Morgunblaðið - 14.09.2005, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 14. SEPTEMBER 2005 25
ÞAÐ hefur spurst út aðleikhópurinn Þíbilja ætlií samvinnu við Leik-félag Reykjavíkur að
setja upp Manntafl Stefans
Zweigs. Manntafl verður í leik-
gerð Þórs Tulinius sem jafnframt
er eini leikarinn því um einleik er
að ræða. Margir munu forvitnir
að sjá hvernig Þór fer höndum
um þessa frægu smásögu sem
sumir telja einhverja fegurstu
perlu smásagnagerðar í heim-
inum og er þá langt til jafnað.
Íslendingar halda margir mikið
upp á Manntafl, sem kom á sín-
um tíma út hjá Menningarsjóði í
þýðingu Þórarins Guðnasonar.
Sagan var fyrir mörgum árum
kvikmynduð og lék þá þýski leik-
arinn Curd Jürgens aðal-
hlutverkið. Fyrir nokkrum árum
var sagan sett upp sem ópera í
Vín og nú fá Íslendingar eigin út-
gáfu á leiksviði. En Manntafl
höfðar ekki bara til Íslendinga
vegna listarinnar, frábærrar frá-
sagnarsnilli og ótrúlegra örlaga.
Í nokkra áratugi hefur verið á
kreiki getgáta um að að-
alsöguhetjan, dr B, sé Íslending-
urinn Björn Kalman. Tilgátan er
heillandi og studd röð af líklegum
burðarásum og stoðum. Hún er
fyrst og fremst byggð á sam-
anburði og samlestri ævisögu
Zweigs, veröld sem var, og ævi-
sögu Vilhjálms Stefánssonar
landkönnuðar. Líklega er það
Gylfi Gröndal sem kemur þeirri
getgátu fyrst á prent með viðtali
sínu við Jón Ólafsson hæstarétt-
arlögmann, sem hann birti síðar í
bók sinni Menn og minningar
sem kom út 1981. Garðar Sverr-
isson ritaði stórmerka grein um
þetta efni í Lesbók Morgunblaðs-
ins árið 1982. Und-
irritaður ritaði um
þetta stutta grein í
skákblað Ólympíu-
mótsins í Luzern gef-
ið út í Sviss árið 1982
og fékk reyndar
nokkur andmælabréf
frá erlendum mönn-
um sem lögðu aðal-
áherslu á tengsl sög-
unnar við nasismann.
Sagan Manntafl
Manntafl er síðasta
sagan sem austurríski
snillingurinn Stefan
Zweig skrifaði, stuttu áður en
hann og síðari kona hans sviptu
sig lífi í Brasilíu árið 1942. Sadd-
ur lífdaga hvarf hann af sjón-
arsviðinu og undarlegt er til þess
að hugsa að slík sköpunargáfa
skuli leiftra í síðasta verki hans,
Manntafli, á þeim tíma sem upp-
gjöf er að heltaka huga þessa
mikla meistara hins ritaða máls.
Í ritum sínum fjallar Zweig um
einstaklinginn sjálfan, sálar-
ástand hans og sálarbaráttu. Oft
ritar hann um einstaklinga sem
eru reknir áfram af hálfmeðvit-
uðum og ómeðvituðum kröftum,
stundum í yfirþyrmandi ein-
hyggju með demonískum eld-
móði.
Í Manntafli varpar Zweig fram
spurningunni hvað hefur skák
fram yfir aðra leiki eins og t.d.
lúdó? Hvernig geta fullorðnir
menn varið allri ævinni í að færa
trémenn af hvítum reitum á
svarta? Og svarið er einfaldlega
fegursti óður til skáklistarinnar
sem ritaður hefur verið.
Skákin er svo gömul að enginn
þekkir uppruna hennar. Samt
nær enginn langt í skák án þess
að fylgjast stöðugt með nýj-
ungum. Allir geta lært að tefla en
aðeins örfáum er gefið að höndla
kjarna listarinnar og verða meist-
arar. Skákin er takmörkuð við
sextíu og fjögurra reita borð en
er þó algjörlega takmarkalaus í
flækjum sínum. Þótt leikreglur
skáklistarinnar séu strangar eru
máttarviðir þeirra listaverka sem
verða til á skákborðinu hugarflug
og ímyndunarafl. Og skákin hefur
skapað listamenn ekki síður en
tónlist, ritlist eða höggmynda- og
málaralist, listamenn sem lifa í
verkum sínum meðan heimur
byggist.
Í Manntafli teflir
Zweig saman um-
gjörð nasismans,
snilli manns, dr B,
sem á engra úr-
kosta völ annarra
en tefla til þess að
afla hugsun sinni
viðfangsefna í fang-
elsi, og heimsmeist-
ara í skák, sveita-
dreng, sem virðist
ekki hafa aðra hæfi-
leika en skákgáf-
una, „þar skín skák-
gáfan í andlegri
eyðimörk eins og gullæð í gráu
bergi“. En skákin heimtar sína
fórn. Annar helgar sig skákinni,
líf hans er skák og innan þess
hrings er allt sem er. Hinn flýr á
síðustu stundu vald skákgyðj-
unnar og nær þannig að bjarga
geðheilsu sinni. Sagan gerist á
millilandaskipi sem er eini stað-
urinn þar sem unnt er að setja
svo ólíka menn í návígi í nægi-
lega langan tíma. Frásögnin er
þrungin spennu og persónulýs-
ingar Zweigs bera vott um snilli
höfundar. Þó nokkrir hafa komið
að máli við mig og séð ákveðnar
hliðstæður með Manntafli og
heimsmeistaraeinvíginu sem hér
var 1972. Ég held að þar sé
nokkuð langt seilst þó leita megi
einhverrar samsvörunar.
Dr B og Björn Kalman
Íslendingar hafa gaman af til-
gátum um að frægar persónur
séu af íslenskum uppruna. Við
teljum að Hamlet sé í raun þjóð-
sögupersónan Amlóði, að Pétur
Gautur sé Grímur Thomsen, að
James Bond sé Vestur- Íslend-
ingurinn William Stevenson, að
franska stjórnarbyltingin eigi
uppruna sinn á Íslandi og for-
faðir Shakespeares hafi verið Ís-
lendingur að nafni Jón.
Upp úr 1970 kom til mín full-
orðinn maður, Jón Ólafsson, og
varpaði fram þeirri tilgátu að dr
B í Manntafli væri Björn Kalman
en Björn og Jón höfðu rekið sam-
an lögmannsstofu. Eftir að hafa
hlustað á rök hans hvatti ég hann
mjög til að rita þessa tilgátu sína
og birta hana. Í bók Gylfa Grön-
dal kemur fram að nemandi
Björns hafði varpað fram tilgát-
unni í eyru Jóns og Gylfi skráir
frásögnina og bjargar henni frá
gleymsku. Garðar Sverrisson
heillaðist af tilgátunni og ritaði
um hana.
Svo margt fellur saman í frá-
sögninni að ósjálfrátt telur maður
að þetta geti ekki allt verið til-
viljun. Tilgátan byggist á að
Zweig hafi á fyrirlestraferð sinni
í Harvard heyrt frásögnina af
Birni sem var þar námsmaður
um skeið. Allt kemur heim og
saman, taflmennska Björns við
meistarana á skipinu til Ameríku,
hræðsla hans við að hann sé að
missa vitið vegna þess að hann
geti ekki gleymt neinni skák og
hvernig hann hleypur burt eftir
skák sína við Marshall með orð-
um um að tefla aldrei framar.
Björn vinnur meistarana eins
og dr B, og nafnið – af hverju
velur Zweig nafnið B, skyldi það
vera Björn? Báðir voru lögmenn.
Leikritið og tilgátan
Meðan Íslendingar unna
sagnalistinni munu þeir lesa
Manntafl, dást að list höfund-
arins og hrífast með atburða-
rásinni. Þegar þeir hafa lesið
Manntafl munu þeir velta fyrir
sér hinni undarlegu tilgátu um að
dr B sé í raun Björn Kalman,
sonur Páls Ólafssonar skálds. En
við eignum okkur ekki bara höf-
uðpersónuna. Við eru nú að eign-
ast íslenska leikgerð af sögunni
og bíðum full eftirvæntingar eftir
að sjá hana.
Manntafl Zweigs á fjöl-
um Borgarleikhússins
Eftir Guðmund G.
Þórarinsson
’Þegar þeir hafa lesiðManntafl munu þeir
velta fyrir sér hinni
undarlegu tilgátu um
að dr B sé í raun Björn
Kalman, sonur Páls
Ólafssonar skálds.‘
Guðmundur G.
Þórarinsson
Höfundur er verkfræðingur.
Einleikurinn Manntafl: Einn maður margar persónur! Þór Tulinius í
hlutverkum sínum.
Björn Kalman Stefan Zweig
hannesdóttir ákærð fyrir að veita liðsinni við
meint brot án þess að því væri nokkurs staðar
lýst í hverju það liðsinni hefði falist.
Gestur benti á að í lögum um meðferð op-
inberra mála væri ákæruvaldinu gefinn kost-
ur á að leiðrétta augljósar villur og breyta
ákæru ef nýjar upplýsingar bærust. Í þessu
tilfelli ætti hvorug ástæðan við. Reyndar væru
augljósar villur í ákærunni s.s. að kennitala
Fjárfestingarfélagsins Gaums væri röng og
slíka villu væri auðveldlega hægt að leiðrétta.
Annmarkarnir sem dómararnir hefðu bent á
vörðuðu hins vegar sjálfan kjarna málsins,
þ.e. verknaðarlýsingarnar, og úr slíkum vill-
um væri ekki hægt að bæta úr með fram-
haldsákæru. Gestur sagði að gallarnir í ákær-
unni hlytu að leiða til þess að málinu yrði vísað
frá í heild eða að hluta og að honum þætti rök-
rétt að málinu yrði vísað frá í heild sinni. Yrði
málinu vísað frá að hluta stæðist það ekki að
ákæruvaldið fengi annað tækifæri til að koma
ákæruefnunum að því með því móti hefði dóm-
urinn tekið að sér leiðbeinandi hlutverk gagn-
vart ákæruvaldinu en slíkt stæðist ekki kröfur
um óvilhalla dómstóla. Mögulega væri hægt
að gefa út nýja ákæru vegna þeirra 22 ákæru-
liða sem eftir stæðu en sú ákæra yrði veikur
grundvöllur til að reisa dóm á.
Að mati Gests skorti verulega á að nauð-
synleg vandvirkni hefði verið höfð í fyrirrúmi
við undirbúning ákærunnar. Ákæran hefði
verið unnin í miklum flýti og til marks um það
vakti hann athygli dómsins á að síðustu
skýrslutökunni í málinu hefði lokið klukkan
16.45 hinn 30. júní og ákæran verið gefin út
strax daginn eftir, meira að segja að morgni.
Það væri með ólíkindum að gefa út ákæru
daginn eftir að þriggja ára langri rannsókn-
inni lauk.
Röng og villandi
Þegar Gestur hafði lokið máli sínu flutti
Kristín Edwald hrl., verjandi Kristínar Jó-
hannesdóttur, stutta ræðu en aðrir verjendur
tóku ekki til máls að öðru leyti en því að þeir
lýstu yfir stuðningi við málflutning Gests.
Kristín benti á að lýsing á meintum refsiverð-
um verknaði síns skjólstæðings væri beinlínis
röng og að ákæran væri villandi. Í inngangi að
4. kafla ákærunnar væri hún sökuð um fjár-
drátt og/eða umboðssvik og brot gegn hluta-
félagalögum en þegar kaflinn væri lesinn til
enda kæmi í ljós að hún væri alls ekki sökuð
um þessi brot heldur um hylmingu.
Að ræðuhöldum loknum lögðu lögmenn
fram yfirlit yfir málskostnað og samkvæmt
þeim nemur hann um 40 milljónum króna, þar
af er hlutur Gests Jónssonar rúmlega 19 millj-
ónir.
enn verið ákærðir fyrir að hafa ætlað
veiða í Borgarfirði en hefðu með réttu
era ákærðir fyrir tilraun til ólöglegra
ða. Í þeim tilfellum sem hann nefndi
ómararnir talið að þrátt fyrir ann-
ákærunum væri ljóst að hinir ákærðu
yllilega gert sér grein fyrir því hvað
ru í raun ákærðir fyrir og því hefðu
r ekki komið niður á málsvörninni.
ómar hefðu bæði verið kveðnir upp í
g í Hæstarétti. Jón tók skýrt fram að
di ekki að ákæran í Baugsmálinu væri
g hann gerði þá kröfu til dómsins að
i látin standa. Kæmist dómurinn að
niðurstöðu krafðist hann að úrskurð-
ði rökstuddur. Hann sagðist að lokum
búinn til þess að svara spurningum
nna en þeir nýttu það tækifæri ekki.
ómarar búnir að ákveða sig
r Jónsson hrl., verjandi Jóns Ásgeirs
essonar, vakti athygli á því að dóm-
fði að eigin frumkvæði vakið athygli á
kunum í ákærunni og að engin krafa
hefði borist frá sakborningum. Hann
einvörðungu sú staðreynd að bréfið
rði sent bæri með sér að dómararnir
þeirri skoðun að svo miklir annmarkar
ákærunni að ekki væri hægt að bæta
og því ekki hægt að fella dóm í málinu.
r lýsti því yfir að verjendur væru
a dómurunum um að verulega skorti á
naðarlýsingar væru skýrar. Ætti það
við um fleiri ákæruliði en tilteknir voru
ómsins og benti hann á að í 1. lið ákær-
æri Jóhannes Jónsson og Kristín Jó-
málinu væntanlegur eftir sex daga
að málinu
frá í heild
ni
Morgunblaðið/Jim Smart
nar, og Einar Þór Sverrisson hdl.,
íkur í gær.
Í kafla VIII. er Jóni Ásgeiri, Tryggva, og endurskoðend-
unum Stefáni Hilmari Stefánssyni og Önnu Þórðardóttur gefin
að sök brot á alm. hegningarlögum og lögum um ársreikninga.
33. liður: Jón Ásgeir og Tryggvi eru sakaðir um setja fram
rangar og villandi upplýsingar um lán til hluthafa, stjórnar-
manna, framkvæmdastjóra og aðila þeim nátengdum í árs-
reikningi fyrir árið 1998. Ársreikninginn áritaði ákærði Stefán
Hilmar án fyrirvara.
34. liður: Jón Ásgeir og Tryggvi eru sakaðir um setja fram
rangar og villandi upplýsingar um lán til hluthafa, stjórnar-
manna, framkvæmdastjóra og aðila þeim nátengdum í árs-
reikningi fyrir árið 1999. Ársreikninginn áritaði ákærði Stefán
Hilmar án fyrirvara.
35. liður: Jón Ásgeir og Tryggvi eru sakaðir um setja fram
rangar og villandi upplýsingar um lán til hluthafa, stjórnar-
manna, framkvæmdastjóra og aðila þeim nátengdum í árs-
reikningi fyrir árið 2000. Ársreikninginn árituðu Stefán Hilm-
ar og Anna án fyrirvara.
36. liður: Jón Ásgeir og Tryggvi eru sakaðir um setja fram
rangar og villandi upplýsingar um lán til hluthafa, stjórnar-
manna, framkvæmdastjóra og aðila þeim nátengdum í árs-
reikningi fyrir árið 2001. Ársreikninginn árituðu Stefán Hilm-
ar og Anna án fyrirvara.
Í kafla IX. er Jóni Ásgeiri, Jóhannesi og Kristínu gefin að
sök tollsvik og rangfærslu skjala í tengslum við innflutning á
bílum frá Bandaríkjunum.
37. liður: Jón Ásgeir er ákærður fyrir að koma sér undan að
greiða 530.000 krónur í skatt og og vörugjald.
38. liður: Jón Ásgeir er ákærður fyrir að koma sér undan að
greiða 590.000 krónur í skatt og og vörugjald.
39. liður: Jóhannes er ákærður fyrir að koma sér undan því
að greiða 525.000 krónur í skatt og vörugjald.
40. liður: Kristín er ákærð fyrir að koma sér undan því að
greiða 697.000 krónur í skatt og vörugjald.
mi lán vegna þriggja
um 13 milljónir.
mi, lán vegna sautján
ónir.
i, lán vegna fjögurra
.
i, lán vegna fjögurra
.
gefið að sök brot á al-
khald, lögum um árs-
reindum tilvikum:
því að hafa í samein-
khaldi Baugs hinn 30.
m ekki áttu stoð í við-
eyska verslunarfélag-
g hins vegar frá Nor-
Með þessu hafi þeir
ssu nam.
ð því að hafa fært og
ærslur um viðskipti og
gar þeir létu færa eig-
verði um 330,8 millj-
embourg, eins og um
ma tíma og voru bréfin
því að hafa fært eða
slur í bókhald Baugs
gnar í bókhaldi.
ð því að hafa fært og
rslur í bókhald Baugs
ar þeir létu færa sölu
aupthing Bank Lux-
hafi Baugur komist í
mdir við 22 ákæruliði