Fréttablaðið - 04.05.2005, Blaðsíða 50

1 7 7 1
FYRSTU
SEÐLARNIR
Íslenskir seðlar koma
talsvert fyrr til sögu en
slegin mynt. Elsti gjald-
miðill, sem ber nafn Ís-
lands, er danskur pen-
ingur sem sleginn var í
Konunglegu myntslátt-
unni í Kaupmannahöfn
árið 1771 og nefnist
pjástur (piaster). Ekki
var um lögfestan gjald-
miðil að ræða hér á
landi.
1 7 7 8
OPINBER
GJALDMIÐILL
Saga opinbers gjald-
miðils á Íslandi hefst
1778 með formlegri lög-
festingu danskra
kúrantseðla sem voru
búnir íslenskum texta.
Ekki er talið að þeir hafi
verið mikið notaðir hér
á landi, enda var versl-
un enn í fjötrum einok-
unar er þeir komu til.
1 8 8 5
ÍSLENSKIR
PENINGAR
Árið 1871 var fjárhagur
Íslands og Danmerkur
aðskilinn. Þar með varð
landssjóður til og var
honum heimilað með
lögum að gefa út ís-
lenska peningaseðla
árið 1885 sem skyldi
vera fyrsta starfsfé
Landsbanka Íslands.
1 9 0 1
ÍSLANDSBANKI
STOFNAÐUR
Alþingi samþykkti lög
um Íslandsbanka hinn
fyrri árið 1901. Bankinn
fékk seðlaútgáfurétt-
indi sem gilti til þrjátíu
ára. Var útgáfuheimild-
in takmörkuð við 2,5
milljónir króna og að
hluta til tryggð með
gulli. Óinnleysanlegir
seðlar Landsbankans
voru áfram í umferð.
1 9 3 0
EINOKUN
LANDSBANKANS
Stjórnmálamenn beittu
sér fyrir afnámi seðla-
útgáfurétts Íslands-
banka eftir fyrra stríð.
Gekk það eftir og var
bankanum gert að kalla
inn útgefna seðla í
áföngum. Landsbanka
Íslands var falinn
einkaréttur til seðlaút-
gáfu. Hélst sú skipan
mála allt til ársins 1961
með stofnun Seðla-
banka Íslands.
MIÐVIKUDAGUR 4. MAÍ 2005 MARKAÐURINN22
F Y R S T O G S Í Ð A S T
Peningar snerta daglegt líf flestra.
Ásgeir Jónsson segir í samtali við
Björgvin Guðmundsson að fyrst hafi
verið farið að nota pappírspeninga á
Íslandi á 18. öld. Í dag er innan við
tíu prósent af öllu peningamagni í
umferð í formi seðla og mynta.
Fólk notar frekar greiðslukort og
millifærir peninga inni í bankakerf-
inu.
„Peningar gegna margvíslegu hlutverki í hag-
kerfinu,“ segir Ásgeir Jónsson, hagfræðingur og
lektor við Háskóla Íslands. „Samkvæmt skilgrein-
ingum í hagfræðibókum má greina hlutverk þeirra
í þrennt: Í fyrsta lagi eru peningar notaðir sem
greiðslumiðill. Með þeim er einnig hægt að mæla
hlutfallslegt verð; hvað ein vara kostar miðað við
aðra. Í þriðja lagi eru peningar notaðir til að geyma
verðmæti.“
Ásgeir segir að fyrr á öldum hafi Íslendingar not-
að fisk og álnir vaðmáls sem greiðslumiðil svipað og
pappírspeninga í dag vegna skorts á góðmálmum.
Þaðan séu gömlu orðtækin að komast í álnir og að
vera ekki upp á marga fiska dregin.
„Það verður að vera til einhver ein-
ing til að mæla hlutfallslegt verð vara.
Á fyrstu öldum Íslandsbyggðar notuðu
menn vaðmál og síðan fisk, sem varð
okkar helsta útflutningsvara eftir
1350. Það þýddi samt ekki að menn væru gangandi
með fisk í vasanum. Fiskurinn var einfaldlega not-
aður sem mælieining í lánaviðskiptum svipað og í
greiðslukortaviðskiptum í dag. Þú greiddir ákveðið
marga fiska fyrir tilteknar vörur og fékkst fiska
fyrir að leggja inn vörur. Það má segja að hagkerf-
ið hafi verið á fiskfæti,“ segir Ásgeir.
Ein af umbótum Skúla fógeta var að hann vildi
að pappírspeningar yrðu notaðir hér á landi, segir
hann. Árið 1778 hafi verið ákveðið að svokallaðir
Kúrant seðlar frá Danmörku skyldu vera löggildur
verðmiðill á Íslandi. En Danakonungur hafi verið
iðinn við að prenta þá sem síðan skapaði verðbólgu
hérlendis og varð til þess að margir söknuðu gömlu
þjóðlegu verðeininganna sem höfðu stöðugt verð-
gildi.
„Eitt helsta einkenni nútímahagkerfa er hins
vegar að nota bankainnistæður í stað seðla í við-
skiptum manna í millum. Þá eiga við-
skipti sér stað þannig að peningar
hoppa á milli bankareikninga og fara í
rauninni ekki út úr bankakerfinu þótt
þeir séu notaðir við kaup á vörum og
þjónustu,“ segir Ásgeir. Með þessum
hætti sé hægt að nýta sparnað fólks til fjárfestinga
með mun skilvirkari hætti.
„Því meiri viðskipti sem fara fram inni í banka-
kerfinu – og minna af peningum eru í vösum fólks –
því hagkvæmara er það. Þá eru peningarnir að
vinna í hagkerfinu,“ útskýrir Ásgeir. Bankar hafi
meðal annars það hlutverk að safna saman litlum
skammtímainnlánum og lána peningana út til langs
tíma. Það þýði að verið sé að nota þessi verðmæti
sem annars væru verkefnalaus. „Það er hag-
kvæmara en að sofa með peningana undir koddun-
um eða láta rottur naga þá í kjöllurum húsa eins og
tíðkaðist lengi í Rússlandi og Austur-Evrópu.“
M Á L I Ð E R
Peningar
Hvað eru margir seðlar í um-
ferð? En margar myntir?
Í lok marsmánaðar sl. var verð-
mæti seðla í umferð utan Seðla-
bankans (SÍ) 9,8 ma.kr. Fjöldi
seðla í umferð í lok mars var
5,3 milljónir (án 10, 50 og 100
kr. seðla sem enn eru lögeyrir).
Í lok mars var
verðmæti mynt-
ar í umferð um
1,6 m.kr. Fjöldi
mynta í umferð
var um 129 millj-
ónir stykkja.
Hver er algeng-
asti seðillinn í um-
ferð? En myntin?
1.000 kr. seðilinn
er algengasti
seðilinn í umferð
á Íslandi. Í lok
mars voru um
2,2 milljónir
1.000 kr. seðla í
umferð. Einna
krónu myntin er
algengasta mynt-
in. Í lok mars
voru 73 milljónir
einnar krónu peningar í um-
ferð.
Hefur aukning á notkun
greiðslukorta breytt peningaút-
gáfu Seðlabankans? Er minni
þörf fyrir peninga?
Greiðslumiðlun á Íslandi er há-
þróuð en samt hefur þörfin fyr-
ir seðla og mynt haldist síðustu
áratugi. Ísland er það land í
heiminum sem notar minnst af
seðlum og mynt og hlutfall
þeirra af landsframleiðslu er
aðeins um 1%. Í nágrannalönd-
um okkar er þetta hlutfall um
2-10%. Svona hefur þetta verið
í um 20 ár en hafði lækkað
verulega áður, fyrst vegna mik-
illar notkunar á tékkum og síð-
an vegna tilkomu greiðslukorta.
Er vitað hve hátt hlutfall við-
skipta fer fram þar sem pening-
ar eru greiðslumiðill?
Langstærstur hluti viðskipta á
Íslandi er gerður með öðrum
greiðslumiðlum en seðlum og
mynt. Verslanir geta tilgreint
hvernig skiptingin er hjá þeim
en mér er ekki kunnugt um að
slík úttekt hafi verið gerð fyrir
þjóðfélagið í heild.
Hvað kostar mikið að prenta og
slá hvern pening? Hver er þessi
kostnaður á ári?
Í skýringum sem fylgja með
ársreikningi SÍ má finna upp-
lýsingar um beinan kostnað
bankans vegna seðla og myntar.
Langstærstur hluti þessa kostn-
aðar er vegna innkaupa á seðl-
um og mynt og er hann breyti-
legur á milli ára. Á árinu 2004
var þessi kostnaður um 129
m.kr. og árið 2003 var hann um
39 m.kr. Það kostar um 11 krón-
ur að prenta hvern seðil og
nokkrar krónur að slá hverja
mynt.
Er Seðlabankinn hættur að gefa
út 2000 kr. seðla?
Sá seðill var fyrst settur í um-
ferð árið 1995 en í
fyrra setti bank-
inn um 500 m.kr.
af 2.000 kr. seðl-
um í umferð. Í lok
marsmánaðar var
verðmæti 2.000 kr.
seðla um 2,8% af
heildarverðmæti
allra seðla í um-
ferð.
Eru til einhverjar
upplýsingar um
fjölda falsaðra
seðla í umferð á
Íslandi?
Almennt má segja
að seðlafalsanir
séu fátíðar á Ís-
landi. Í skýrslunni
Afbrotafræði 2003
sem Ríkislög-
reglustjórinn gaf út í nóvember
sl. má finna upplýsingar um
fjölda skráðra brota vegna pen-
ingafals. Í fyrra voru t.d. 16
skráð brot en árin á undan voru
þau fleiri. Seðlagreiningardeild
SÍ greinir að jafnaði um 16
milljónir seðla á ári. Í grein-
ingu seðla felst m.a. að leitað er
að fölsunum. Á þessu ári hefur
greiningardeildin fundið einn
falsaðan seðil.
Hvað er mikið af peningum í
seðlageymslum Seðlabankans?
Af hverju?
Í lok marsmánaðar voru 11, 4
m.kr. af seðlum og mynt í um-
ferð fyrir utan SÍ. Seðlar námu
um 9,8 m.kr. og mynt um 1,6
m.kr. Nokkrar sveiflur eru í
peningum í umferð, mest er af
peningum í umferð í kringum
stórhátíðir og stórar ferðahelg-
ar. Síðustu ár hafa peningar í
umferð á Íslandi aukist um 10%
á ári. Á hverju ári eyðir bank-
inn um 5 milljónum stykkja af
ónothæfum seðlum og nokkru
magni af ónýtri mynt. Birgða-
hald bankans miðast við að eiga
nægjanlega mikið af seðlum og
mynt til að mæta eftirspurn eft-
ir reiðufé.
Hvað er mikið af gulli í Seðla-
bankanum? Af hverju?
Í árslok 2004 nam gulleign
bankans um 1,7 m.kr. Gulleign-
in er tilkomin vegna þess að
ákveðinn hluti gjaldeyrisforða
bankans er ávaxtaður í gulli.
Gulleign SÍ er geymd og ávöxt-
uð erlendis, fyrir utan lítið
magn af minnispeningum úr
gulli sem geymdir eru í fjár-
hirslum bankans.
Reiðufé minnst
notað á Íslandi
T Ö L V U P Ó S T U R I N N
Til Tryggva
Pálssonar,
framkvæmdastjóra
fjármálasviðs Seðlabankans
Saga seðlaútgáfu á Íslandi
Notuðum fisk sem gjaldmiðil
ÁSGEIR JÓNSSON HAGFRÆÐINGUR „Í gamla daga notuðu
menn fisk, sem var okkar helsta útflutningsvara. Það þýddi samt ekki
að menn væru gangandi með fisk í vasanum.“
Fr
ét
ta
bl
að
ið
/V
AL
LI
Í gamla daga notuðu menn fisk, sem var okkar helsta útflutningsvara. Það
þýddi samt ekki að menn væru gangandi með fisk í vasanum. Fiskurinn var ein-
faldlega notaður sem mælieining í lánaviðskiptum svipað og í greiðslukorta-
viðskiptum í dag.
Hvað eru peningar?
MARTA HRAFNSDÓTTIR
Peningar eru gjaldmiðill til að
draga fram lífið. Þeir stuðla líka
að áhyggjuleysi.
VALGARÐUR BRAGASON (BRAGI
VALGARÐSSON)
Þeir eru mjög mikilvægir. Því
miður er hægt að segja að þeir
veiti hamingju.
ELSA BJARNADÓTTIR
Peningar eru nauðsynlegir og
allir þurfa á þeim að halda.
BIRGIT ÓSK BALDURSDÓTTIR
Mér dettur fyrst í hug orðið ham-
ingja. Peningar eru því mikil-
vægir.
ÍSAK ÞORBJARNASON
Ef fólk kann að nota peninga
eru þeir mikils virði.