Morgunblaðið - 03.04.2005, Side 14

14 SUNNUDAGUR 3. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
allt vaðandi í fallegum gosbrunnum í
kringum bygginguna, sem er stór-
glæsileg. Moskan er hins vegar ólík
öðrum moskum að því leyti að það
eru ekki bara orð Kóransins sem
prýða veggi hennar heldur er víðast
hvar að finna viskuorð forsetans.
Turkmenbashi hefur skrifað tvær
bækur og nokkrar ljóðabækur. Fyrri
bókin heitir Rukhnama sem þýðir
„Bók sálarinnar“. Einhverjir mús-
limskir klerkar mótmæltu þessu
guðlasti en var fleygt í fangelsi. For-
setinn lítur bersýnilega svo á að hann
sé guðdómlegur og hann minnir ým-
ist á Saddam Hussein eða Sólkon-
unginn í Frakklandi. Fangelsin í
Túrkmenistan eru yfirfull af sak-
lausu fólki sem hefur einungis gerst
sekt um að tala miður um forsetann.
En bókin góða er kennd í öllum skól-
um og nemendum er gert að taka
próf upp úr bók forsetans. Jafnvel
læknum og búðarkonum er gert að
fara í próf úr bókinni og almenningur
þarf að fara á Rukhnama-námskeið.
Ef menn falla missa þeir vinnuna.
Það er stór höggmynd af bókinni í
miðbænum og þangað fara öll nýgift
hjón og láta taka mynd af sér fyrir
framan bókina. Á háskólabygging-
unni í miðborginni eru einnig högg-
myndir af bókum forsetans.
Eftir heimsókn í moskuna keyrum
við lengra út fyrir bæinn og þar tek-
ur við önnur sjón. Inni í borg er
nefnilega erfitt að ímynda sér að
þetta sé eitt af fátækustu ríkjum
heims þótt bílaflotinn samanstandi
reyndar enn mestmegnis af Lödum
og Volgum. Það mætti halda að
þarna byggju eintómir auðkýfingar
og aðalatvinnugreinin væri banka-
þjónusta. Inn á milli hefur Turkmen-
bashi reyndar ekki tekist að mylja
niður allar kommúnistablokkirnar en
hann hefur oft látið bera fólk út úr
húsnæði sínu án nokkurs fyrirvara til
að ryðja fyrir skýjakljúfum eða nýju
ráðuneyti. Enginn getur kært eða
mótmælt, því Turkmenbashi ræður
og enginn annar.
Deilt og drottnað
Síðan 1985, þegar Turkmenbashi
var gerður að æðsta manni Komm-
únistaflokksins í Túrkmenistan, hef-
ur hann rekið vel yfir fimmtíu for-
sætisráðherra úr stóli. Það er altalað
að forsetinn kippi mönnum reglulega
úr öllum lykilstöðum svo enginn
verði of voldugur. Þetta á við um öll
ráðherraembættin. Ráðherrarnir
maka því allir krókinn á meðan tæki-
færi gefst því þeir fá aldrei að vinna
meir, í það minnsta ekki hjá hinu op-
inbera. Það vinna ótrúlega margir
hjá hinu opinbera, sem sést á fjölda
bíla með opinberar númeraplötur.
Atvinnuleysi er himinhátt en töl-
urnar er hvergi að finna. Það veit
enginn um ástand efnahagsins í
Túrkmenistan því tölurnar eru rík-
isleyndarmál. Opinberar tölur frá
forsetaembættinu um hagvöxt segja
að hann hafi verið yfir tuttugu pró-
sent á síðasta ári, sem er bersýnilega
lygi. Eitt er vitað og það er að ríkið
er stórskuldugt en vera má að Turk-
menbashi hafi keypt sér tíma því
hann tryggði nýlega sölu á gasi til
Rússlands næstu tuttugu árin. Hann
eyðir svo þessum peningum í gos-
brunna og glerbyggingar og fær til
liðs við sig gjörspillt franskt verk-
takafyrirtæki og það er hvergi til
sparað.
… til minningar um sjálfan sig
Við ljúkum skoðunarferðinni við
útsýnisturn í miðborginni sem Turk-
menbashi lét byggja fyrir fimm árum
til minningar um sjálfan sig. Mér er
bannað að taka myndir úr turninum
af því ég er útlendingur. Uppi á turn-
inum er önnur gullstytta af forset-
anum sem snýst svo að forsetinn snúi
alltaf á móti sólu. „Eða snýr sólin
alltaf á móti Turkmenbashi?“ spyr
félagi minn. Við útsýnisturninn
stendur höggmynd af stóru nauti
sem hristir jörðina á hornum sér og á
jarðarkringlunni situr kona sem
heldur á barni sem er úr skíragulli.
Móðir Turkmenbashis dó í hörðum
jarðskjálfta árið 1948 þegar forset-
inn var einungis átta ára og faðir
hans lést í seinni heimsstyrjöld.
Turkmenbashi ólst því upp á komm-
únísku munaðarleysingjahæli og það
er bersýnilegt að forsetinn hefur
aldrei komist yfir þennan missi.
Hann keppist við að gera sjálfan sig
ódauðlegan en ólíkt mörgum einræð-
isherrum vinnur hann myrkranna á
milli og hefur lítinn tíma til að njóta
auðæfanna. Konan hans býr ásamt
börnunum í Vín í Austurríki og kem-
ur sjaldan heim. Á meðan er forset-
inn með nefið ofan í hvers manns
koppi og skiptir sér af gjörsamlega
öllum sköpuðum hlutum.
Fyrir nokkrum vikum kom hann
fram í sjónvarpi í vikulegu ávarpi en
þá hafði hann flogið innanlands með
Turkmenistan Airlines. Forsetinn
var ekkert sérstaklega ánægður með
veitingarnar og kvartaði undan því
að það hefði vel mátt bæta við 150
millilítra djúsfernu á matarbakkann.
Viku seinna mátti finna í öllum þot-
um Túrkmenistans djúsfernu á mat-
arbakkanum, 150 millilítra. Forset-
inn ávarpaði nýlega
háskólanemendur í Ashgabat og las
nokkur erindi úr bókinni góðu. Hann
hætti skyndilega í miðri ræðu þegar
honum varð starsýnt á unga bros-
andi stúlku en sú var með tvær gull-
tennur. Turkmenbashi hóf þá
klukkustundartal um tannhirðu og
benti svo á tannlækninn sinn sem sat
álengdar, ef menn hefðu áhuga á að
panta tíma.
Það eru fjórar túrkmenskar sjón-
varpsstöðvar í landinu, allar í eigu
ríkisins, en þeir sem vettlingi geta
valdið eru með gervihnattardisk.
Túrkmensku stöðvarnar eru drep-
leiðinlegar og dagskráin sam-
anstendur af ljóðalestri (úr bókum
forsetans), ávarpi forsetans, áróð-
ursmyndum og gömlu sovésku efni.
Ég var reyndar mjög hissa að sjá að
forsetinn skyldi leyfa almenningi að
hafa erlendar sjónvarpsstöðvar en
forsetinn veit líklegast að ef hann
hirðir sjónvarpið af fólkinu þá á hann
loks á hættu að hrinda af stað upp-
reisn. Til að halda almenningi í skefj-
um ákvað forsetinn auk þess að
framvegis yrði gaskynding, vatn og
rafmagn frítt.
Mörg hótel en engir ferðamenn
Það eru ótrúlega mörg hótel í
Ashgabat, sem vekur eftirtekt í ljósi
þess að engir ferðamenn fá að koma
inn í landið. Stærsta og flottasta hót-
elið er Forsetahótelið, risastór gler-
bygging í útjaðrinum. Hótelin eru
galtóm en full af starfsfólki sem eru
reyndar ríkisstarfsmenn. Frá hót-
elunum liggur flott hraðbrautin sem
minnir á hraðbrautirnar í Þýska-
landi en það er enginn á hraðbraut-
inni fyrir utan eina Lödu og einn
jeppa sem er frá ameríska sendi-
ráðinu.
Ég spjalla við nokkra Túrkmena á
barnum eitt kvöldið en þeir fást ekki
til að segja neitt illt um forsetann.
Öll hótel, allir vinnustaðir og op-
inberar byggingar eru hleraðar svo
það passa sig allir vel á að segja ekk-
ert sem gæti komið þeim í klandur.
Einn fæst þó til að segja að hlutirnir
hafi verið betri á tímum Sovétríkj-
anna því þá gátu menn ferðast frjáls-
ir um Sovétríkin en nú fær enginn að
fara neitt. Það er klárt mál að unga
fólkið dreymir um að komast í burtu.
Á barnum er band að spila sem flyt-
ur öll nýjustu popplögin úr vestrinu
og ungu múslímarnir þamba vodka
og hreyfa sig í takt við tónlistina. Við
gleymum eitt augnablik hvar við er-
um stödd.
Þetta er sæmileg skemmtiferð yf-
ir eina páskahelgi en í minningunni
eru myndir af gömlum konum sóp-
andi göturnar í öllum veðrum, hrum-
ar af elli og kengbognar af erf-
iðisvinnu. Þær fá í staðinn að flytja
til höfuðborgarinnar með fjölskyld-
una því það er ekki leyfilegt að flytja
sig á milli borga. Það yrði líklega of
mikill fólksflótti til höfuðborgarinnar
að öðrum kosti því það er ekkert að
finna úti á landi. Landbúnaður
stendur höllum fæti sökum þurrka
og það má ekki gleyma því að landið
er að mestu leyti eyðimörk. Turk-
menbashi er að reyna að fela ör-
birgðina og eymdina með því að
byggja glerhýsi og gosbrunna en
Túrkmenistan er eftir sem áður eitt
fátækasta ríki í heimi. Leiðtoginn er
algjörlega firrtur, sólundar öllu fé og
fer með Túrkmenistan eins og eigin
skemmtigarð. Fólkið er hrætt og
kúgað en það eina sem maður getur
vonað er að einhvern daginn vaxi
þjóðinni fiskur um hrygg og hún
standi uppi í hárinu á forsetanum.
Sagan af Túrkmenistan og sagan af
föður Túrkmenistans er sorgarsaga
sem erfitt verður að gleyma.
Ljósmynd/Helen Ólafsdóttir
Yfir nýja miðbænum, sem forsetinn er að reisa, gnæfa háhýsi klædd gleri.
Nóg er af
breiðgötum og
hraðbrautum í
Túrkmenistan,
en þær eru oft
auðar og bíla-
kosturinn fá-
tæklegur.
Túrkmenar fá að koma í skoðunarferðir til höfuðborgarinnar til að sjá öll herlegheitin, en það þarf leyfi til að flytja þangað.
’Forsetinn hefur ástæðu til að brosaþví árið 1999 var ákveðið á þingi að
hann skyldi vera forseti ævilangt. Þeg-
ar forsetinn tilkynnti fyrir skömmu að
hann hygðist draga sig í hlé var greint
frá því að þingmennirnir hefðu allir,
hver og einn, grátbeðið hann um að
leiða þjóðina áfram.‘
Höfundur er stjórnmálafræðingur.