Morgunblaðið - 10.05.2005, Side 24

24 ÞRIÐJUDAGUR 10. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Þ
að er aldrei gaman að
vera klisja. Kannski
sök sér þótt maður
gerir sig sjálfur að
klisju, það er þó all-
tént sjálfvalið hlutskipti. Hitt er
aftur verra þegar sjálfskipaðir
„fulltrúar þjóðarinnar“ láta sig
hafa það að draga Íslendinga alla
með sér í einhverskonar heild-
arklisju. Og það bítur svo höfuðið
af skömminni ef enginn eða tak-
markaður fótur er fyrir um-
ræddri klisju.
Ein af gömlu klisjunum um Ís-
lendinga er að þeir þjáist af
minnimáttarkennd. (Það er svo
önnur og alþjóðleg klisja að ekki
sé hægt að alhæfa um heilar
þjóðir.) Svo sannarlega eru til Ís-
lendingar sem þjást af minni-
máttarkennd, bæði persónulegri
og þjóðlegri. Því verður ekki
neitað, að Ísland er minni máttar
í samfélagi þjóðanna, en hitt er
fráleitt að allir Íslendingar séu
illa haldnir af minniversakomplex
– nema síður sé. Til dæmis verð-
ur áreiðanlega engum neitt
ágengt í viðskiptum, hvort heldur
innanlands eða utan, ef honum
finnst hann vera lítilla sæva og
lítilla sanda.
Ein af nýju klisjunum um Ís-
lendinga er að þeir séu lauslátar
fyllibyttur sem vilji vera í partí-
um fram á morgun. Þessi klisja
er náttúrulega himnasending fyr-
ir þá Íslendinga sem eru lauslátir
og/eða drykkfelldir, því að
skyndilega geta þeir skákað í því
skjóli að þeir séu bara „ekta“ Ís-
lendingar. Þeir Íslendingar sem
aftur á móti eru hvorki lauslátir
né drykkfelldir, og leiðist í partí-
um, fá ekkert við gert – þeir
hverfast inn í klisjuna og sitja
uppi með það að vera álitnir
„óekta“ Íslendingar.
Einhvern tíma var ég að ræða
við breskan kunningja minn um
kvikmyndir og þá barst í tal sú
ágæta kvikmynd „A Fish Called
Wanda“. Í þeirri mynd fer John
Cleese með eintal um vandann
við að vera breskur. Ég nefndi
þetta atriði við breska kunn-
ingjann og hafði orð á því hvað
þetta hefði verið fyndið. Hann
ranghvolfdi í sér augunum og
varð afskaplega pirraður: Öm-
urleg mynd, sagði hann, mér til
mikillar furðu, og ég fór að hafa
orð á því að hún hafi verið af-
skaplega bresk – eða eitthvað í
þá áttina. Hann hélt nú síður:
Bara sömu gömlu ömurlegu klisj-
urnar, til þess gerðar að seljast á
alþjóðamarkaði. Breska kunn-
ingjanum fannst lélegt af Cleese
að taka þátt í því að festa í sessi
hallærislegar klisjur.
En það má þó segja Cleese til
afbötunar að kvikmyndagerð er
bara bisniss. Hann og ýmsir fleiri
höfðu ágætlega upp úr klisjusöl-
unni, og svo sem fátt við því að
segja. Þjóðareinkennaklisjur
geta vísast verið ágætis útflutn-
ingsvara, rétt eins og þorskur.
En þessi breski kunningi minn
var alls ekki hrifinn af því að vera
dreginn nauðugur viljugur inn í
einhverja breska heildarklisju
sem kveður á um bælingu, sér-
visku, „stífa efrivör“ og sitt hvað
fleira. Þessarar sömu tilfinningar
varð vart hjá ófáum Íslendingum
þegar fregnir bárust af því að
einhverjar konur hefðu tekið að
sér í þætti Oprah Winfrey – sem
er eitthvert vinsælasta sjón-
varpsefnið í Bandaríkjunum – að
hjakka á gömlu klisjunni um
lauslátar, íslenskar fyllibyttur
sem vilja bara vera í partíum.
Hvort þess eru dæmi að ís-
lenskir krakkar hefji kynlíf
fimmtán ára er ekki mergurinn
málsins – og eiginlega er hálf-
smekklaust að vera að fullyrða
eitthvað um slíkt bara af því að
maður er spurður. Mergurinn
málsins er sá, að það er af-
skaplega dapurlegt að þeir sem
skipa sjálfum sér í það hlutverk
að kynna Ísland erlendis skuli
einfaldlega spila með í því að
festa í sessi einfalda, yfirborðs-
kennda og útjaskaða klisjumynd
af Íslendingum.
En kannski er þetta skilj-
anlegt, ef nánar er að gáð. Það
eru sjálfsagt til Íslendingar sem
eru lauslátar fyllibyttur, og eins
eru vísast til Íslendingar sem
þjást af minnimáttarkennd. Og
minnimáttarkennd á það einmitt
til að koma þannig fram, að mað-
ur er til í að ganga í hvert það
hlutverk sem aðrir skipa mann í
ef maður getur með þeim hætti
fengið athygli og viðurkenningu
frá öðrum – maður einfaldlega
selur sig honum á vald og í versta
falli leyfir maður honum að
ákveða fyrir mann hvað maður
er. Og þá er hætt við að maður
verði að klisju.
Þetta hefur reyndar löngum
verið hlutskipti Íslands í sam-
skiptum við útlönd og útlendinga.
Íslenskir fjölmiðlar eru óþreyt-
andi við að lepja upp klisju-
kennda umfjöllun erlendra fjöl-
miðla um Ísland, nú síðast um
kaupsýslumenn sem sífellt er tal-
að um sem „víkinga“ sem gera
„strandhögg“ í útlendu viðskipta-
lífi, eins og það sé eitthvað já-
kvætt að vera líkt við óuppdreg-
inn og siðlausan ribbaldalýð frá
fornöld. En við erum alveg til í að
vera „víkingar“, bara ef það þýðir
að útlendingar veita okkur at-
hygli smástund og viðurkenna að
við séum til.
Og eins erum við fullkomlega
til í að vera lauslátar fyllibyttur í
endalausum partíum ef það dug-
ar til að við komumst að í banda-
rísku sjónvarpi – meira að segja
hjá sjálfri Ópru! Einhvers má
hún nú við. Og það er nú ekki
eins og maður fari mikið að
malda í móinn þegar hún á í hlut;
það er einfaldlega of mikið í húfi,
freistingin er of stór, og maður
veit ekki fyrr en allt í einu að „it
happens“ án þess að maður fái
rönd við reist.
Æ, kannski er þetta bara við-
kvæmni í heimóttarlegum Íslend-
ingum sem hafa ekki skilning á
„eðli sjónvarpsins“ … hallærisleg
nesjamennska bókaþjóðarinnar
sem hefur ekki áttað sig á því að
21. öldin er komin. Maður hristir
þetta af sér og segir eins og Am-
eríkanar: „Shit happens.“
Einhvers má
Ópra við
Og eins erum við fullkomlega til í að
vera lauslátar fyllibyttur í endalausum
partíum ef það dugar til að við kom-
umst að í bandarísku sjónvarpi – meira
að segja hjá sjálfri Ópru!
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
HALLDÓR Guðmundsson
sendi nýlega frá sér ævisögu
Halldórs Laxness (hér skst. HG).
Þetta er mikið rit, nær 800 bls.
HG rekur efnið ítarlega, m.a. út
frá greinum Laxness, bréfum frá
honum og til hans, og byggir þar
að auki á vasakomp-
um sem hann hafði
jafnan á sér og krot-
aði í minnisatriði,
áætlanir og hug-
dettur. – Vonandi
verður rækilegt úrval
þessa tvenns síðast-
talins gefið út áður
en langt um líður.
HG virðist hafa
unnið vel úr þessu
efni, en hefði mátt fá
að líta í bókaskápa
Laxness líka. Auðvit-
að segir bókaeign
ekki allt um hvað maður las, gjaf-
ir og kjaratilboð geta gefið aðra
mynd. En forvitnilegt væri að vita
t.d. hvort vísindarit voru áberandi
eða fjarlæg, bækur um skáldskap-
arfræði, voru þær margar eða fá-
ar, útkrotaðar eða hvað?
Aðalgallinn er samt ótalinn. En
það er, að þessi „bókmenntafræð-
ingur“, HG (hann væri betur
nefndur hugmyndafræðingur),
sullar saman bókmenntalegum
sérkennum, svo að allt verður
óskýrt um hvernig Halldór Lax-
ness skrifaði á mismunandi tím-
um. En fyrir allan almenning
hlýtur það að vera meginatriði í
ævi hans.
Fyrst er að nefna ljóðagerð
Halldórs. HG skrifar mjög yf-
irborðslega um hana, og án grein-
armunar (t.d. bls. 215 o.áfr.), virð-
ist helst nota hana sem vitnisburð
um hugarástand Laxness við Am-
eríkuferð. En hann innleiddi ex-
pressjónisma í íslenska ljóðagerð
um 1922, með sínum alkunnu stíl-
rofum („og kýrnar leika við hvern
sinn fingur“ o.fl. þ.h.). Á árunum
1926–7 er hinsvegar annar uppi,
því þá yrkir Laxness súrrealískt,
þ.e. spyrðir saman
ósamræmanlega hluti,
svo útkoman verður
alveg óskiljanleg rök-
lega, t.d.: „Heimur
vor er ljóðdjásn frá
lúngunum til nefsins/
Lofdýrð vor er út-
hverfa grískra sjúk-
dómsnafns“ (Nótt á
Tjarnarbrúnni). Allt
þetta rakti ég ít-
arlega í bók minni
Kóralforspil hafsins
(bls. 47–76), en það
bítur ekki á HG.
Sagnagerð
Í sömu bók (1992) leiddi ég rök
að því að stílrof expressjónískra
ljóða Laxness hafi þróast áfram í
megineinkenni sagna hans. HG
kallar nafna sinn „realista“, rétt
eins og hann væri af sama tagi og
t.d. Jón Trausti. Þetta orð notuðu
raunar margir um Laxness fyrir
hálfri öld, ungverski bókmennta-
fræðingurinn Georg Lukács,
sænski kollega hans Peter Hall-
berg, og raunar stundum Laxness
sjálfur. En það sannar ekki neitt!
Lukács var (réttilega) að aðgreina
Laxness frá sósíalrealisma, en
hefði hann orðað Laxness við
módernisma (enn réttilegar!) þá
hefði það verið alger fordæming
meðal stalínista svo sem Lukács.
Realismi birtist einkum í því að
draga upp sannfærandi persónur
við aðstæður sem lesendur geta
tekið gildar, og láta sögugang
fylgja því, helst á máli sem les-
endum er tamt. Sögur Halldórs
Laxness eru gerólíkar þessu.
Í fyrsta lagi eru persónur hans
yfirleitt goðsagnakenndar, ýktar,
ýmist göfgaðar eða öfgafullar
skrípamyndir, eins og margir hafa
bent á, jafnvel Hallberg. Í öðru
lagi er varanlegur mikill munur á
málfari persóna og sögumanns.
En hann er jafnan mjög ágengur,
með viðhorf og talsmáta mennt-
aðs heimsmanns. Þetta kallaði ég
„tvíbentan stíl Halldórs Laxness“
í doktorsriti mínu Rauðu penn-
arnir (1990, bls. 117–119). Fyrir
áratug átaldi ég Þorleif Hauksson
fyrir að gefa ekki gaum að þessu
(í Íslensk stílfræði I). Hann lét
sér á vissan hátt segjast, og skrif-
aði langt mál um þetta í Íslensk
stílfræði 2, reyndar án þess að
nefna umfjöllun mína. Sömu út-
reið fékk þar Matthías Sæmunds-
son varðandi Gunnar Gunnarsson.
Þessa vanrækslu á grundvall-
Andlítil saga andríkis
Örn Ólafsson fjallar um nýlega
útkomna ævisögu Halldórs
Laxness eftir Halldór Guð-
mundsson
’...þessi „bókmennta-fræðingur“, HG, sullar
saman bókmennta-
legum sérkennum, svo
að allt verður óskýrt um
hvernig Halldór Lax-
ness skrifaði á mismun-
andi tímum. ‘
Örn Ólafsson
HÆ, ÉG er á örorkubótum, er í
sambúð og á eitt barn, hef tæplega
hundrað þúsund krón-
ur í mánaðarlaun. En
miðað við þá umræðu
sem átt hefur sér stað
á undanförnum dög-
um hlýt ég að vera
ótíndur glæpamaður á
vegum hins opinbera
sem vinnur á „svörtu“
myrkranna á milli.
Ég verð að við-
urkenna að það er al-
veg rétt, ég hef verið
að vinna á fullu og
fengið vel borgað fyr-
ir. Ekki þó í bein-
hörðum peningum
heldur í ómetanlegri hamingju og
vellíðan yfir því að geta tekist á
við minn sjúkdóm, sinnt mínum
nánustu og sjálfum mér, haldið
sjálfum mér utan spítala þar sem
ég veit að hvert rúm á geðdeild
kostar alveg óheyrilega mikla pen-
inga og ég hef verið að vinna í
sjálfboðavinnu með starfsmönnum
heilbrigðiskerfisins að bættri þjón-
ustu innan sem utan spítala, hvort
sem það er starfsendurhæfing eða
endurhæfing innan veggja spít-
alans.
Þetta verður vonandi til þess að
ég get hætt á þessum glæp-
samlega háu örorkulaunum og far-
ið að vinna mér inn „heiðarleg“
laun.
Það er nefnilega þannig að ég er
einn af þeim fjölmörgu öryrkjum
hér á landi sem hafa innan við
hundrað þúsund krónur í mán-
aðarlaun en reyna þó að sýna fram
á að þeir séu að vinna fyrir þess-
um launum.
Og hvernig geri ég það? Jú, eins
og ég sagði hef ég verið að vinna
hörðum höndum að því að bæta
þjónustuna í heilbrigðiskerfinu hér
á Íslandi, en það geri ég með því
að vinna með gæðaráði geðdeilda
Landspítala, en bæði mér og Jóni
Ara Arasyni, meðlimi í not-
endahópi Hugarafls,
var boðið að taka þátt
í þeirri vinnu eftir að
við unnum að verkefn-
inu „Notandi spyr
notanda“, en það
verkefni var unnið
ásamt fleiri notendum
Hugarafls.
Það eru úrræði til
staðar fyrir fólk sem
þarf á stuðningi að
halda við að geta fót-
að sig, hvort sem það
er í námi, vinnu eða
bara í lífinu almennt,
sem er vissulega gott
því það eru margir sem þurfa á
stuðningi að halda.
En þessi úrræði eru bara af
mjög skornum skammti og þegar
leitað er eftir stuðningi á þessum
stöðum er yfirleitt spurt á móti:
„Er viðkomandi öryrki?“ Nei, við-
komandi vill reyna að fá stuðning
til að geta komist hjá því að vera
dæmdur öryrki, en það er ekki
hægt því hann er ekki orðinn ör-
yrki.
Samt sem áður er þessi þjónusta
af svo skornum skammti að það er
engin trygging fyrir því að ör-
yrkjar komist í endurhæfingu.
Örorka virðist hins vegar notuð
nú til dags af læknum sem úrræði
þar sem ekkert annað er í boði.
Örorkumat er læknisfræðilegt en
tekur alls ekkert mið af daglegri
færni hvers og eins. Ég get lofað
ykkur því að ég sem 75% öryrki
hef mun meiri færni á vissum svið-
um heldur en sumir sem ekki eru
á örorku.
Það er líka staðreynd að eftir að
fólk er komið á örorku fær það
litla sem enga eftirfylgni, maður
fær það oft á tilfinninguna að ör-
yrkjar eigi bara að þiggja sínar
bætur og þegja. Ég hef verið svo
heppinn að ég hef notið starfsend-
urhæfingar nú síðustu ár og ég á
líka mjög góða fjölskyldu og vina-
hóp sem staðið hefur þétt við bak-
ið á mér þannig að ég hef haldið
tengslum við mitt nánasta um-
hverfi sem er gífurlega mikilvægt
þegar fólk fer að veikjast. Án
þessa fólks hefði ég ekki náð þeirri
starfsorku sem ég bý yfir í dag.
Ég get ekki annað en brosað
þegar ég hugsa til þeirra aðila sem
standa að lögum og reglugerðum
um þessi úrræði, ég sé þá fyrir
mér klóra sér í hausnum yfir ótrú-
legri fjölgun öryrkja síðustu ár.
Er ekki kominn tími á að ræða
við öryrkjana sjálfa og hafa þá
með í stefnumótun?
Hvernig væri að við færum að
hætta að framleiða öryrkja og not-
uðum endurhæfingarbætur sam-
hliða því að við hjálpum fólki að
komast hjá því að verða öryrkjar.
Það er eitthvað mikið að ef litið
er á örorkubætur sem einhverja
gróðaleið.
Að verða öryrki er ekki eitthvað
sem fólki dreymir um, leyfum því
að velja.
Andleg og líkamleg starfsorka
hlýtur að vera mikilvægari.
Sjónarmið „launþega“
á örorkubótum
Bergþór Grétar Böðvarsson
fjallar um örorkubætur ’Þetta verður vonanditil þess að ég get hætt á
þessum glæpsamlega
háu örorkulaunum og
farið að vinna mér inn
„heiðarleg“ laun. ‘
Bergþór Grétar
Böðvarsson
Höfundur er meðlimur í notendahópi
Hugarafls. Hann stundar nám í
Hringsjá, starfsþjálfun fatlaðra.