Fréttablaðið - 07.12.2003, Blaðsíða 12

Við í fjölskyldunni reyndumum daginn að magna upp
með okkur aðventutrylling með
því að heimsækja jólaverslun
við Skólavörðustíginn. Til að
halda almennileg jól þarf mik-
inn dugnað, atorku og útsjónar-
semi. Þegar börn-
in eru orðnir ung-
lingar og tilhlökk-
un til jólanna
kemur ekki að
sjálfum sér inn á
heimilið þarf að
beita brögðum. Og
það sem okkur
datt í hug var að
heimsækja jóla-
verslun sem seldi
ekkert nema jóla-
dót. Það hlyti að vera hjartalaus
maður sem kæmi ósnortinn frá
slíkri heimsókn.
Ég veit ekki um hjartað í mér
en þar sem ég gekk á milli
drekkhlaðinna hillna af jóladóti
reyndi hugurinn að skilja það
sem fyrir augu bar. Ef ég á að
reyna að vera skipulagður í
hugsun var það eftirfarandi:
The good old days
Í stórum dráttum má skipta
jóladótinu í búðinni í fernt. Mest
bar á amerísku dóti sem bar
með sér söknuð þeirra þjóða eft-
ir the good old days – sem er
skammvinnt tímabil í sögu
Bandaríkjanna og nær frá eftir-
stríðsárunum og fram að fyrstu
árum sjöunda áratugarins;
morðið á Kennedy markar lík-
lega endalok þessa tímabils.
Jólafígúrurnar amerísku voru
goðverur þessa tíma; mamma
með svuntu og hnausþykka
hnallþóru í útréttum höndum,
pabbi í vesti og einhvern veginn
veglaus á eigin heimili enda
ekki mikils krafist af honum og
börnin stálpaðir englar sem
klæddu sig frekar eftir veðri en
nýjustu tísku. Veröldin í kring-
um þessar persónur var hinn ei-
lífi smábær þar sem atvinnu-
leysi og glæpir voru jafn óhugs-
andi og frumleg hugsun. Þetta
var sú veröld sem kynslóðirnar
hafa flúið til stórborganna; ver-
öldin sem þau gátu ekki endur-
vakið í úthverfunum þegar
hjörtu þeirra fylltust söknuði.
Veröldin sem þau vilja hafa ná-
lægt sér á jólunum – ef ekki í
raunveruleikanum þá sem fal-
lega málaðar leirstyttur.
Horft enn aftar
Á eftir ameríska dótinu bar
mest á þýsku jólaskrauti. Þegar
það er borið saman við það
ameríska kemur í ljós að þótt
undanfarnir fjórir áratugir hafi
spillt hugmyndum Ameríkana
um samfélagið þá teljast þeir
hafa sloppið vel í samanburði
við það þýðverska. Þjóðverjar
þurfa að hverfa aftur fyrir tvær
heimsstyrjaldir og gott betur til
að finna eitthvað sem kalla má
þá gömlu góðu daga. Fígúrurnar
þeirra voru eins og óljós minn-
ing um samfélag á seinni hluta
nítjándu aldar og byrjun þeirrar
tuttugustu; einhvers staðar
djúpt í Þýskalandi, þangað sem
iðnbylting hafi varla drepið á
dyr. Skeggið á pabbanum var
prússneskt – eða alla vega sam-
kvæmt prússneskri tísku – og
pípan svo stór og síð að engum
manni dytti í hug í dag að reyk-
ja úr henni löglegt tóbak.
Mamman var reyrð í blúndur
um búk og höfuð og hefði ekki
þurft annað en blæju til að vera
eins og boðflenna úr öðrum trú-
arbrögðum inn í þessari kristi-
legu jólastemningu. Börnin voru
hálf klökk og stúrin eftir allan
þann aga sem hafði verið lamin í
þau á heimilinu og í skólanum
en svo tónelsk að þegar þeim
var rétt epli brustu þau sam-
stundis í söng. Og þau sungu
enga slagara heldur hátimbrað
barokk og feiluðu ekki á nótu.
Þýska deildin var sú óhugn-
anlegasta í búðinni. Hvað hefur
verið lagt á þessa þjóð svo að
hún leitar sér huggunar um jólin
við slíkar minningar?
Obbabobb-fólkið
Í búðinni var einnig nokkuð
af skandinavísku jóladóti. Ég
get ekki skilgreint það nánar;
brestur kunnáttu til að þekkja
norska nostalgíu frá sænskri,
danskri frá finnskri. Það sem
einkenndi þennan skandinav-
íska minningaheim var ekki að-
eins persónur og leikendur held-
ur ekki síður handbragðið. Ég
býst við að þeir sem heillast af
nettri stílfærslu Ameríkana og
Þjóðverja á raunsæjum fyrir-
myndum geti kallað skandinav-
íska dótið mislukkað föndur. Það
bar mikið á búffuðum köllum og
kellingum; stoppuðum í sængu-
veraefni, með kaðalspotta fyrir
hendur og pínulítinn trékúlu-
haus. Þetta voru fígúrur sem
sóttar eru í svo samskandinav-
ískan hugarheim að það má
finna þær í öðru hvoru málverki
í Galleríi Fold; hvort sem það er
eftir Sigrúnu Eldjárn, Karolínu
Lárusdóttir eða einhverja allt
aðra konu. Þær birtast líka á
gardínum frá Finnlandi, í bóka-
teikningum frá Noregi og á púð-
um frá IKEA. Þetta er fólk sem
á nóg af síld og unir glatt við sitt
óafvitandi um öll sósíalproblem
sem bíða úrlausna. Þau þekktu
engan vanda sem ekki mátti
leysa með vænni sneið af pöru-
steik, sykurbrúnuðum kartöfl-
um og síðan eldfjörugum polka
fram undir morgun. Það er frá
þessu fólki sem við höfum spak-
mælin „obsadeisi“, „obbabobb“
og „úbbsíbubbsí“ þótt ekkert
okkar skilji lengur merkingu
þeirra – nema Guðni Agústsson
landbúnaðarráðherra.
Lítil hliðardeild út af hinni
skandinavísku var safn af börn-
um úr leir, mótaðar eftir teikn-
ingunum við Jól í Ólátagarði –
furðuverur blandaðar af hálfu
úr álfatrú og að hálfu úr fölum
endurminningum okkar um
töfra og sakleysi æskunnar.
Þetta voru munaðarlaus börn.
Þeir sem mótuðu þau hafa ekki
enn séð fyrir hvernig hinir full-
orðnu líta út í þessum furðu-
heimi
Eitthvað til að rústa friðnum
Þá erum við komin að fram-
lagi Íslands í þessu jólahaldi
hinna sameinuðu þjóða við
Skólavörðustíginn. Það þarf
náttúrlega ekki að koma lesend-
um á óvart að það var mest-
megnis Grýla og hyski hennar –
þessir séríslensku jólasveinar.
Ekki veit ég úr hvaða kjallara
undirmeðvitundarinnar þeir
skruppu. Þeir eru ekki fyndnir í
neinum venjulegum skilningi og
ekki heldur hlægilegir á tímum
pólitísks rétttrúnaðar. Þeir eru
eins dauðasyndirnar; táknmynd-
ir fyrir mismunandi breyskleika
mannsins – en þó mest stelsýki
og forvitni. Engum þeirra tæk-
ist að halda sér utan fangelsis í
nútímanum – nema helst Stúfi,
sem líklega væri í Síberíu í leng-
ingu. Eftir tukthússvist yrðu
þeir sendir í tólfsporavinnu að
yfirvinna þjófnaðaráráttu,
óhemjuskap, sjálfsdýrkun og
fyrirlitningu gagnvart öðru
fólki.
Hvers vegna vilja Íslending-
ar telja sér trú um að þeir vilji
þessa gaura á jólunum á meðan
aðrar þjóðir hverfa aftur til
hugmynda um óspillt samfélag
friðar og sáttar? Jólasveinarnir
okkar sitja þarna á hillunum
harðákveðnir í að eyðileggja jól-
in fyrir Ameríkönunum, Þjóð-
verjunum og Skandínövunum –
svo einbeittir að þeir eru meira
að segja í svarthvítu. Það má
ekki sjá á þeim snefil af litagleði
fremur en fallegri hugsun.
Eru góðu dagarnir núna?
Annaðhvort erum við Íslend-
ingar ólíkir öllum öðrum þjóðum
eða þá að þessir jólaveinar okkar
eru einhver misskilningur – eins
og sá að hlandmíginn hákarl sé
góður matur. En kannski eigum
við enga gamla góða daga. Eftir-
stríðsárin var haftatími þegar
ríkisstjórnir bönnuðu innflutn-
ing á eplum og flestu sem glatt
gat fólk á jólum. Stríðsárin voru
bjartsýnistími en jafnframt nið-
urlæging; þá spilltist íslensk
þjóð af erlendum hugmyndum –
gott ef jólasveinarnir okkar
keyptu sér ekki rauðan jakka og
ólek stígvél. Þar á undan var
kreppa, hungur og átök. Og þá
erum við komin aftur í danskan
tíma sem enginn þjóðhollur mað-
ur getur talið góðan á nokkurn
hátt. Og þótt við rennum okkur
aftur söguna er hvergi ljós að sjá
fyrr en á þjóðveldisöld. En þar
voru menn heiðnir og vitavon-
laust að nota þá til jólaskrauts;
sama hversu góða og gamla tíma
þeir lifðu. Svona vitlausa höfum
við gert sögu okkar.
En ef til vill erum við ólík
öðrum. Ef til vill erum við að
lifa góðu tímana og þurfum enga
gamla slíka að hugga okkur við.
Frekar að við slettum dálitlu af
slæmum tímum inn í jólin okkar
svo sæla okkar verði ekki of
mikil. Eftir fimmtíu ár eða
hundrað munu afkomendur
kaupa af okkur litlar leirstyttur
að minna sig á tímana þegar sátt
og friður ríkti í samfélaginu.
Það skyldi aldrei vera. ■
Það mun seint ríkja full sátt umtilnefningar til íslensku bók-
menntaverðlaunanna enda verða
gæði skáldverka og fræðirita seint
mæld eftir vigt, stærð og þykkt.
Það er því ekki öfundsvert hlut-
skipti að þurfa að velja fimm
„bestu“ skáldverk og fræðirit
hvers árs og það ágæta fólk sem
fórnar ófáum andvökunóttum í
lestur og heilabrot hlýtur að vera
við því búið að forsendur fyrir vali
þess verði teygðar og togaðar á
alla vegu.
Hlutur rithöfunda í þessum ár-
lega mannjöfnuði þriggja manna
nefndanna hefur þó, að þessu
sinni, fallið í skuggann fyrir þeirri
átakanlegu staðreynd að aðeins ein
tilnefning af tíu féll konu í skaut.
Þetta mun vera einsdæmi í sögu
verðlaunanna og það sem furðuleg-
ast er að þegar þetta gerist sitja
tveir þekktir kvenskörungar í dóm-
nefndinni. Kynjakvóti er vissulega
útilokaður í þessum efnum og væri
öllum skrifandi konum til minnkun-
ar en þar sem nefndarstörf af þessu
tagi ganga út á málamiðlanir og
samningaviðræður hlýtur fólk að
ætla að hægt hefði verið að skipta í
það minnsta einum karli út. Þær fáu
bækur sem konur skrifa í ár þykja
nefnilega margar býsna góðar.
Það hefur einnig vakið eftirtekt
að valkyrjurnar Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir og Katrín Jakobsdóttir,
sem sátu í nefndinni ásamt einum
karlmanni, eru báðar varaformenn
stjórnmálaflokka. Það breytir svo
sem engu enda er Katrín í hópi
gleggri bókmenntarýna landsins og
vinsældir Ingibjargar Sólrúnar
hljóta að réttlæta nefndarsetu.
Þetta er þó ef til vill ekki síst
tímanna tákn en undanfarið hefur
mikið verið rætt um að stjórnmála-
menn hafi misst öll völd sín til auð-
manna og viðskiptablokka. Alþingi
er sem sagt að verða eins og hálf-
gerð hússtjórn í meðalstórri blokk í
Kópavoginum. Þar þrasar fólk að
vísu um bílastæðamál og sorphirðu
á meðan pólitíkusunum er þó í það
minnsta enn treyst til þess að hafa
vit á bókmenntum. Næsta skref
hlýtur því að vera að koma þriðja
varaformanninum að í nefndinni og
þá væri eðlilegast að stjórnarflokk-
arnir skipuðu tvo og stjórnarand-
staðan einn. Hlutföllin væru þá
svipuð og í útvarpsráði og öðrum
slíkum stofnunum. Engir kunna
hrossakaup betur en stjórnmála-
menn og þannig væri vart hægt að
efast um sameiginlega niðurstöðu
þriggja slíkra. Hlutur kvenna
myndi þá ekki skipta neinu sérstöku
máli, vinsældir höfunda yrðu auka-
atriði rétt eins og huglægt mat
nafnlausra kjósenda úti í bæ á gæð-
um tiltekinna verka.
Hver getur efast um gæði bók-
menntaverka sem hafa hlotið sam-
eiginlega náð fyrir augum Guðna
Ágústssonar, Geirs H. Haarde og
Ingibjargar Sólrúnar eða Katrínar
Jakobsdóttur? ■
12 7. desember 2003 SUNNUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Jólabókahrossakaup Smáa letriðÞÓRARINN ÞÓRARINSSON
■ hefur tröllatrú á bókmenntasmekk
stjórnmálafólks.
Sunnudagsbréf
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um hinn ljúfsára söknuð
og blekkingu endurminninga um jól.
Hvernig líta frið-
urinn og sáttin út?
■
Þau þekktu
engan vanda
sem ekki mátti
leysa með
vænni sneið af
pörusteik, syk-
urbrúnuðum
kartöflum og
síðan eldfjörug-
um polka fram
undir morgun.