Morgunblaðið - 06.10.2005, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 6. OKTÓBER 2005 33
EFNAHAGSLÍFIÐ hefur und-
anfarin ár einkennst af sköp-
unarkrafti og frumkvæði sem birt-
ist glöggt í útrás fyrirtækja
erlendis. Þennan þrótt má rekja til
aukins frelsis og minni hafta sem
lagður var grunnur að með samn-
ingnum um EES fyrir áratug. Með
frumkvæði sínu að honum áttu
jafnaðarmenn stærst-
an þátt í því frelsi
sem lagt hefur grunn-
inn að gríðarlega
sterkri samkeppn-
isstöðu Íslands í dag.
Menn kann að hafa
greint á um aðferðir
við sölu bankanna.
Hitt er óefað að hún
leysti mikinn kraft úr
læðingi í atvinnu- og
efnahagslífinu. Þetta
er hin jákvæða hlið
efnahagsmálanna í
dag. Neikvæða hliðin
birtist í því að dökkar
blikur rísa nú hratt á loft efna-
hagsmála. Miklu skiptir því að
stjórnvöld greini vandann nógu
snemma til að hægt sé að grípa til
samræmdra gagnráðstafana.
Stjórntækin sem völ er á, pen-
ingastefna Seðlabankans og rík-
isfjármálin verða að grípa saman
eins og tannhjól í vél.
Lykilþættir í ólagi
Mér virðist hins vegar sem tveir
lykilþættir séu að fara úrskeiðis
við þessar viðkvæmu aðstæður.
Ríkisstjórnin neitar að horfast í
augu við afleiðingar óhóflegrar
þenslu. Það kom skýrt fram í
stefnuræðu forsætisráðherra á
þriðjudagskvöld. Hann vék þar
ekki einu orði að veikleikum í
efnahagslífinu. Hann lifir í sýnd-
arveruleik. Þessi afstaða veldur
því að ríkisstjórnin hefur sneitt
hjá því að beita ríkisfjárlögum
með virkum hætti til að slá á
þensluna eins og ég og aðrir
stjórnmálamenn, til dæmis Einar
Oddur Kristjánsson, höfum þó
ákveðið lagt til við umræður um
fjárlög síðustu árin. Hagstjórninni
er velt nær alfarið yfir á Seðla-
bankann sem á fárra kosta völ
annarra en halda áfram að hækka
vexti sem leiðir til hærra gengis
og enn meiri erfiðleika fyrir út-
flutningsgreinarnar.
Hitt sem einnig er vaxandi
áhyggjuefni er ósamræmið sem nú
er að koma fram í mati annars
vegar Seðlabankans og hins vegar
fjármálaráðuneytinu á fram-
leiðsluspennu í hagkerfinu. Hún er
helsti mælikvarðinn á þensluna.
Seðlabankinn telur að hér sé meiri
spenna en nokkru sinni fyrr með-
an fjármálaráðuneytið álítur hag-
kerfið því sem næst í jafnvægi.
Mismunandi mat þessara lyk-
ilstofnana veldur því að þær hafa
ekki sömu skoðanir á því til hvaða
aðgerða og í hve ríkum mæli ber
að grípa til að draga úr þenslunni,
svo sem aðhalds í ríkisfjármálum.
Mótvægisaðgerðir þeirra eru því
líklegar til að verða ómarkvissar
og ónógar, eins og sést í fjárlaga-
frumvarpinu, og því miður ólíkleg-
ar til að vinna nægilega vel saman
til að tryggja mjúka lendingu.
Blikur á lofti
Kaupmáttur hefur vissulega
aukist verulega. Það er skiljanlegt
að ríkisstjórn leggi áherslu á þá
jákvæðu hlið stöðunnar í efnahags-
lífinu. Samhliða hefur hækkun á
lánshlutfalli vegna íbúðakaupa,
hækkun á lánaþakinu og sam-
keppni banka við Íbúðalánasjóð
um endurfjármögnun stóraukið að-
gengi almennings að lánum á lág-
um vöxtum sem slegin eru út á
húsnæði, sem þar að auki er miklu
verðmætara en áður. Þessir þætt-
ir, sem rekja má að hluta til
stjórnvaldsaðgerða, hafa ýtt af
stað gríðarlegri neyslubylgju sem
birtist í miklu meiri aukningu
einkaneyslu en fjármálaráðuneytið
gerði ráð fyrir í þjóðhagsáætlun
síðasta ár. Þessi þróun er ekki
sísta orsök þenslunnar og á mun
ríkari þátt í henni en fjárfestingar
vegna stóriðju.
Afleiðingarnar birtast í því að
alvarlegar blikur blasa alls staðar
við. Viðskiptahallinn er á leið yfir
14% og hefur ekki mælst meiri í
þau 60 ár sem hann hefur verið
mældur. Stýrivextir Seðlabankans
eru á leið yfir 11%. Gengi krón-
unnar er gríðarlega hátt og tekjur
útflutningsgreinanna hafa lækkað
að sama skapi. Fyrirtækin greiða
því atkvæði með fót-
unum og freista þess
að flýja óstöðugleik-
ann með því að flytja
starfsemi sína til út-
landa. Önnur, sem
eiga þess ekki kost,
munu þurfa að segja
upp starfsfólki, eða
loka endanlega, eins
og við sjáum að er að
gerast víða á lands-
byggðinni þessa dag-
ana. Öruggt má telja
að framundan sé
skarpt gengissig sem
gæti hugsanlega num-
ið allt að 25%. Erfitt verðbólgu-
skot er framundan og í versta falli
verðbólguspírall ef ekki tekst að
rétt af stefnuna. Verðbólgan gæti
farið upp í 8% með tilheyrandi
áföllum fyrir heimilin og einstak-
lingana í landinu. Þessi staða ber
því alls ekki vott um ábyrgð eða
nægilegt aðhald af hálfu rík-
isstjórnarinnar.
Veikleikar
fjárlagafrumvarpsins
Stýritækin sem stjórnvöld hafa í
sínum höndum til að ráðast gegn
ofrisi og þenslu eru aðallega
tvenns konar. Seðlabankinn getur
hækkað stýrivexti og slegið þannig
á eftirspurn eftir fjármagni. Það
eykur hins vegar kostnað fyr-
irtækja og ýtir undir hækkun
gengisins þannig að staða útflutn-
ingsgreinanna versnar enn. Hins
vegar getur ríkisstjórnin slegið á
þenslu með því að skila sem mest-
um afgangi af fjárlögum. Aðhalds-
stig ríkisfjármála markast af svo-
kölluðum sveifluleiðréttum afgangi
af ríkissjóði. Meiri afgangur þýðir
meira viðnám gegn þenslu og á
miklum veltu- og þenslutímum á
að vera auðveldara að skila mikl-
um afgangi. Það er jafnframt
miklu brýnna en ella við aðstæður
eins og nú ríkja.
Þess vegna veldur það miklum
vonbrigðum að aðhaldsstig fjár-
lagafrumvarpsins sem nú hefur
verið lagt fram er of veikt. Áform-
að er að skila 14 milljarða kr. af-
gangi, sem jafngildir 1,4% af
landsframleiðslu. Þetta kunna að
sýnast háar upphæðir í sögulegum
samanburði en miðað við aukna
veltu og auknar tekjur ríkissjóðs
eru þær alls ekki háar. Þær mega
sín til dæmis lítils í samanburði við
stóraukin umsvif Íbúðalánasjóðs
sem skv. nýlegum fréttum lánaði
130 milljarða kr. á fyrstu átta
mánuðum ársins. Miðað við stöð-
una í efnahagsmálum í dag má
fullyrða að áætlaður afgangur sé
því miður alltof lítill. Þetta sést á
samanburði við síðustu uppsveiflu
árið 2000 sem endaði með geng-
ishruni. Aðhaldsstig ríkisfjármála
var þá tvöfalt meira en nú. Stað-
reyndin er sú að afgangur af fjár-
lögum þyrfti við núverandi að-
stæður að vera allt að þrisvar
sinnum meiri eða 3–4%.
Annar veikleiki fjárlagafrum-
varpsins birtist svo í skattalækk-
unum. Menn geta deilt um rétt-
mæti þeirra og sannarlega teljum
við í Samfylkingunni að í þeim
birtist sorglegur ójöfnuður þar
sem langflestar krónur fara í vasa
hálaunahópa en langtum minna
rennur til þeirra samfélagshópa
sem mest eru þurfandi. Um hitt
geta menn varla deilt að tímasetn-
ing þeirra virðist röng. Skatta-
lækkanir í uppsveiflu – sama
hvernig þeim er dreift – ýta undir
einkaneyslu, innflutning og þar
með viðskiptahalla. Þær eru elds-
neyti á þenslubálið. Ég er hjart-
anlega sammála greiningardeildum
bankanna sem flestar sögðu í gær
að heppilegra hefði verið að bíða
með skattalækkanir fyrst ríkið
treystir sér ekki til að spara á
móti. Ef á annað borð á að ráðast í
skattalækkanir er rétt að gera það
í niðursveiflu til að auka eftirspurn
og glæða efnahagslífið. Þetta er
því alvarlegur veikleiki á hags-
tjórninni af ríkisins hálfu og ber
vott um vanhugsuð áform þar sem
ekki er spáð í afleiðingar. Í þessu
ljósi hlýtur að koma fyllilega til
álita að fresta skattalækkunum.
Spurning Morgunblaðsins
Morgunblaðið gerir gagnrýni á
hagstjórnina að umræðuefni í leið-
ara blaðsins í gær og spyr hvar
stjórnarandstaðan vilji skera nið-
ur? Það má hæglega álykta af
þessum orðum að Morgunblaðið
annaðhvort telji þess ekki þörf,
eða telji það ómögulegt. Er það
svo? Er Morgunblaðið sátt við það
viðnám gegn þenslu ríkisútgjalda
sem ríkisstjórnin hefur sýnt frá
síðustu niðursveiflu? Varanlegur
agi í ríkisfjármálum og sterkt við-
nám gegn þenslu ríkisútgjalda,
ekki síst á tímum góðæris og fyr-
irsjáanlegrar þenslu, er sá grunn-
ur sem fyrirhyggjusöm og ábyrg
ríkisstjórn leggur svo unnt sé að
mæta mögulegri ofþenslu þegar
hagsveiflan nær toppi. Það verður
því að rifja upp að í niðursveifl-
unni árið 2000 vorum við talsmenn
Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks
í fjárlaganefnd, ég og Einar Odd-
ur, fullkomlega samstiga um að
brýna ríkisstjórnina til að gæta að-
halds í ríkisútgjöldum til að vera
undirbúin hugsanlegum afleið-
ingum uppsveiflunnar sem þá var
strax spáð. Ráð er ekki nema í
tíma sé tekið. En það var ekki tek-
ið. Ríkisstjórnin svaf á verðinum.
Hún lét skammsýni vegna yfirvof-
andi kosninga ráða. Kosninga-
víxlar voru slegnir út og suður,
eins og Morgunblaðið raunar vakti
athygli á. Eins og gerist því miður
svo oft þegar kosningar fara í
hönd fór útgjaldaþenslu ríkisins úr
böndum og hefur lítið batnað síð-
an.
Agaleysið speglast mjög vel í því
ósamræmi sem hefur birst í ann-
ars vegar áformum fjárlaga-
frumvarpa síðustu ára um tekju-
afgang af fjárlögum og hins vegar
raunverulegum afgangi skv. rík-
isreikningi. Á veltuárunum 2000–
2004 átti afgangurinn samtals að
nema 82 milljörðum kr. en endaði í
8 milljarða kr. halla. Munurinn á
þessu tímabili er því 90 milljarðar
kr., eða 18 milljarðar kr. að með-
altali á ári. Það munar um minna.
Ábyrgðarleysi
ríkisstjórnarinnar
Yfirstandandi ár er þó ef til vill
besta dæmið um hvernig tækifæri
til að skila miklum tekjuafgangi af
fjárlögum tapaðist. Áformað var
að skila 10 milljörðum kr. Meðan
árinu vatt fram varð gríðarleg
veltuaukning í samfélaginu eins og
fyrr er rakið. Ríkissjóður fékk því
óvæntan búhnykk sem svaraði til
nær 30 milljarða kr. tekjuaukn-
ingar. Hefðu áform um útgjöld
staðist en ekki aukist hefði afgang-
ur ríkissjóðs því getað verið fast
að 40 milljörðum kr. – í stað nær
þrjátíu. En áform um útgjöld stóð-
ust ekki. Tækifæri til að beita rík-
isfjármálum af festu gegn þensl-
unni fór forgörðum.
Staðreyndin er sú að allir, jafnt
greiningardeildir bankanna, ASÍ
og atvinnurekendur, telja að veik-
leikar fjárlagafrumvarpsins veiki
hagstjórnina. Ég man ekki eftir
því að allir þessir aðilar hafi áður
verið sammála. Vandanum er í
reynd öllum velt yfir á Seðlabank-
ann. Í því felst ábyrgðarleysi af
hálfu ríkisstjórnarinnar.
Stöðugleikinn er í uppnámi
Eftir Einar Má
Sigurðarson ’… veldur það miklumvonbrigðum að aðhalds-
stig fjárlagafrumvarps-
ins sem nú hefur verið
lagt fram er of veikt. ‘
Einar Már
Sigurðarson
Höfundur er alþingismaður og
fulltrúi í fjárlaganefnd.
fólk
lu þeg-
eining-
um á
l ég
r hafi í
rdag-
r fengið
a um
íða hafa
afundir
r eftir
an á
ákvæð
r verið
ndaða
vinnu
hundr-
varið til
heima í
g er
éð unnið
il mik-
ur mér
ngóðan
ns og
svæða
ingu
ylgja
ð eigum
yrir
osið að
ining-
am-
undan fái sveitarstjórnarmenn og
íbúar tækifæri til að velta fyrir sér
fjölda úrlausnarefna og móta fram-
tíðarsýn sem fólk vill sjá sjálfum
sér, börnum sínum og barnabörn-
um til hagsbóta. Hvað getur verið
áhugaverðara en að móta sitt
stjórnsýslustig til frambúðar?
Ljóst er að sú vinna sem nú fer
fram mun skila nýjum hugmyndum
inn í samfélög víða um land.
Reynsla fyrri sameininga hefur
sýnt að í mjög mörgum tilvikum
hefur tekist vel til við að móta fram-
sækna stefnu fyrir ný sveitarfélög,
skapa þeim sterka ímynd
og hefja sókn í atvinnumálum. Í
því sambandi má vísa til nýlegrar
reynslu frá sameiningu sveitarfé-
laga á Fljótsdalshéraði. Það sveit-
arfélag hefur strax náð að skapa
sér góða ímynd. Sveitarfélögin í
Borgarfirði og Fjarðabyggð nýttu
enn fremur tækifærið til að sækja
fram í atvinnu- og byggðamálum.
Skoðanakannanir IMG Gallup gefa
vísbendingu um að um 70% íbúa á
svæðum sem þegar hafa sameinast
séu hlynnt frekari sameiningum.
Það hafa 2,4 milljarðar króna
verið settir til hliðar til að styðja við
sameiningu sveitarfélaga að þessu
sinni. Þeir fjármunir opna að sjálf-
sögðu ýmsa möguleika sem ekki
hafið boðist áður. Þannig geta ný-
sameinuð sveitarfélög sótt um fjár-
magn til endurskipulagningar
stjórnsýslu og þjónustu sem eiga
eftir að koma þeim vel sem samein-
ast nú. Það er einsdæmi að svo
miklir fjármunir séu í boði í
tengslum við verkefni sem þetta og
mikilvægt að íbúar allra sveitarfé-
laga séu upplýstir um þessa stað-
reynd nú.
Sameining sveitarfélaga er víð-
ast hvar mikið tilfinningamál sem
skiljanlegt er. En megum við
byggja afstöðu okkar á tilfinn-
ingum fremur en yfirveguðu mati á
kostum og göllum? Getum við öll
rökstutt afstöðu okkar fyrir börn-
um okkar og barnabörnum? Erum
við að færa þeim stöðugleika og
uppbyggilegt umhverfi til fram-
búðar? Því verður hver og einn að
svara fyrir sig. Við erum ein þjóð
sem byggjum eitt land. Við erum
alin upp í sveit eða borg og berum
keim af okkar umhverfi. Svo verður
áfram þrátt fyrir sameiningar
stjórnsýslu sveitarfélaga og þjón-
ustu þeirra. Sem betur fer verða
áfram til Mývetningar og Stranda-
menn, svo dæmi séu tekin, dug-
miklir og vonandi framsýnir. En öll
erum við Íslendingar og verðum að
leyfa okkur að hugsa sem hluti af
samfélagi sem við ætlum okkur að
byggja áfram og gera kleift að
þróast í breytilegum og sífellt
minni heimi.
’Umræðan á íbúafund-unum er almennt já-
kvæð og á mörgum
svæðum hefur verið
lagt í geysilega mikla
og vandaða vinnu við
að kynna málefnavinnu
og framtíðarsýn.‘
Höfundur er félagsmálaráðherra.
ÍSLENSK stjórnvöld hafa á und-
anförnum árum staðið að einhverri
mestu menntasókn í sögu íslensku
þjóðarinnar. Fjöldi há-
skólanema hefur tvö-
faldast á síðastliðnum
áratug. Framboð á há-
skólanámi hefur aldrei
verið fjölbreyttara og
ekkert lát virðist vera á
ásókninni í framhalds-
skólann.
Við þessu hefur ver-
ið brugðist með aukn-
um útgjöldum og er
forvitnilegt að sjá að í
nýjasta hefti ritsins
Education at a Glance,
sem gefið er út af
OECD, kemur fram að
ekkert annað ríki í ver-
öldinni ver hærra hlut-
falli af þjóðarfram-
leiðslu til menntamála
eða 7,4%. Jafnframt
kemur fram að milli ár-
anna 2001 og 2002 juk-
ust framlög Íslands til
háskólastigsins um heil
0,2% af þjóðarfram-
leiðslu.
Veruleg fjölgun
háskóla- og fram-
haldsskólanema
Í frumvarpi til fjár-
laga fyrir árið 2006 er
áfram gert ráð fyrir
umfangsmikilli hækk-
un fjárveitinga til
menntamála. Framlög
til háskólastigsins
hækka um 13,4% frá
fjárlögum síðasta árs og nema sam-
tals 12,7 milljörðum króna. Framlög
til Háskóla Íslands og stofnana hans
hækka mun meira eða um 19,3% milli
ára. Þessarar miklu hækkanir eru
vegna áframhaldandi nemendafjölg-
unar í háskólum landsins, launabreyt-
inga, stóraukinna framlaga til rann-
sókna og framkvæmda við
Háskólatorg.
Sem dæmi má nefna að á yfirstand-
andi ári er gert ráð fyrir 10.639 árs-
nemendum en í frumvarpi til fjárlaga
fyrir árið 2006 er gert ráð fyrir 11.095
ársnemendum.
Einnig má nefna að nú er í fyrsta
skipti á fjárlögum gert ráð fyrir fram-
lögum til Háskólaseturs Vestfjarða á
Ísafirði, sem stofnað var fyrr á árinu.
Bind ég miklar vonir við þá starfsemi
enda mikilvægt að háskólastarf ein-
skorðist ekki við höf-
uðborgarsvæðið ein-
vörðungu.
Undirbúningur að sam-
svarandi háskólasetri á
Austfjörðum er á loka-
stigi og víðs vegar um
landið er að finna metn-
aðarfull verkefni og
áform á háskólasviðinu.
Framlög til fram-
haldsskóla aukast einnig
verulega á milli ára,
fyrst og fremst vegna
áframhaldandi nem-
endafjölgunar. Hækka
útgjöld vegna fram-
haldsskólanna um 11,4%
frá fjárlögum yfirstand-
andi árs eða úr 12,64
milljörðum króna í tæp-
an 14,1 milljarð króna að
frátöldum sértekjum.
Séu launa- og verðlags-
hækkanir einnig frátald-
ar hækka framlög til
framhaldsskólans um
tæpan hálfan milljarð á
milli ára. Alls er gert ráð
fyrir að heilsársnemar
verði 18.900 og er það
fjölgun um 700 ársnema
á milli ára.
Áhersla á gæði
menntunar
Þetta eru háar upp-
hæðir sem hér um ræðir
og endurspegla þá
áherslu sem rík-
isstjórnin leggur á mikilvægi mennt-
unar. Það er ekki sjálfgefið að fram-
lög til einstakra málaflokka hækki
jafn ört og framlög til menntamála
hafa gert síðastliðin ár, ekki síst á
tímum þar sem aðhald í ríkisfjár-
málum er nauðsyn. Ríkisstjórnin lítur
hins vegar svo á að með þessu sé ver-
ið að fjárfesta í framtíð Íslands. Það
verður jafnframt að tryggja að sú
fjárfesting skili sér sem best og er
ljóst að áhersla á gæði verður leið-
arljós næstu ára í menntamálum.
Áframhald á
menntasókn
Eftir Þorgerði Katrínu
Gunnarsdóttur
Þorgerður Katrín
Gunnarsdóttir
’Það er ekkisjálfgefið að
framlög til ein-
stakra mála-
flokka hækki
jafn ört og
framlög til
menntamála
hafa gert síðast-
liðin ár, ekki síst
á tímum þar
sem aðhald í
ríkisfjármálum
er nauðsyn.‘
Höfundur er menntamálaráðherra.
st á
-
g
l
g
er
ólki
á í
ms-
ólar-
ert
a-
bor-
óm
g-
gá
mörg
ð
a
ð-
son
ga