Tíminn - 28.03.1976, Blaðsíða 28

28
TÍMINN
Sunnudagur 28. marz 1976
Björn Haraldsson:
Langt er nú liðið siðan Gisli
Guðmundsson lagði fram á
Alþingi ályktunartillögu um
viðreisn byggðar i Norður-Þing-
eyjarsýslu. Tillagan hlaut ein-
róma samþykki. Orðin eru til alls
fyrst. Þeim, sem kynntu sér þetta
mál íordómalaust, varð ljóst, að
timabundin hnignun byggðarinn-
ar stefndi til eyðingar. Einstöku
héraðsbúar urðu þó hneykslaðir.
Astandið var þeim tilfinninga-
mál, sem ekki mátti hrófla við.
Brotthvarf ungs fólks úr héraðinu
og fækkun barnsfæðinga i sveita-
hreppum sýslunnar um 400%, sex
ár i röð, var þeim feimnismál.
Þessar raddir þögnuðu brátt.
Stjórnarvöld tóku sér langt um-
hugsunarfri. Siðan var rfkisstofn-
un falið að rannsaka málið og
gefa skýrslu. Hvort tveggja tók
mörg ár. A meðan ágerðist hnign-
un sveitanna. Aftur á móti studdi
hið opinbera útgerð sjávarþorpa i
sýslunni á þessum árum, sem að
visu var hrindrað nær samtimis
vegna hnignunar fiskistofna,
hnignunar sem leiða kann til
veiðitakmarkana.
Á siðastliðnu sumri útbýtti
Efnahagsstofnun til sveitar-
stjórna og fleiri opinberra aðila
áætlun um Norður-Þingeyjar-
sýslu sem trúnaðarmál. Ekki er
almenningi kunnugt um hvaða
viðtökur skýrslan fékk hjá þeim,
sem hana fengu senda. Þó munu
einhverjar stjórnir sveitahreppa
hafa saknað úrræða vegna land-
búnaðar, sem er höfuð-atvinnu-
grein sýslubúa og sú, sem mest-
um samdrætti hafði orðið fyrir.
A fjórðungsþingi Norðlendinga
1. sept. s.l. gerði Framkvæmda-
stofnun grein fyrir áætlun sinni á
opinberum vettvangi, þar sem
saman voru komnir fulltrúar og
gestir úr heilum landsfjórðungi.
Verður að li'ta svo á, að þar hafi
trúnaðartjaldið verið dregið til
hliðar.
Norður-Þingeyjarsýsluáætlun
Framkvæmdastofnunar er allstór
bók, sem margt gott má um
segja. Sitthvaö orkar tvimælis
um úrræði, en úttekt er gerð af
raunsæi og áhuga. Efnislega
skiptist bókin i tvo þætti, úttekt og
úrræði, þar sem raktar eru
forsendur hnignunar og tilraun
gerð til að finna leiðir til
viðreisnar.
Bætt vegakerfi algjör
nauðsyn
Höfundar áætlunarinnar
komast að þeirri niðurstöðu, að
átt hafi sér stað langvarandi
búsetu-hnignun i sýslunni, eink-
um i sveitahreppum. Og stærsta
ástæðan af mörgum, fyrir þessari
hnignun, sé vanræksla á opin-
berri þjónustu, fyrst og fremst á
vegakerfi sýslunnar. Frumskil-
yrði endurreisnar sé þvi full-
komnun veganna á næstu 4 árum.
Höfundar nota viðmiðun i rann-
sóknum si'num og er það hárrétt
aðferð. Hundraðshluti sýslunnar i
ibúatölu landsins var árið 1955
1,2% en árið 1973 er hlutur sýsl-
unnar orðinn aöeins 0,8%. Hafði
þó ibúum kauptúnanna fjölgað
talsvert siðustu árin. Á árunum
1960 til 1970 fækkaði bújörðum i
sýslunni úr 160 i 124 eða um 36
jarðir. Árið 1972 náðu 38%
framteljenda i Norður-
Þingeyjarsýslu um og yfir
90% tekjum miðað við lands-
meðaltal. 62% framteljenda voru
hins vegar aöeins neðan við 80%
landsmeðaltals i tekjum. 1 hærri
tekjuflokknum voru opinberir
starfsmenn, verzlunarmenn,
bankamenn, atvinnubilstjórar og
nokkrir tekjuhæstu bændur. A
það er bent, að raunverulegur
iifskjaramunur sé miklu meiri en
þessar tölur sýni. Persónulegur
kostnaður i sambandi við lifs-
nauösynjar svo sem föt, fæði, ijós,
hita, skólamál, heilbrigðismál,
erindrekstur, skemmtanir, póst,
sima og ýmislegt fleira, sé langt
um hærri i þessu mikla dreifbýli,
heldur en viðast hvar annars
staðar á landinu. Og þessi auka-
kostnaður dregstekki frá i skatt-
framtali. Sýslubúar i heild höfðu
árið 1972 ekki nema 79,6% tekjur
miðað við landsmeðaltal. Er ljóst
aðþorri bænda er þarfyrir neðan.
Höfundar áætlunarinnar afgreiða
úttekt sina með þessum orðum:
„Ekki er undarlegt, þó að
margir hugsi sig tvisvar um, áður
en þeir setjast að i sýslunni eða
koma þar á atvinnurekstri með
tilheyrandi fjárfestingu við þær
ástæður, sem nú rikja.”
Þótt staðreyndir séu það sem
gildir i 'þessum efnum er ekki
nema skiljanlegt þó að sumt af
fólki þéttbýlisins vanti skýringuá
þvi, hvers vegna svona er komið i
byggðarlagi, sem fór á árunum
1925 til 1955 fram úr flestum hér-
uðum landsins með framkvæmdir
i hlutfalli við ibúatölu. Þetta er
auðskilið þeim, sem til máianna
þekkja. Skal hér brugðið upp
einni litilli mynd af kyrrstöðunni.
Arið 1935 hófust fastar áætlunar-
ferðir milli Kópaskers og
Akureyrar (sérleyfisferðir), yfir
sumarmánuðina og 1941 náðu
þessar ferðir til Raufarhafnar.
Eftir 35 ár þar frá, eru þessar
ferðir i sömu skorðum. Aksturs-
timinn erhásumarið 3,5 til 4mán-
uðir. Norður-Þingeyjarsýsla er
ekki snjóþyngri en margar aðrar
sýslur, en vegir sýslunnar lokast
hina mánuði ársins eða geta lok-
azt. Svipaðar sögur má segja við-
komandi öðrum þjónustugreinum
hins opinbera hér f sýslu.
Fjárveitingarvald rilcisins, sem
lögum samkvæmt er hjá Alþingi,
en i reynd að þvi er virðist að
verulegu leyti i höndum nokkurra
háttsettra embættismanna i
ráuðuneytum og rikisstofnunum,
hefur löngum fylgt höfðatölu-
reglu, sem aðalreglu um skipt-
ingu fjárveitinga milli byggðar-
laga. Liggur i augum uppi, að slik
skipting hlýtur að gefa harla ólik-
an árangur með tilliti til upp-
byggingar lifskjara i hinum ýmsu
byggðarlögum. Taki maður t.d.
dreifbýla sveit með 100 ibúum og
hins vegar höfuðborgina með 100
þúsund ibúum og fáum þeim til
uppbyggingar eða rekstrar
heilbrigðismál, skólamál, orku-
mál eða hvaða greinar þjónustu-
mála, sem er, sveitinni eina
milljón en borginni 1000 milljónir,
einn milljarð, þá verður óliku
saman að jafna um árangur
byggðarlaganna, þægindi fyrir
þessar upphæðir ibúunum til
handa.
Lifskjaramismunur
dreifbýlis og þéttbýlis
En hin gallaða höfðatöluregla
færsiðuren svo öllu aö ráða. önn-
ur regla um skiptingu þjónustu-
fjár skaut upp koUinum, enn fjar-
stæðari i garö dreifbýlis en hin.
Og sú varð með timanum meir
ráðandi við úthlutun þjónustu-
fjár, auk þess sem hún má heita
allsráðandi i sambandi við hvers-
konar atvinnuuppbyggingu. Þetta
er sú regla að verja fé hverju
sinni, þar sem flestir geta haft
þess not. Menn segja, að hagfræð-
in heimti þetta, en þá er þvi
gleymt, að i þjóðfélagi er nokkuð
sem kallað er jafnrétti. Kenning
þessi er þannig túlkuð, að fyrst
skuli þjónusta og atvinnuupp-
bygging veitt, þar sem flestir eru
viðbúnir að njóta hennar, siðar
komi röðin að dreifbýli. En á þvi
vill oft verða bið, dreifbýlið
gleymist. Svo finnast i þéttbýlinu
leiðir til öflunar nýrra lifsgæða,
sem sjálfsagt þykir að gefa
gaum. Þróunin verður sú að fariö
er inn á þessi nýju sviö, áöur en
tekizt hefur að fullnægja frum-
stæðustu þröfum fólksins i dreif-
býlinu. Þegar langt komið er að
steypa fjölförnustu vegi i mesta
þéttbýli landsins er byrjað á þvi
að brúa firði þar, en dreifbýlið
gleymist. Vitanlega á hagfræði
réttá sér, en beiting hennar getur
farið út i öfgar og blind hagfræði
er verri en engin.
En litum svo á annan þátt i við-
skiptum dreifbýlis og þéttbýlis,
afleiðingu lifskjaramismunar.
Þáttsem hefur orðið landsbyggð-
inni langtum þyngri i skauti, en
óréttlát skipting fjármuna. Það
er hinn friði skattur, — ungt fólk
dreifbýlisins, — sem það lét af
hendi vð þéttbýlið, skatturinn,
sem notaður var til uppbyggingar
þéttbýlisins. Sá skattur verður
ekki metinn til fjár, en vegna
hans á þéttbýlið dreifbýlinu til-
veru si'na að þakka. Þetta var
gjöf, sem aldrei sá til gjalda og
hvorki hefur verið goldin eða
þökkuð. Það hefur verið maklegt
þakklæti ef opinberu fé hefði ver-
ið þannig skipt milli aðila, að
árangur fjárveitinga kæmi að
svipuðum notum i byggðarlögum.
Af þvi sem nú hefur verið sagt,
má vera ljóst, að fjármagn það,
sem nú verður farið fram á
Norður-Þingeyjarsýslu til handa,
verður hvorki styrkur eða
ölmusa, heldur er það krafa um
útborgun á innstæðu eða hluta af
innstæðu. En þar sem enginn
stafur er fyrir þessari innstæðu,
stendur hún eða fellur á siðferði-
legum þroska þeirra, sem með
fjárveitingarvaldið fara.
Viðreisnaráætlun
N orður-Þingeyj a r sý slu
Lesið hef ég í blaði, að
viðreisnar-áætlun Norður-Þing-
eyjarsýslu liggi nú á borðum ráð-
herra til staðfestingar, lögum
samkvæmt. Vera má, að áætlun
þessi hafi tekið breytingum frá
þvi i haust. Vera má, að úrræði
séu fundin við iskyggilegri bú-
setuþróun i sveitahreppunum.
Vera má, að viðbótarúrræði gegn
fyrirsjáanlegum hráefnisskorti
Þórshafnarbúa, eftir að þeim var
neitaðum kaup á skuttogara, hafi
verið fundin. Vera má einnig að
afleiðingar og áhrif náttúruham-
fara á svæðinu hafi að einhverju
leyti verið tekin inn i myndina i
stórum dráttum, t.d. með yfirlýs-
ingu um, að þeirra vegna þoli að-
gerðir enga bið.
Kjarnmestu afréttar-
lönd landsins
íbúar vesturhluta
Norður-Þingeyjarsýslu hafa orðið
fyrir tilfinnanlegum búsifjum af
völdum náttúruhamfara. Yfirlýs-
ingar rikisstjórnarinnar um full-
ar tjónbætur eru mikils virði. An
efa verður við .þær yfirlýsingar
staðið, peningalega. En málið
hefur fleiri hliðar. tbúarnir stóðu
höllum fæti fyrir, sumir hverjir,
voru á tveim áttum. hvort þeir
ættu að fara eða vera. Spurningin
um það, hvernig nú skuli verja
tjónbótum, getur orðið sumum
erfið, ef á næstunni hvilir yfir
framtiðinni enn meiri óvissa en
hingað til. Enn eru upp að vaxa
hátt i hundrað unglingar á jarð-
skjálftasvæðinu,sem ekkert vildu
fremur, en hasla sér völi a heima-
slóöum, ef hnignunin gæti breytzt
i sókn, svo hefur alltaf verið.
Þessir. unglingar eru nú að spá i
framtiðina. Menn skyldu varast
að villa um fyrir þeim, heldur
segja þeim sannleikann. Það má
kannski segja að áfallið vegna
náttúruhamfaranna sé fyrir sum-
um meira sálrænt en efnahags-
legt, en það er ekki betra fyrir
það. Þessi sálræni þáttur þýðir
það, að orðin ein duga ekki
lengur, athafnir verða að koma
til. Loforð og faguryrði nægja
ekki, i þeirra stað þurfa að koma
efndir.Hérerhvorki verið aö tala
um styrki eða ölmusu, heldur
leiréttingar vegna vanrækslu.
Þótt ibúar Norður-Þingeyjar-
sýslu séu ekki nema 0,8% af
þjóðinni, þá eru innan marka
sýslunnar 9% afréttarlanda
Islands. Og þessi afréttarlönd eru
með þeim kjarnmestu á landinu,
enda nálega þau einu, sem ekki
eru i hnignun vegna ofnotkunar.
AfréttarlandHólsfjalla má teljast
þeirra ágætast. ömurlegt að
hugsa til þess, að Fjallasveitin
færi i eyði. Enda heyrðust rama-
kvein, þegar lifsbókin þar var
rýnd niður i kjölinn. Búskapur
hafði áður verið blómlegri þar og
arðvænni en i öðrum sveitum
sýslunnar. En nú var fólkið orðið
svo fátt i byggðinni, að erfitt var
orðið að komast yfir hin sam-
félagslegu verkefni. En þvi i
ósköpunum hafði fólkið verið að
tinast burtu áður? 1 fyrsta lagi
var fólkið einangrað meiri hluta
ársins,stundum 8máhuði i einu. 1
28 ár hefur ekki verið snert á upp-
byggingu vegarins milli
Mývatnssveitar og Hólsfjalla.
Almenningsorku þekkja Fjalla-
menn enn sem komiðeraðeins af
afspurn. Margs konar önnur
þjónusta var og er vegna einangr-
unar oft nálega útlokuð. Og að
siðustu, fólkið á Fjöllunum er
félagsverur eins og annað fólk.
Eðlilegast væri að svara spurn-
ingunni með þvi að segja. Mikið
að fólkið skyldi ekki allt vera far-
ið. — Hólsfjallaáætlun var samin,
fróðleg bók og læsileg. Um Hóls-
fjöll er tengivegur milli Norður
lands og Austurlands. Vegna um-
ferðar á þeim vegi þótti ófært, að
byggðin legðist niður. Lagt var
til, að litils háttar lánafyrir-
greiðsla verði veitt umfram gild-
andi reglu þremur ungum bænd-
um þará neðri Fjöllum.ennfrem-
ur að riki kosti og eigi hluta i
ibúðarhúsi, sem þar var i bygg-
ingu. Þá skyldi stefnt að þvi, að
rikið keypti Viðidal og Möðrudal
á Efra Fjalli, loks skyldi stefnt að
þvi, að eins fasa orkulina verði
lögð að Grimsstöðum frá Reykja-
hli'ð. Sú vartiðin, að kjarnasveitin
Hólsfjöll var fyrir öðrum sveit-
um. Þar var enginnhokur-búskap-
ur. Þar var stórhugur mestur og
hver bær höfuðból. Möguleikarnir
eru þar enn, þeir eru fyrir hendi
um alla sýsluna. Möguleikar fyrir
heilbrigðu lifi. En fjármagniö er
dregið saman á suðvesturhorn-
inu. Með si'vaxandi þunga sogast
þaö inn i gervilifið þar. Innan
tiðar sporöreisist þetta blessað
land, ef svo fer sem horfir. Er
ekki ráð að snúa þróuninni við,
byggja landið allt, ekki aðeins i
orði, heldur einnig á borði? Er
ekki kominn timi til að þora að
gera það, sem eftir er að gera, til
þess að skapa heilbrigt lif á land-
inu öllu?
Að hrökkva eða stökkva.
Blaöið, sem ég nefndi áðan, lét
að þvi liggja, að rikisstjómin færi
sér hægt með staðfestingu áætl-
unarinnar. Ég vil vona, að hún sé
einmitt núna að leggja það niður
fyrir sér, að nú sé um það tvennt
að velja, að hrökkva eða stökkva,
aö gefa fólkinu vissu i stað vonar
eða öllu heldur vonleysis. Að
lengur verði ekki undan þvi vikizt
að velja milli skipulags og skipu-
lagsleysis, stjórnunar og stjórn-
leysis. Það blasir við rikisstjórn-
inni, að áætlunin er ekki mein-
ingarlaus orð, heldur markmið,
sem fólkinu er lofað upp á æru og
trú, að skuli náöst. Þegar rikis-
stjórn er falið að staðfesta
viðreisnaráætlun, þá þýðir það
ekkert minna en þetta. Ég tel það
góðs vita út af fyrir sig, að rikis-
stjómin gaumgæfi málið og stað-
festi þá fyrst, er fundin eru full-
nægjandi ráð. Finnist þau ekki,
eða skorti vilja til að framkvæma
þau, erekki um annað að gera en
hrökkva.
Meirihluti bænda i sýslunni
mun vera kominn yfir miðjan
aldur, farið að siga á seinni hluta
starfsævi þeirra. Þeim hentar að
draga saman seglin. Þar felst að
nokkruskýringá þvi, að búin em
Iitil. ófáir þeirra eru komnir á
siðasta eða næst siðasta snúning,
einsog það er kallað. 1 mörgun til-
fellum er ekki vitað um viðtak-
endur að býlum þeirra. Fyrir
þessaeinstaklingaþarf engin stór
átök að gera. Með ráðdeild og
sparnaði mun þetta fullorðna og
aldurhnigna fólksjá sér farborða,
yfirleitt. Hér er ekki um
mannúðarmál að ræða. Ef það
dæmist hagstætt þjóðinni sem
heild, að taka alveg fyrir fjárfest-
ingar i þessari vanræktu og erfiðu
sýslu, þvi þá ekki að gera það?.
Raunar mætti segja, að teningn-
um sé þegar kastað. Aldrei hefur
verið stofnað til meiri fjárfest-
inga á suðvesturhorni landsins en
nú og aldrei eindregnari áform
um að auka þá fjárfestingu, þrátt
fyrir minni getu en nokkru sinni.
Fyrir þessari stefnu er sterkur
þingmeirihluti, að þvi er virðist,
sterkari en þekkzt hefur hér á
landi i áratugi. Svo eindregin
virðistþessi stefna, að erfitt er að
skilja, hvernig hægt væri að
framkvæma raunhæfa
Norður-Þingeyjarsýsluáætlun
samtimis henni.
Það’yrðiaðsjálfsögðu ömurlegt
fyrir gamla fólkið að lifa hjöðnun
byggðarinnar, horfa upp á dauða-
teygjur hennar. En sterkur
meirihluti, sem trúir þvi, að hann
sé að gera rétt, lætur sig ekki inn I
barnalega tilfinningasemi, enda
yröi hér liklega --aðeins um tima-
bundinnsársauka aðræða. Á eftir
mætti gera sýsluna að einum alls-
heijar þjóðgarði! Senn hvað liður
verður teningnum endanlega
varpað.
Framtið Norður-Þingeyjar-
sýslu er mál þjóöarinnar allrar,
ekki sérmál átta þúsundustu
hluta hennar. Spurning er um
það, hvort eigi að minnka landið.
Landsfeðrum ber að svara þeirri
spurningu með jái eða neii.
Heimamönnum eru allir vegir
færir, þó landsfeður játi. Heima-
menn hafa sýnt hvað þeir vilja,
þeirmunu standa meðan stætt er.
Þeim er ljóst öðrum fremur
hvilikt fjörráð það væri að fella
þessa byggð i auðn. Þeir eru fúsir
og öðrum færari að standa fyrir
uppbyggingunni, ef valdhafar
þjóðarinnar ákvarða nýja stefnu
gagnvart umræddu héraði.
I einni blaðagrein er ekki unnt
að ræða til hlitar viðreisn sýsl-
unnar allrar, þvi siður einstaka
þætti hvers byggðarlags. Að und-
angengnu yfirliti læt ég að þessu
sinni við það sitja að f jalla um þá
sveit, er ég þekki bezt, Keldu-
hverfið, og vikja að hinum sveita-
hreppunum út frá þvi. Kauptúnin
vil ég taka fyrir siðar, ef mér
endist lif og heilsa.
Sauðfjárrækt hefur verið
aðal-búgrein i Kelduhverfi frá
upphafi. Slikt hiðsama má segja
um hinar sveitir sýslunnar,
þeirra afréttir eru kjarnalönd.
Það verður aftur á móti ekki sagt
um sumarlönd Keldhverfinga, þó
viðlend séu. Þau mega heita
vatnslaus og gróður er þar
einhæfur, lyng og viðir, en gras af
skomum skammti. Fyrir utan
fjallahli'ðarnar að vestan má
heita að landið sé eitt samstætt
hraun misjafnlega gamalt. Þetta
hraun er þakið jarðvegi, en klett-
ar standa upp úr viða. Þetta er
mólendi. Þvi hallar frá suðri til
norðurs.
Stærð afréttarlandsins er ná-
lægt 750 fermk. Norðan mólendis
þessa tekur við flatlendi i fárra
metra hæð yfir sjó, framburðar-
land Jökulsár. Þar er heima-
lönd jarðanna með nægu vatni.
Stærðþessa flatlendis, sem skipt-
ist i sanda, bakkalönd og mýrar
er um 190 ferkm.
Fyrir 50 árum áttu Keldhverf-
ingar um 5300 kindur i sumarhög-
um en á síðastliðnu sumri 18.495.
Telja fræðimenn, að með þeim
fjárfjölda sé landið fullnýtt. Þau
sumur, sem grasvöxtur er i
minna lagi, verður þess meira