Morgunblaðið - 10.05.2005, Blaðsíða 20

20 ÞRIÐJUDAGUR 10. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
DÓMNEFND Þjóðleikhússins
hefur valið athyglisverðustu
áhugaleiksýningu leikársins
2004–2005 og
varð sýning
Stúdentaleik-
hússins, Þú
veist hvernig
þetta er, fyrir
valinu. Hún
verður sýnd á
Stóra sviði
Þjóðleikhúss-
ins í byrjun
júní. Tólf leikfélög sóttu um að
koma til greina við valið með
alls fjórtán sýningar.
Handrit Þú veist hvernig
þetta er er skrifað af leikhópi
Stúdentaleikhússins og leik-
stjóra sýningarinnar, Jóni Páli
Eyjólfssyni. Þetta er í annað
sinn sem sýning Stúdentaleik-
hússins er valin áhugasýning
ársins, en leikfélagið sýndi Ung-
ir menn á uppleið fyrir fjórum
árum.
Umsögn dómnefndar um
sýninguna er svohljóðandi:
„Sýning Stúdentaleikhússins
á Þú veist hvernig þetta er, er
hárbeitt og djörf háðsádeila á ís-
lenskan samtíma, sett fram í
revíuformi sem allur leikhóp-
urinn kemur að. Hún kemur
sem hressilegur gustur inn í
áhugastarf leikfélaganna, text-
inn er bæði fyndinn og alvar-
legur og kemur við kaunin á
áhorfendum. Framsetning og
túlkun hópsins er í ætt við póli-
tískt leikhús eins og það gerðist
best á síðustu öld. Uppsetn-
ingin, útlit og hönnun leiksviðs-
ins er stílhrein og einföld eins
og vera ber og hitti beint í mark.
Leikhópurinn er ekki feiminn
við að setja fram róttæka þjóð-
félagsgagnrýni og láta okkur fá
það óþvegið, hvort sem um er að
ræða Íraksstríð, kynþátta-
fordóma eða fjölmiðlaklám. Það
er greinilegt að hópurinn hefur
unnið undir samstilltu átaki
leikstjórans Jóns Páls Eyjólfs-
sonar og áttu margir leikaranna
frábæra spretti eins og t.d. í
atriðinu Dauðinn í beinni. Leik-
sýningin var eins og ferskur
andblær í sinnuleysi neyslu-
menningar og það var bæði gott
og gaman að finna fyrir því að
ungt fólk í leikhúsi tæki afstöðu
gagnvart pólitík samtímans
jafnt innanlands sem utan.“
Auk verðlaunasýningarinnar
hlutu nokkrar sýningar sér-
staka viðurkenningu dómnefnd-
ar:
Sambýlingar í leikstjórn
Odds Bjarna Þorkelssonar hjá
Leikfélagi Húsavíkur; Náttúran
kallar hjá Leikfélagi Selfoss;
Memento Mori, sýning Leik-
félags Kópavogs og Hugleiks í
leikstjórn Ágústu Skúladóttur
og Fiðlarinn á þakinu í leik-
stjórn Ingunnar Jensdóttur hjá
Leikfélaginu Grímni.
Tilkynnt var um valið á
áhugasýningu ársins á þingi
Bandalags íslenskra leikfélaga
sem haldið var í Stykkishólmi
nú um helgina. Dómnefnd Þjóð-
leikhússins í ár var skipuð
Tinnu Gunnlaugsdóttur þjóð-
leikhússtjóra, Hlín Agnars-
dóttur, leiklistarráðunauti Þjóð-
leikhússins, og Þórhalli
Sigurðssyni leikstjóra.
Sýningin á Þú veist hvernig
þetta er verður sem fyrr segir á
Stóra sviði Þjóðleikhússins í
byrjun júní.
Leiklist | Áhuga-
leiksýning ársins
„Hárbeitt
og djörf
háðs-
ádeila“
Jón Páll
Eyjólfsson
Anne Sofie von Otter syngur áListahátíð 4. júní. Þeir semeitthvað hafa fylgst með
sönglistinni í heiminum, vita að
söngkonan sænska er enginn venju-
legur raulari, heldur dáðasta óp-
erusöngkona Norðurlanda í dag. Og
hún er meira en það. Þeir sem eru
svo vel að sér í sönglistinni að
þekkja ólíkar greinar hennar vita
líka að Anne Sofie, er ekki bara dáð
óperusöngkona, heldur einnig róm-
uð ljóðasöngkona, virt í túlkun bar-
rokk- og endurreisnartónlistar, og á
sér sitt fjórða sjálf í heimi dæg-
urlaga og popps. Og þar með er
sjálfsagt ekki allt upp talið. Gagn-
rýnendur hafa hrósað henni fyrir að
geta sungið allt – já hvað sem er, og
leggja sömu músíkölsku alúð og
færni í túlkun sína, hvort sem það er
slagarinn hans Weills um Bödda sem
vinnur á færibandi á næturvöktum
einhvers staðar vestur í Ameríku,
Buddy on the night shift, jafn ólík
óperuhlutverk og Öskubuska, Neró,
sem spilaði á eitthvað allt annað en
fiðlu meðan Róm brann, sígauna-
drósin hún Carmen, Hans Grétu-
bróðir og yndislegi rósariddarinn
Oktavían; eða þá vorljóð Schuberts
og ástarljóð Schumanns; ellegar
norræn sönglög um demanta í
marssnjónum og sofandi sumarnæt-
urskóga – og allt hitt sem óupptalið
er, poppið, dægurlögin, þjóðlögin …
Anne Sofie von Otter rokkar, en er
það satt að hún geti sungið allt?
  
Það er rétt að ég kem víðar við ísöngnum en flestir kollegar
mínir, bæði í stíl og verkefnavali, en
auðvitað get ég ekki sungið allt –
nógu mikið þó til að viðhalda ham-
ingjunni í söngnum. Það er ýmislegt
sem ég syng ekki, eins og stóru
ítölsku bel canto óperuhlutverkin,
og flest Wagnerhlutverk eru líka of
þung fyrir röddina mína. Í rokkinu
og poppinu verð ég að vera varkár
og velja vel það sem ég syng –
óperusöngvari getur auðveldlega
hljómað hjákátlega í þeirri tónlist ef
hann veldur ekki verkefninu, sumt
af því syng ég, en ekki það sem ég
finn að býður röddina ekki vel-
komna,“ segir von Otter, sem hefur
heyrst syngja jafnt Bítlalög, Abba-
lög og Elvis Costello, en með honum
gaf hún út plötu fyrir nokkrum ár-
um sem vakti mikla athygli – sænska
dívan þótti hugrökk að þora að
storka viðtekinni sundurgerð í sor-
teringum tónlistar í gott og vont.
„Þegar ég feta mig áfram á þess-
um ferðalögum mínum yfir landa-
mæri stíltegunda, þá verð ég að
byrja á því að hljóðrita söng minn,
bara fyrir sjálfa mig. Þá hlusta ég,
og átta mig á því að sum lög henta
mér prýðilega og önnur alls ekki.
Stundum kemur niðurstaðan mér á
óvart, en oftast er niðurstaðan í
samræmi við það sem ég hafði
ímyndað mér.“
Von Otter segir að margir aðdá-
endur hennar sem óperu- og ljóða-
söngkonu séu ánægðir með að heyra
hana syngja allt öðru vísi tónlist og
að þeir komi gjarnan til hennar eftir
tónleika með bros í kinnum og blik í
augum og tjái henni aðdáun sína á
þessum hliðarsporum hennar. „Al-
menningur tók þessu vel. En gagn-
rýnendur voru ekki allir jafn hrifnir
– og sumir voru bókstaflega mjög
neikvæðir, sérstaklega þeir sænsku.
Ég man eftir rokkkrítíker sem sagði
skelfilega hluti, en það skein í gegn
að hann hafði fyrirfram mótaða
skoðun á því að þessi sam-
vinna rokkarans og óp-
erusöngkonunnar væri
handónýt, og var sármóðg-
aður fyrir hönd sænskrar
dægurmenningar. Sumum
fannst þetta kjánalegt, en
langflestum fannst þetta
fínt.“
  
Umburðarlyndi í tónlist-inni ber á góma og von
Otter segist þrátt fyrir allt
ekki viss um að múrarnir
séu að lækka. Hún kveðst þó
oft sjá í viðtölum við tónlist-
armenn í rokki og poppi, að
þeir lýsi hrifningu sinni á
klassískri tónlist og þeim
áhrifum sem hún hafi haft á
tónlist þeirra, og það sama
eigi við um klassíkerana og
dægurtónlistina. „Mér finnst ég oft-
ast verða vör við fordóma hjá fólki
sem hlustar bara á rokk og popp.
Margir úr þeirra röðum myndu aldr-
ei nokkurn tíma stíga fæti inn í tón-
leikasal, í vissu sinni um að klassísk
tónlist væri ekkert fyrir þá. Ein
ástæða fyrir þessu er hve klassíkin
heyrist óvíða. Það er nánast búið að
útrýma henni úr fjölmiðlum, al-
mennum skólum og öðrum stöðum
þar sem hún átti athvarf áður. Þetta
er harður heimur fyrir klassíkina,
en tónlistarmenn almennt finnst mér
mjög umburðarlyndir á alla vegu.“
Von Otter segir markmið sitt með
því að teygja sig yfir landamæri
dægurtónlistarinnar alls ekki þau að
veiða „glataðar sálir“ poppsins yfir í
klassíkina, þótt það gerist alltaf líka.
„Ég er fyrst og fremst að gera þetta
fyrir sjálfa mig, vegna þess að ég nýt
þess. Þegar ég var að alast upp
hlustaði ég á klassíska tónlist, sér-
staklega balletttónlist Tsjaíkovskíjs,
og naut þess að dansa með, því mig
langaði að verða dansari – og svo
alla dægurtónlistina, sem fór virki-
lega að verða almenningseign á sjö-
unda áratugnum. Það voru Bítl-
arnir, Hollies, Beach Boys, Bee Gees
og fleiri og fleiri, dægurtónlistin var
alls staðar og aðgengileg.“ Ef til vill
má segja að kynslóðirnar sem ólust
upp á sjötta og sjöunda áratugnum
hafi verið þær fyrstu sem höfðu
gegnheilt rokk og popp í eyrunum
alla daga – tónlist sem var markaðs-
sett sérstaklega fyrir unga fólkið.
Þessar kynslóðir áttu sér uppáhalds-
hljómsveitir og uppáhaldssöngvara
og höfðu ráð á að kaupa sér plötur,
og því ekki að undra að upp frá því
yxi úr grasi fólk sem hafði jafn
sterkar taugar til dægurtónlistar og
annarrar og sterkari taugar en kyn-
slóðirnar á undan, sem ólust upp við
prúða ástarsöngva og stríðs-
áramúsík. Þeir sem uxu úr grasi til
að verða óperusöngvarar voru engin
undantekning frá þessu. En hvaða
fyrirmyndir hafði von Otter – hverj-
ir voru þeir músíkantar sem hún leit
upp til og dáði?
„Christa Ludwig og Agnes Baltsa
voru þær söngkonur sem ég dáði
mest. Þegar ég þurfti að takast á við
Mahler í fyrsta sinn og þegar ég stóð
í fyrsta sinn frammi fyrir ljóðum
Schuberts og Wolfs, þá leitaði ég í
Christu, sem mér fannst syngja bæði
músíkalskt og smekklega og beita
góðum gáfum sínum í túlkun sinni.
Ég varð aldrei leið á túlkun hennar.
Ég hlustaði á Baltsa syngja ítalska
fagið, til dæmis Carmen, sem mér
fannst – og finnst enn – óskaplega
spennandi í túlkun hennar. Þetta
eru söngkonur með sterkan per-
sónuleika.“
  
Persónuleiki í söngnum er nokkuðsem mér finnst Anne Sofie von
Otter alltaf hafa haft til að bera. Ég
velti því hins vegar fyrir mér að hve
miklu leyti líf söngvarans; lífsskoð-
anir, viðhorf, persónueinkenni og
slíkir hlutir móta söngpersónu
þeirra. „Líf söngvarans hefur allt
áhrif á söngpersónu hans. Þú þarft
ekki annað en að hlusta á Elvis Cost-
ello til að heyra það. En hann semur
auðvitað sín lög og sína texta sjálfur.
Ég held að hjá söngvurum í klass-
íkinni skíni þetta ekki eins auðveld-
lega í gegn, þótt það sé til staðar.
Persóna Bjarkar skín í gegnum söng
hennar, enda skapar hún allt sitt
hljóðumhverfi sjálf. Það er þó synd
hve margir klassískir tónlistarmenn
þora illa að leyfa persónu sinni að
njóta sín í túlkun, þeir mættu gera
það mun meira, án þess að það þyrfti
að verða ýkt eða of mikið.“
  
Ég á mér uppáhaldslag í flutningiÖnnu Sofiu von Otter, og það
er Skogen sover, eftir landa hennar
Hugo Alfvén. Það kom út á plötunni
Vingar i Natten, eða Wings in the
Night, eins og hún hét á alþjóða-
markaði, fyrir þónokkrum árum.
Söngur von Otter þar er engu líkur,
og með píanóleikara sínum til
margra ára, Bengt Forsberg, skapar
hún þar unaðsríka stemningu þar
sem ástin og björt sumarnótt í
sænskum skógi fléttast saman í
dásamlega litla söngperlu. Ég er
forvitin að vita hvernig söngkonan
tekur á slíku lagi – hvernig hún
ákveður hvað skuli gera – hvernig
hún lærir það og hvernig hún kemst
að niðurstöðu um hvernig beri að
túlka það. „Í Skogen sover, er feg-
urðin öll í laginu sjálfu. Mitt hlut-
verk þar er að leita uppi stemningu
lags og ljóðs og miðla til hlustenda.
Sum lög geta verið mjög erfið tækni-
lega, og önnur erfið fyrir röddina,
en það er rétt að þetta er ein-
staklega fagurt lag. Mér finnst ég
ekki þurfa að gera mikið sjálf, því
lagið kallar sjálft á þessa friðsælu
stemningu. Það getur oft verið snúið
að blása lífi í lög, en þetta er svo fullt
af andríki, að það veitist mér ekki
erfitt. Píanóparturinn er mjög ein-
faldur, en sindrandi fallegur. Það
sem er tæknilega erfitt í þessu til-
tekna lagi, er það hvað það byrjar á
háum tón – og veikt. Ef maður er yf-
irspenntur eða röddin ekki alveg á
sínum stað, getur þessi upphafstónn
eyðilagt lagið.“
Samstarf von Otter og píanóleik-arans Bengts Forsberg, sem
leikur með henni á tónleikunum á
Listahátíð, hefur verið afar farsælt.
Hún kveðst hafa kynnst honum þeg-
ar hana vantaði eitt sinn píanóleik-
ara, en milli þeirra hafi fljótt skap-
ast jákvæð vinnugleði og vinátta
sem skipti hana miklu. Þau vinna
saman, segir hún, og hann hefur al-
veg jafn mikið til málanna að leggja
um verkefnaval þeirra og hún sjálf,
þótt hún, eigandi raddarinnar, hafi
oftar síðasta orðið um það sem
syngja skal.
  
En úr sönglögum og ljóðum yfir íóperuna, sem von Otter eyðir
drjúgum hluta vinnu sinnar í. Ég
freistast til að leita álits hennar á
stöðu óperunnar í nútímanum, enda
umræða um hana stöðugt í deigl-
unni. „Þeir sem segja að óperan sé
að verða að safnlist vegna þess hve
endurnýjun í listgreininni er lítil,
hafa rétt fyrir sér – því miður. Óper-
an lifir hættulegu lífi í dag, og ég
vildi að ég vissi hvað er til ráða. Það
eru þó til undantekningar. Í París
lifir óperan góðu lífi, þar eru fjögur
óperuhús, og fólk kemur í óperuna,
og nánast uppselt á allar sýningar í
þeim öllum, öll kvöld. Til þess að svo
geti gengið þarf margt að koma til.
Söngvararnir þurfa að vera góðir,
uppfærslurnar sjálfar þurfa að vera
áhugaverðar, hljómsveitarstjór-
arnir þurfa að vera góðir og síðast
en ekki síst þurfa stjórnendur óp-
eruhúsanna að vera snjallir og vita
hvað þeir vilja. Það er því miður
sjaldnast raunin, því víða eru óperu-
stjórar ýmist of íhaldssamir og
fylgja ekki tíðarandanum, eða of
fullir af tilraunatiktúrum. Það þarf
að vera svigrúm fyrir hvort tveggja
til að viðhalda spennunni, fjöl-
breytninni og áhuga áhorfenda. Í
París er klassísk tónlist ennþá stór
þáttur í listuppeldi skólabarna, og
það skilar sér að sjálfsögðu í al-
mennum áhuga fólks á tónlist. Sum-
ir fá áhuga á avant garde óperu,
meðan aðrir aðhyllast sígildu upp-
færslurnar, og í París er hvort
tveggja til staðar. En formúlan fyrir
velgengni óperunnar er ekki ein-
föld.
  
Það eru líka skiptar skoðanir umlíf ljóðasöngsins í nútímanum –
sumir segja það fínt, meðan aðrir
telja honum hnigna. Mín reynsla er
sú, að það sé aðeins á færi vel
þekktra og vel kynntra söngvara að
reyna að halda úti ferli í ljóðasöng
samhliða öðru. Og því miður virðast
ungir söngvarar ekki eiga greiða
leið inn í þessa grein sönglistar-
innar. Ljóðið krefst mikillar einbeit-
ingar, bæði af tónlistarmönnunum
og áheyrendunum, og í dag veitist
fólki það hreinlega erfitt að sitja
undir allt að tveimur tímum af
dramatískri tjáningu eins söngvara
og eins píanóleikara á lögum og
ljóðum. Fólki sem eyðir öllum sínum
tíma í sjónvarp og blaðalestur,
finnst þetta einfaldlega hundleið-
inlegt – eins og kammertónlistin. Ég
er ekki einu sinni viss um að ég
nennti sjálf að fara á ljóðatónleika,
nema að vera viss um að söngvarinn
væri afburða góður.“
Anne Sofie von Otter kemst þó
vart hjá því að mæta í Háskólabíó 4.
júní, þar sem ljóðatónlistin er kjarni
dagskrárinnar, ásamt þó ýmsu öðru,
því þá syngur hún sjálf með Bengt
Forsberg. Norrænu lögin, sem henni
lætur svo vel að syngja, fylla fyrri
hluta efnisskrárinnar, en eftir hlé
kemur að þýsku ljóðameisturunum,
Schubert og Mahler, og í kjölfarið
fylgja lög úr Túskildingsóperu
Kurts Weills og Bertolds Brecht.
Tónleikunum lýkur á írskum söngv-
um eftir Howard Ferguson.
Mitt hlutverk að leita uppi
stemningu lags og ljóðs
’Það er synd hve marg-ir klassískir
tónlistarmenn þora illa
að leyfa persónu sinni
að njóta sín í túlkun –
þeir mættu gera það
mun meira, án þess
að það þyrfti að verða
ýkt eða of mikið.‘
AF LISTUM
Bergþóra Jónsdóttir
begga@mbl.is
Getur hún sungið allt? Anne Sofie von Otter.