Fréttablaðið - 28.03.2004, Qupperneq 33

33SUNNUDAGUR 28. mars 2004
Vart leikur vafi á að verðlaunin
nutu almennt virðingar og voru
eftirsótt af leikurum sem þótti
flestum eftirsjá að þeim þegar
þau hurfu að lokum úr sögunni.
En það gerðist þegar Baldvin
Halldórsson leikari hafnaði
Lampanum að lokinni síðustu
sýningu á söngleiknum Kabarett í
Þjóðleikhúsinu. Gerði Baldvin það
með dramatískum tilþrifum sem
vöktu mikil viðbrögð og voru
lengi í minnum höfð.
Segja má að nokkur
kynslóðaskipti hafi orðið í röðum
leikdómenda um miðjan sjöunda
áratuginn og tóku sumir hinna
yngri manna þá að hallast að því
að óhætt myndi að veita Lampann,
a.m.k. svona stöku sinnum, ein-
hverjum öðrum en viðurkenndum
stórleikurum eins og þá hafði
oftast verið raunin. Í samræmi
við það var reglugerð Lampans
breytt árið 1972 svo að hægt væri
að veita hann á breiðari grunni.
Aðeins einn listamaður utan raða
leikara fékk þó Lampann, það var
Steinþór Sigurðsson leikmynda-
teiknari sem hafði þá vakið
almenna aðdáun með snjöllum
leikmyndum sínum í Iðnó undan-
farin ár.
Helga og Herdís
Hér til hliðar er
birt skrá yfir
h a n d h a f a
Si l fur lampans .
Sjálfsagt er tekið
að fyrnast yfir
sum nöfnin í
vitund yngri
kynslóða, en þeir
sem muna
lengra aftur
ættu að kannast
við þau flest. Þó
að þarna séu
margir af fræg-
ustu leikurum
áranna má sakna
ýmissa nafna. Af
eldri kynslóðinni, sem
hóf feril sinn í Iðnó og
endaði í atvinnumennsku
við Þjóðleikhúsið, má
nefna Arndísi Björnsdóttur,
Indriða Waage og Regínu
Þórðardóttur, en af yngri
kynslóðinni, sem kemur vel
menntuð inn í atvinnuleikhúsið
á sjötta áratugnum og ber það
uppi á þeim sjöunda og áttunda,
saknar maður ekki síst tveggja
mikilhæfustu leikkvenna tíma-
bilsins, sem báðar unnu fræga
sigra: Helgu Valtýsdóttur, sem
féll frá á besta aldri árið 1968,
og Herdísar Þorvaldsdóttur sem
eins og allir vita lætur árin
ekkert á sig fá og gleður okkur
enn með ósvikinni fag-
mennsku sinni, létt-
leika og hlýrri
nærveru, jafnt á
sviði sem í mynd. Það
er óneitanlega bæði furðulegt
og umhugsunarvert, en af þess-
um nítján verðlaunahöfum eru
aðeins þrjár konur.
Nú kann einhver að benda á
þá augljósu staðreynd að leik-
dómararnir voru allir karlkyns
og spyrja hvort þetta hafi ekki
bara stafað af karlrembu þeirra.
Ekki er þó víst að málið sé alveg
svo einfalt. Fyrir nokkrum árum
komu handskrifaðar fundar-
gerðir Félags íslenskra leik-
dómenda í leitirnar. Þær fund-
ust í gögnum Ólafs heitins
Jónssonar sem var ritari
félagsins mörg síðari árin. Sem
heimild eru þær áhugaverðar
ekki síst vegna þess að þar
kemur fram öll stigagjöfin og er
sérstaklega fróðleg samantekt
sem Ólafur gerði árið 1970 þar
sem hann raðar leikurunum
eftir samanlögðum stigafjölda
þeirra frá upphafi. Þar tróna
þeir efstir Valur Gíslason og
Róbert Arnfinnsson, báðir með
1700 stig, og kemur svo sem
fáum á óvart; báðir voru
afbragð annarra leikara hvað
varðar smekkvísi og traust
vinnubrögð; fengu Lampann
raunar báðir tvisvar ásamt
Þorsteini Ö. Stephensen. En
hver skyldi vera í þriðja sæti
með 1650 stig: jú, það er engin
önnur en Herdís Þorvaldsdóttir!
Herdís er þriðji stigahæsti
leikarinn, án þess að hafa
nokkru sinni fengið Lampann.
Alls fær hún fjórum sinnum yfir
250 stig, en það dugði sem sagt
ekki til.
Ef við fetum okkur niður
fyrrnefndan lista er Þorsteinn
Ö. í fjórða sæti með 1600 stig og
í fimmta sæti með 1500 stig?
Helga Valtýsdóttir! Ef við höld-
um enn lengra niður kemur í
ljós að þeir, sem næstir koma á
eftir, fengu allir Lampann ein-
hvern tímann á ferli hans; það er
ekki fyrr en við komum í
fjórtánda sæti að ofan talið að
fyrir okkur verður leikari sem
fékk hann aldrei: Kristbjörg
Kjeld, ein fremsta leikkona
yngstu kynslóðarinnar, nokkru
yngri en Helga og Herdís. Með
öðrum orðum: Aðeins þrír af
fjórtán stigahæstu leikurunum
fengu Lampann aldrei og það
voru allt leikkonur. Tvívegis
komst Helga þó svo nærri því að
fá Lampann að aðeins munaði
tuttugu og fimm stigum á henni
og verðlaunahafanum.
Jafntefli Þjóðleikhúss og L.R.
Þá er áhugavert að skoða hlut
leikhúsanna á verðlaunalistanum.
Þar eru einungis listamenn
Þjóðleikhúss og Leikfélags
Reykjavíkur – tilraunaleikhúsið
Gríma sem starfaði mestallan
sjöunda áratuginn er t.d. ekki
þarna – og ef listinn er skoðaður
reynist skiptingin milli þeirra
furðu jöfn: Þjóðleikhúsleikarar fá
Lampann tíu sinnum,
Leikfélagsleikarar átta sinnum
og svo Steinþór Sigurðsson sem
tilheyrði auðvitað Leikfélags-
hópnum. Staðan er sem sagt 10-9,
þegar upp er staðið, og gat ekki
verið jafnari úr því heildartalan
var oddatala. Ef við teljum
Baldvin ekki með er hún að sjálf-
sögðu jöfn.
En þó að niðurstaðan sé þetta
jöfn, þegar þessir tveir áratugir
eru skoðaðir í einu lagi, verður
dálítið annað uppi á teningnum ef
litið er á þá sitt í hvoru lagi. Á
árunum 1954 til 1960 fá
Þjóðleikhúsleikarar þau fjórum
sinnum en Leikfélagsleikarar
aðeins tvisvar. Þetta kemur ekki á
óvart; Leikfélagið var á flestan
hátt í mjög erfiðri aðstöðu á þess-
um tíma, launagreiðslur ekki á
neinn hátt sambærilegar við það
sem gerðist hjá ríkisstofnuninni
og leikendahópurinn því oft og
tíðum óstöðugur. Upp úr 1960 tók
hagur L.R. hins vegar að
vænkast, ekki síst eftir að
svolítill leikarahópur hafði verið
fastráðinn og Sveinn Einarsson
var tekinn við forystunni. Á sama
tíma var mikil þreyta orðin
áberandi í Þjóðleikhúsinu,
einkum eftir að líða tók á
stjórnartíma Guðlaugs Rósin-
kranz sem sat alltof lengi í
embætti og hefði vísast fengið
mun betri eftirmæli ef hann hefði
hætt t.d. um miðjan sjöunda
áratuginn þegar hagur
leikhússins stóð að ýmsu leyti í
blóma.
Breytt styrkleikahlutföll
endurspeglast í Lampaveitingum,
því að á árunum frá 1961 til 1973
fá leikarar leikhúsanna þau
nákvæmlega jafnoft, sex sinnum,
þó að endanlega hafi Leikfélagið
vinninginn með Lampa Steinþórs
Sigurðssonar árið 1972. L.R. er
m.ö. o. greinilega orðið jafnvígt
Þjóðleikhúsinu, ef nokkuð er gott
betur; það fer ekki á milli mála
hver var skoðun gagnrýnenda á
því. Þjóðleikhúsið naut auðvitað
sinna traustu krafta, en það voru
einfaldlega áhugaverðari hlutir
að gerast hjá L.R.
Lokaþátturinn – og nýr kafli
Sem áður segir endaði
Lampinn göngu sína að lokinni
síðustu sýningu á Kabarett í
Þjóðleikhúsinu árið 1973.
Baldvin Halldórsson afþakkaði
Lampann og þá tilkynntu gagn-
rýnendur að þeir væru hættir
þessu. Eftir að Lampaveitingar
lögðust af lognaðist leik-
dómarafélagið brátt út af og í
nokkur ár lágu öll listaverðlaun
niðri uns menningarverðlaunum
DV var komið á fót. Þau áttu
sína sögu sem nú er lokið með
breyttum tímum á DV.
Með hinum nýju leiklistar-
verðlaunum, Grímunni, sem
hófu göngu sína í fyrra, er svo
enn hafinn nýr kafli í sögu ís-
lenskra leiklistarverðlauna. Nú
eru það ekki lengur misvitrir
gagnrýnendur sem ráða ferðinni
heldur fjölmennar dómnefndir
sem enginn sér og enginn veit
hver situr í. Ég verð að segja að
mér finnst þetta afar rangt
hugsað og mikil afturför frá því
sem áður var. Ef menn halda t.d.
að niðurstöður slíkra dómnefnda
séu eitthvað vísindalegri eða
ólíklegri til að valda ágreiningi
en gamla háttarlagið er það
mikill misskilningur. Ef nokkuð
er þá er ég hræddur um að þær
séu enn líklegri til að láta fremur
stjórnast af ýmsum tískustraum-
um en hlutlægu listrænu mati.
Ég segi það alveg hrein- skil-
nislega, ef einhverjum skyldi
detta það í hug – sem engum
hefur að vísu dottið í hug – að
það væri til einskis að biðja mig
um að sitja í slíkri nefnd. Ég
kem ekki nálægt neinu svona
stússi nema ég fái að taka þátt í
geiminu, hitta fræga og fína
fólkið, baða mig í glamúrnum og
helst auðvitað að veita sjálfur
verðlaunin. Það er toppurinn á
tilstandinu. Mér þykir leitt að
þurfa að vera með hrakspár en
ég er óskaplega hræddur um að
verðlaun, sem hunsa jafn sterka
mannlega frumþörf og þörfina
fyrir hégómleikann, geti ekki
orðið langlíf í landinu.
Um heimildir: Fundargerðir Félags íslenskra leik-
dómenda eru aðalheimild þessarar greinar, en það var
Jón Ólafsson heimspekingur sem kom þeim í hendur
greinarhöfundar sem afhenti þær svo
Landsbókasafninu þar sem þær eru varðveittar nú.
Þeim Sigurði A. Magnússyni og Þorvarði Helgasyni,
síðustu formönnum Félags íslenskra leikdómenda, skal
þakkað fyrir veittar upplýsingar við undirbúning
greinarinnar.
1954 Haraldur Björnsson fyrir
Prófessor Klenow í Sá sterkasti
eftir Karen Bramson (Þjóðleik-
hús).
1955 Valur Gíslason fyrir Harry
Brock í Fædd í gær eftir Garson
Kanin (Þjóðleikhús)
1956 Róbert Arnfinnsson fyrir
Góða dátann Svejk eftir Jaroslav
Hasek (Þjóðleikhús)
1957 Þorsteinn Ö. Stephensen
fyrir Andrew Crocker-Harris í
Browning-þýðingunni eftir
Terence Rattigan (Leikfélag
Reykjavíkur)
1958 Valur Gíslason fyrir riddara-
liðsforingjann í Föðurnum eftir
August Strindberg (Þjóðleikhús)
1959 Brynjólfur Jóhannesson
fyrir Joe Keller í Allir synir mínir
eftir Arthur Miller (Leikfélag
Reykjavíkur)
1961 Guðbjörg Þorbjarnardóttir
fyrir Elizu Gant í Engill, horfðu
heim eftir Ketti Frings (byggt á
samnefndri skáldsögu Thomas
Wolfes). (Þjóðleikhús)
1962 Steindór Hjörleifsson fyrir
Johnny Pope í Kviksandi eftir
M.V. Gazzo (Leikfélag Reykjavík-
ur)
1963 Gunnar Eyjólfsson fyrir
Pétur Gaut í samnefndu verki
Henriks Ibsen (Þjóðleikhús)
1964 Helgi Skúlason fyrir Franz
von Gerlach í Föngunum í Altona
eftir Jean Paul-Sartre (Leikfélag
Reykjavíkur)
1965 Gísli Halldórsson fyrir Þann
hífaða og 2. götusópara í Þjófar,
lík og falar konur eftir Dario Fo
(Leikfélag Reykjavíkur)
1966 Þorsteinn Ö. Stephensen
fyrir Pressarann í Dúfnaveislunni
eftir Halldór Laxness (Leikfélag
Reykjavíkur)
1967 Lárus Pálsson fyrir Jeppa á
fjalli í samnefndu leikriti Ludvigs
Holberg (Þjóðleikhús)
1968 Helga Bachmann fyrir
Heddu Gabler í samnefndu
leikriti Henriks Ibsen (Leikfélag
Reykjavíkur)
1969 Róbert Arnfinnsson fyrir
Púntilla í Púntilla og Matti eftir
Bertolt Brecht og Tevye í Fiðlar-
anum á þakinu eftir Sholom Al-
eichem (Þjóðleikhús)
1970 Rúrik Haraldsson fyrir
Victor í Gjaldinu eftir Arthur Mill-
er (Þjóðleikhús)
1971 Sigríður Hagalín fyrir Nell í
Hitabylgju eftir Ted Willis (Leikfé-
lag Reykjavíkur)
1972 Steinþór Sigurðsson fyrir
leikmyndir í Skugga-Sveini, Dó-
mínó og Plógi og stjörnum.
1973 Baldvin Halldórsson fyrir
Schultz í Kabarett og Gæslu-
mann í 7 stelpum (Þjóðleikhús).
Afþakkaði verðlaunin. ■
Handhafar Silfur-
lampans 1954-1973
Baldvin Halldórsson
hafnaði Lampanum
með dramatískum tilþrifum
sem vöktu mikil viðbrögð og
voru lengi í minnum höfð.
,,
Á heimasíðu Leikminjasafns Íslands, www. leikminjasafn.is, er að finna ýmislegt
efni um Silfurlampann í dálknum Merkisdagar íslenskrar leiklistarsögu.