið á stofuborðinu hjá honum á svít-
unni á Hótel Loftleiðum virtist nefnilega
ósnert á fimmtudaginn, nokkrum dögum eftir
páska; egg sem hann fékk að gjöf frá hótelinu,
og þess vegna var spurningin látin flakka áður
en við kvöddum hann.
Ætli hann hafi kannski gaman af máls-
háttum?
Eggið var ekki lengur í plastinu og blaða-
maður rak augun í það á leiðinni út að búið var
að fjarlæga lokið úr gatinu aftan á egginu, sem
var heilt að öðru leyti. En það var orðið of
seint að spyrja. Líklega dónalegt að snúa við
og forvitnast um það hvaða málshátt hann
fékk. Hefði reyndar verið býsna flott byrjun á
viðtali að upplýsa að Fischer hefði t.d. fengið
Vont er vinalaust land eða Oft er misjafn sauð-
ur í mörgu fé úr páskaegginu sínu. Jæja,
spyrjum hann bara næst. Kannski hefur hann
alls engan áhuga á málsháttum.
Fischer segist enn ekki hafa ákveðið hvar
hann ætli að setjast að. Það geti alveg eins
orðið hér á landi, eins og einhvers staðar ann-
ars staðar, og ef svo færi þá ekkert endilega í
Reykjavík.
Hann er þekktur fyrir allt annað en liggja á
skoðunum sínum, hann hefur lengi látið vaða á
súðum um illsku gyðinga og meint „alheims-
samsæri“ þeirra og gagnrýnir jafnan banda-
rísk stjórnvöld harðlega þegar færi gefst.
Engin undantekning er á því í þessu samtali
við blaðamenn Morgunblaðins.
Þið hafið glatað einhverju …
Hann er glaður, brosir annað veifið en brún-
in þyngist á stundum. Honum liggur hátt róm-
ur, er yfirleitt fljótur til svars og ákveðinn. Og
eftir þessa stund með honum fær maður á til-
finninguna að Fischer geti ekki einbeitt sér al-
mennilega nema að einu í einu. Þegar einn
vina hans, sem kom í heimsókn þegar liðið var
á samtalið við Morgunblaðsmenn, stóð upp og
fór að tala í farsíma, meira að segja lágt, ann-
ars staðar í stofunni missti meistarinn einbeit-
inguna. Sagði símamanninn verða að fara í
næsta herbergi; – Ég get ekki talað við þá á
meðan hann er að tala í símann hér inni.
Var alls ekki reiður. Þetta var allt í góðu, en
hann vildi geta einbeitt sér að því sem máli
skipti. Örugglega nauðsynleg kúnst skák-
kappa að halda athyglinni á þeim mönnum
sem hann á við hverju sinni, hvort sem það eru
kóngar, drottningar, biskupar eða blaðamenn.
Hann nefnir dæmi sjálfur í upphafi samtals-
ins sem bendir til þessa. Hefur orð á því að
Reykjavík dagsins í dag sé mjög ólík því „vina-
lega þorpi“ sem honum hafi fundist borgin
1972, þegar einvígið við Spasský fór fram.
„Annars hef ég verið að átta mig á því, eftir
samtöl við Sæma, að ég man ákaflega lítið eftir
Reykjavík eða því umhverfi sem ég var í þá.
Skákin var það eina sem komst að. Ég var svo
einbeittur.“
Sæmi er auðvitað Sæmundur Pálsson lög-
regluþjónn; Sæmi rokk, gæslumaður Fischers
meðan á Einvígi aldarinnar stóð 1972 og vinur
hans síðan.
Þegar hann er spurður síðar í samtalinu
hvers vegna þeir Sæmi hafi náð svona vel sam-
an útskýrir Fischer það þannig að Sæmi sé svo
ólögguleg lögga. „Lögregluþjónar eiga það til
að líta niður á fólk og vilja sýna vald sitt. Að
minnsta kosti í Bandaríkjunum, og ég við-
urkenni að það er ekki alltaf að ástæðulausu.
En Sæmi er allt öðruvísi.“
Fischer segist sem sagt geta fullyrt að borg-
in hafi verið huggulegri í þann tíð; „mér finnst
ekki eins fallegt hérna núna. Það er búið að
byggja svo mikið og hér eru svo margir bílar.
Andrúmsloftið er reyndar enn hreint og gott,
en það er ekki eins notalegt hérna. Ekki eins
cozy, sagði hann á ensku. „Og þá á ég auðvitað
bara við Reykjavíkursvæðið. Ég hef ekki farið
víðar. En mér finnst eins og þið hafið glatað
einhverju …“
Og það styttist í að Fischer fari virkilega á
flug í fyrsta skipti í samtalinu. En ekki í það
síðasta.
Upphaf endalokanna
Á borðinu lá hulstur utan af DVD mynd
Ómars Ragnarssonar um hálendi Íslands; In
Memoriam? kallast hún á ensku og hefur haft
mikil áhrif á Fischer á stuttum tíma. „Ég varð
mjög sorgmæddur þegar ég horfði á þessa
mynd. Og reiður. Ég get ekki skilið að nokkr-
um manni geti fundist framkvæmdirnar [á há-
lendinu] af hinu góða. Það ætti að stöðva þær
þegar í stað; þær eru auðvitað ekkert annað en
stórkostlegt hneyksli.“
Hann segist hafa lesið um það fyrir nokkr-
um árum í erlendu blaði að virkjanafram-
kvæmdirnar stæðu fyrir dyrum eystra, en
ekki trúað því. „Mér fannst það strax hræði-
legt. Ég heyri að fólk telur baráttuna tapaða,
vegna þess hve vel á veg framkvæmdir eru
komnar en það má ekki gefast upp. Mér finnst
það brjálæði að gefast upp. Þetta rask á há-
lendinu hefur vond áhrif á ferðaþjónustuna.
Hvað gerist næst, ef þessi virkjun verður að
veruleika?“
Þeim Íslendingum sem eru á móti virkj-
unarframkvæmdum á hálendinu fjölgaði sem
sagt um einn í vikunni sem leið!
Einhvers staðar las Fischer að framkvæmd-
irnar á hálendi Íslands væru mesta umhverf-
ishneyksli í Evrópu, en „það er reyndar ekki
rétt. Eitt kjarnorkuver, hvar sem það er stað-
sett, er enn hræðilegra en allt annað. Kjarn-
orkuver er fáránlegt fyrirbæri; það versta fyr-
ir umhverfið sem hugsast getur“.
Við komum nánar að kjarnorkunni síðar.
Aðspurður segist Fischer að sjálfsögðu tjá
sig um málefni íslenska hálendisins eins og
annað, finnist honum ástæða til. „En ekki sér-
staklega sem Íslendingur, heldur sem íbúi á
jörðinni.“ Ítrekar svo að hann skilji hreinlega
ekki hvernig slíkt slys geti átt sér stað hér-
lendis.
„Þetta mál er upphaf endalokanna fyrir Ís-
land,“ segir hann.
Ekki bætir úr skák að eigandi fyrirhugaðs
álvers í Reyðarfirði skuli vera bandarískt stór-
fyrirtæki – segir slík kompaní einungis og ætíð
hugsa um að misnota þá sem þeir geta í gróða-
skyni. „Þeir eru aðeins hér vegna þess hve
orkan er ódýr. Þeim er alveg sama um land og
þjóð.“
Nefnir dæmi um bandarískt fyrirtæki sem
hafi orðið uppvíst að hneyksli í Indónesíu fyrir
fáeinum árum. Milljónum tonna af eiturefnum
hafi verið sleppt í sjóinn – „kannski var það
slys, kannski viljandi“ – og bandarísk stjórn-
völd hafi fengið þá fimm stjórnendur fyrirtæk-
isins lausa sem settir voru í fangelsi. Sama fyr-
irtæki hafi verið sakað um alls kyns óhæfu í
fleiri löndum. „Sams konar hneyksli verður
staðreynd hér á landi ef haldið verður áfram
með þessar framkvæmdir. Mér er ómögulegt
að skilja hvers vegna fólk vill þetta. Svona
nokkuð er það síðasta sem þið þarfnist.“
Slítið tengslin
Fischer fullyrðir að hann hafi verið hand-
tekinn í Japan að fyrirskipan bandarískra
stjórnvalda; Japanar séu logandi hræddir við
þau og þróunin verði sú sama hér á landi nema
öll tengsl við Bandaríkin verði slitin. „Þið ætt-
uð að reka herinn burt, loka bandaríska sendi-
ráðinu og banna viðskipti við öll bandarísk fyr-
irtæki.“ Fischer leggur áherslu á að sér sé
fúlasta alvara. „Þeir sem höfðu ekki áttað sig á
eðli Bandaríkjamanna hljóta að vera vissir eft-
ir innrásina í Írak. Þeir réðust einungis þar
inn vegna olíunnar og er nákvæmlega sama
hvort hundruð manna hafi drepist eða þús-
undir muni liggja í valnum þegar yfir lýkur.
Það eina sem hefur áhrif á bandarískan al-
menning er ef þeirra eigin hermenn slasast
eða láta lífið. Milljónir Íraka myndu ekki einu
sinni skipta máli.
Bandarískur almenningur er ekki slæmt
fólk, heilaþvotturinn er bara svo yfirgengileg-
ur.“
Fischer er kominn í ham og beinlínis óstöðv-
andi: „Ég skynjaði snemma að eitthvað var
bogið við bandarískt þjóðfélag en hafði ekki
þroska til að tjá mig um það. Kalda stríðið var
í algleymingi; ég var andsnúinn Sovétríkj-
unum, var á móti kommúnismanum, en það
var ekki einvörðungu vegna áróðurs í Banda-
ríkjunum heldur upplifði ég hvernig logið var
upp á mig. Mörgu var vissulega ábótavant í
Bandaríkjunum en Sovétríkin voru mun verri
staður.“
Bandarískir skákmenn hlógu dátt, segir
Fischer, að þeim fullyrðingum Yefim Gellers,
hins kunna sovéska stórmeistara, í bók fyrir
margt löngu að í Sovétríkjunum væri skákin
leikur hins almenna borgara en þeir sem legðu
stund á hana í Bandaríkjunum væru aðeins
hinir spilltu og ríku. „Það vissu allir að sov-
éskir skákmeistarar höfðu það miklu betra en
við, þeir bandarísku.“
Og fyrst Rússarnir lugu þessu segist Fisc-
her hafa sannfærst um að þeir væru með
óhreint mjöl í fleiri pokahornum. „Þeir réðust
inn í Ungverjaland, þeir unnu að gerð vetn-
issprengju – en Sovétmenn voru þó ekki jafn-
slæmir og Bandaríkjamenn vildu vera láta.“
Stjórnvöld vestanhafs útskýrðu lengi vel
fjölda bandarískra hermanna í Evrópu með
því hve mikil hætta væri á innrás Sovétmanna
þangað, segir Fischer og Sovétmenn báru því
við á móti, að þeir þyrftu þann fjölda her-
manna sem raun bar vitni í austurhlutanum
vegna hættu á innrás Nato-ríkjanna þangað
yfir. „Hvað gerðist svo þegar Varsjár-
bandalagið var leyst upp? NATO hefur stækk-
að og er orðið öflugra en nokkru sinni. Ég
nefni þetta í því skyni að árétta að Bandaríkin
eru af hinu illa; svo hefur reyndar lengi verið,
en það kom ekki berlega í ljós fyrr en eftir
hrun Sovétríkjanna.“
Þegar Fischer er spurður hvort það geti tal-
ist óeðlilegt, í kjölfar árásanna á Bandaríkin
11. september 2001, að stjórnvöld þar í landi
leggi aukna áherslu á hernaðarmálefni, svarar
hann strax: „Bandaríkjamenn geta sjálfum sér
kennt um árásirnar 11. september.“ Vegna
framferðis þeirra víða um heim.
Hann kveðst hneykslaður á því að Banda-
ríkjamenn nefni svæðið þar sem tvíburaturn-
arnir stóðu Ground Zero en það hugtak hefur í
gegnum tíðina verið notað yfir miðunarpunkt á
yfirborði jarðar undir eða yfir miðju kjarn-
orkusprengingar. „Með þessu er gefið í skyn
að árásin á tvíburaturnana sé jafnvel grimmi-
legri en þegar þeir sjálfir vörpuðu kjarnorku-
sprengju á Hiroshima!“ Fischer hlær vegna
þess hversu heimskulegur honum finnst sá
samanburður. „Margfalt fleiri létu lífið í
Hiroshima.“
Og honum finnst það ekki sæma Banda-
ríkjamönnum að væna þá sem rændu flugvél-
unum og flugu þeim á tvíburaturnana um hug-
leysi, eins og staglast hafi verið á. „Þeir
fórnuðu lífi sínu – er það hugleysi? Hvað má þá
segja um þá Bandaríkjamenn sem vörpuðu
sprengjum á Júgóslavíu? Þeir voru um borð í
flugvélum hátt á lofti og því aldrei í hættu!“
Hann nefnir líka handtöku Saddams Huss-
ein, Íraksforseta, sem Bandaríkjamenn góm-
uðu eftir að hann faldi sig í holu í jörðinni og
veitti enga mótspyrnu. „Sumir sögðu hann
gungu vegna þess að hann gaf sig ekki fram;
gafst ekki upp. Málið er að þeir vildu einfald-
lega lítilsvirða manninn. Hefði hann fallið fyrir
eigin hendi eða farist í bardaga hefði því verið
haldið fram að hann væri bleyða að þora ekki
að mæta örlögum sínum í réttarhaldi. Hræsni
Bandaríkjamanna ríður ekki við einteyming!“
Varðhaldið í Japan
Fischer var handtekinn 13. júlí í fyrra á
Narita-flugvelli í Japan, eins og margoft hefur
komið fram, þegar hann hugðist halda til Man-
illa á Filippseyjum. Hann var í haldi í níu mán-
uði, allt þar til hann fékk að fara „heim“ til Ís-
lands; fyrsta mánuðinn í varðhaldi á
Narita-flugvelli en síðan í fangelsi í borginni
Ushiku, norður af Tókýó, og hann lætur ekki
vel af þeirri vist. Komið hafi verið illa fram við
sig; reyndar ekki verr en aðra, og hann hafi
meira að segja verið í „lúxushluta“ hússins,
haft sinn eigin klefa og yfirleitt komist í síma á
þeim tímum sem það var leyft. Annars staðar í
húsinu voru tveir símar fyrir 40 manns.
Hann hafði ekkert sérstakt fyrir stafni
þennan langa tíma. „Nei, ekki neitt sérstakt.
Ég horfði svolítið á bíómyndir á ensku í sjón-
varpinu, og las blöðin. Og talaði mikið í síma.“
hringdi meðal annars í Spasský, sinn gamla
keppinaut frá því í Reykjavík 1972. Þeir eru
ágætis vinir „en Spasský er samt þrjótur;
hann veit vel af svindlinu en segir ekki frá því.
Hann veit vel að viðureignir Kasparovs og
Karpovs voru fyrir fram ákveðnar, leik fyrir
leik. Rússar hafa lengi langt sig í framkróka
um að svindla skipulega við skákborðið.“
Svo safnaði Fischer úrklippum úr dagblöð-
unum á meðan hann sat inni. Segir talsvert
hafa verið fjallað um mál sitt í Japan en um
miðjan desember, eftir að Ísland bauð honum
landvist hér, og fram í febrúar, hafi hann nær
enga umfjöllun séð neins staðar. „Fjölmiðlum
hefur verið bannað að fjalla um málið á þess-
um tíma.“
Það sem Fischer fannst verst við vistina var
að fangelsið er í næsta nágrenni kjarn-
orkuversins í Tokaimura, þaðan sem geisla-
virk efni leka út og hafa gert í fimm ár, eins
sagði í bréfi sem Fischer sendi Þórði Ægi Ósk-
arssyni, sendiherra Íslands í Japan, í október.
„30. september 1999 varð afar stórt kjarn-
orkuslys þar og tveir starfsmenn versins lét-
ust og a.m.k. 660 íbúar bæjarins urðu fyrir
geislun,“ segir Fischer í bréfinu. Þetta ítrekar
hann nú og segist raunar viss um að mun fleiri
hafi veikst.
Hann óskaði eftir því að verða fluttur í fang-
elsi annars staðar en þeirri beiðni var í engu
sinnt. „Ég gæti hafa orðið fyrir geislun, ég
gæti fengið krabbamein. Þegar ég komst að
því að fangelsið væri í grennd við þetta kjarn-
orkuver fór ég strax fram á að vera færður en
á það var ekki hlustað.“
Á heimasíðunni, sem gefin er upp aftan við
viðtalið, er gríðarlega miklar upplýsingar að
finna um málefni Fischers, m.a. lýsir hann því
í smáatriðum þegar hann var handtekinn í
Japan. Því var haldið fram að vegabréf hans
væri ógilt, en Fischer kannast ekki við það.
Hann endurnýjaði vegabréfið í Bern í Sviss
1997, það átti að gilda í þrjú ár frá þeim tíma
að hann var handtekinn og hann segist hafa
verið beittur harðræði þegar hann var hand-
tekinn án útskýringa. Bandaríkjamenn segjast
hins vegar hafa ógilt vegabréf hans nokkru áð-
ur, en handtökuskipun var á sínum tíma gefin
út á hendur honum eftir einvígið við Spasský
1992, þar sem það þótti brjóta í bága við við-
skiptabann Bandaríkjanna á Júgóslavíu.
Fischer þakkar fyrst og fremst tveimur
manneskjum að hann er frjáls maður; Miyoko
Watai, hinni japönsku vinkonu sinni, fyrir að
hann var ekki rekinn frá Japan og Sæmundi
Pálssyni að hann losnaði úr fangelsinu austur
þar.
Og það kom honum skemmtilega á óvart að
yfirvöld á Íslandi skyldu bjóða honum að
koma. „Ég varð undrandi þegar hlutirnir fóru
að gerast á Íslandi, eftir að mér hafði mistekist
að komast sem pólitískur flóttamaður inn í
önnur lönd.“ Hann reyndi að komast til Sviss,
en segir viðbrögð þarlendra yfirvalda hafa
verið ógeðfelld. „Fyrst fékk ég bréf þar sem
mér var neitað um hæli sem pólitískur flótta-
maður, en jafnframt var tekið fram að ég gæti
áfrýjað þeim úrskurði innan 30 daga. Ég skrif-
aði þá aftur en svarið við því var EKKI
LEYFT, stimplað með stórum stöfum. Og með
fylgdi reikningur upp á 600 franka [rúmlega
30 þúsund krónur] vegna þess hve mikil vinna
hefði verið lögð í að afla upplýsinga um mig!“
Fischer upplýsir að tilraun hafi verið gerð
til þess að koma honum inn í nokkur lönd til
viðbótar, en jafnvel lönd mjög andsnúin
Bandaríkjunum hafi hafnað beiðni hans. Eitt
landanna var Venesúela, en hann vill ekki
nefna fleiri nú. „Ég hugleiddi reyndar strax
eftir að ég var handtekinn og búið var að eyði-
leggja vegabréfið mitt að ef til vill yrði mögu-
legt að komast til Íslands. En [John] Bosnitch
[formaður stuðningsmannahóps Fischers í
Japan] var því mótfallinn; landið væri í Nato
og hér væri bandarískur her og ég féllst á hans
sjónarmið.“
Þegar neitun barst síðan frá hverju landinu
á fætur öðru segist Fischer aftur hafa hugleitt
möguleikann á því að komast hingað. „Ég
mundi að Rússar voru með risastórt sendiráð
hérna 1972, mig rámaði í að kommúnistar
hefðu mikil áhrif hér og Íslendingar væru í
sjálfu sér ekki sérlega hrifnir af Bandaríkj-
unum þrátt fyrir allt. Ég hringdi því í Sæma
og viðraði hugmyndina við hann.“ Þá fóru hjól-
in loks að snúast og Fischer kom til nýs heima
í nýliðinni viku, sem alkunna er. Og nú býr
hann á Hótel Loftleiðum; í sömu svítunni og
hann dvaldi í meðan á einvíginu stóð 1972.
Klukkan
Fischer hefur verið lítt eða ekki áberandi
þann rúma áratug sem liðinn er síðan hann
mætti Spasský aftur en þegar hann er spurður
hvað hann hafi fengist við síðustu ár segir
hann:
„Ég hef unnið að [skák]klukkunni minni,
fyrst í Júgóslavíu, svo í Ungverjalandi og nú
síðast í Japan með fyrirtækinu Seiko. Ég var
búinn að borga þeim 350 þúsund dollara fyrir
og það var stutt eftir þegar fyrirtækið hætti
Ekkert annað land
Hann varð heimsmeistari í Laugardalshöll 1972; bandarísk þjóðhetja eftir
sigur á sovésku „skákvélinni“ í miðju kalda stríðinu og Ísland var eitt það
fyrsta sem kom Bobby Fischer í hug þegar hann var handtekinn í Japan í
fyrra. Skapti Hallgrímsson og Magnús Sigurðsson fóru á fund Íslendings-
ins Fischers, sem sagði þeim að það hefði þó ekki verið fyrr en eftir að
mörg lönd höfðu neitað honum um pólitískt hæli að hann hugleiddi í al-
vöru að reyna að komast til Íslands.