Tíminn - 01.08.1976, Blaðsíða 28

28
TÍMINN
Sunnudagur 1. ágúst 1976.
Sigurgrímur Jónsson, Holti, Stokkseyrarhreppi:
Sigurgrlmur Jónsson.
Þess hefur verið farið á leit við
mig að ég segði hér nokkur orð,
sem nefna mætti „upprifjun frá
siðustu timum áraskipanna i Þor-
lákshöfn”, eða eitthvað annað í
þeim skilningi. Nú er mér sjálfum
vel.ljóst að ég hef ekki frá miklu
að segja, ég var hér aðeins tvær
vertiðir, það er 1918 og 1919, en
þar sem þetta eru siðustu vertið-
irnar, sem hægt er að tala um
er áraskipa-útgerð stóð hér
með fullri reisn miðað við það
sem bezt var áður, og ég er einn
af tiltölulega fáum mönnum, sem
eftir eru þeirra, er þarna komu
við sögu, þótti mér leitt að færast
með öllu undan þessu verkefni, þó
að ég viti að aðrir hefðu verið bet-
ur til þess fallnir.
Um útgerð og sjómennsku al-
mennt eru til geysimiklar bók-
menntir á islenzku, bæði sem
sagnfræði og i skáldsöguformi.
En þegar um Þorlákshöfn eina er
að ræða, þá eru ekki til ýkja mikl-
ar heimildir.
Langsamlega drýgstur er þar
Sigurður Þorsteinsson frá Flóa-
gafli sem ritaði bókina „Þorláks-
höfn” með undirtitli ,,A sjó og
landi”, og^-kom bók þessi út 1938,
og árið eítir ritaði hann bókina
„Endurminningar Jóns frá Hlið-
arenda” með viðauka sem nær
fram til ársins 1918.
Núermérekkiætlað að tala um
annað enárin tvö, sem ég var hér,
og frjáls að þvl að vikja að þvi
sem á eftir fór. Þó kann svo að
fara, að mér henti að vikja að ein-
hverju i áðurnefndum bókum, og
bið ég þá velvirðingar á þvf, ef ég
tala um það, sem búið er að vikja
aö áður hér I dag.
Samkvæmt Alþingissamþykkt
frá árinu 1700 skal vetrarvertið
byrja á Kyndilmessu, sem er ná-
SIÐUSTU TÍMAR
ÁRASKIPANNA /
ÞOR LÁKSHÖFN
Erindi flutt á hátíðasamkomu í Þorlákshöfn
lægt miðjum Þorra, og kallar al-
manakið’ þetta byrjun vertiðar.
En Jón á HUðarenda telur, að i
Þorlákshöfn hafi vertið byrjað i
fyrstu viku Góu og hefur þá staðið
i 12 vikur eða 84 daga, og kemur
það heim við það sem ég tel mig
muna.aðviðhöfum komið hingað
i fyrstu viku Góu bæði þessi um-
ræddu ár. Ég réri hjá Guðfinni
Þórarinssyni frá Eyri á Eyrar-
bakka, skipið tókum við þar, og
gat þvi skipt einhverjum dögum
að „leiði” væri, sem kallað var.
„Færurnar” hafði maður með
sér, en það var hey i poka til að
látaundir i rúmið, sem var grjót-
bálkur með einu borði framan við
festu á stoðir, sem voru milli
hverra rúma, en búðirnar voru
fjögra rúma lengd, og að auki
nestisskrina, fatnaður og sjó-
klæði.
Greinarbezta lýsing á sjóbúð-
um eins og þær munu hafa verið
frá f yrstu tið, og ég hef séð, er að
finna i ritgerð Odds Oddssonar i
Regin á Eyrarbakka, er birtist i
Eimreiðinni 1923 og ber yfir-
skriftina ,,í verinu 1880-’90, —
endurprentað i safnriti sama höf-
undar, er út kom 1941 og heitir
„Sagnir og þjóðhættir”. Oddur
lýsir kofum þessum mjög ná-
kvæml., tilfænr öll mál i álnum
og lýsir yfirgerðinni, sem hann
kallar að eldri gerð „dvergbygg-
ing” og fer ég ekki nánar út í það.
Veggir voruað mestuúr grjóti, en
þakið úr torfi og vildu þau leka.
Ég hafði kynnzt þessum vistar-
verum áður, þvi að árin tvö þegar
ég var á 16. og 17. ári réri ég á
Stokkseyri og bjó þá i svona kofa,
svonefndri „Lárubúð”, hriplek-
um torfkofa, svo menn héldust
ekki við i bælinu þegar rigning
var. Ég var þarna i rúmi með föð-
ur minum og varð hann sér úti um
járnplötur sem hann festi innan á
þekjuna og veitti þannig vatninu
niður i bálkinn út við vegg.
Þegar ég kom i Þorlákshöfn
1918 eru þetta miklu betri hús,
steyptir veggir, bárujárn á þaki
og þiljað innan þakið, tvennar
hurðir fyrir útidyrum með nálægt
metra millibili, túður á stöfnum
til loftræstingar. En heldur var
aðkoman köld, þó hlýnaði þegar
aílir voru setztir að (15-16 menn)
og þarna leið manni vel.
Nú var að búa um sig. Ég var i
yzta rúmi til hægri þegar inn var
gengið — gengt formanni, sem
alltaf var i yzta rúmi til vinstri.
Byrjað var á þvi að koma skrin-
unum fyrir upp við vegg, siðan
var heyið jafnað um bálkinn og
tvær uilarrekkjuvoðir breiddar
yfir.
Tveir menn voru i hverju riím'i
kallaðir „lagsmenn” og mun orð-
ið „lagsi” þaðan komið. Menn
sváfu andfætis, það er: snéru
höfði sitt að hvorum gafli, og ef
menn snéru bökum saman og
drógu hnén inn að sér, hét það að
skrúfa sig saman og höfðu þá
hlýju hvor frá öðrum — var nota-
legt. Við munum hafa haft tvö
rúmteppi ofan á okkur, en maður
fór aldrei úr öðruen yztu klæðum.
Skinnklæðin voru hengd á stoðina
viöhöfðalagið. Aður en maður fór
að sofa fyrsta kvöldið varð að fá
sér bita eftir langan og erfiðan
dag, og var þá skrinan opnuð
fyrsta sinni. Til eru skráðar
heimildir um „mötu” sjómanna,
eða hveíriig þeir áttu að vera
heimanbúnir með mat. Fer ég
ekki út I það nema ofurlitið um
eigin heimanbúnað og matarbú
mitt.
Mér virðist sem verskrinan hafi
verið af stærðinni sem svarar 80
litrum. Undirbúningur „mötu”
byrjaði þegar í sláturtið. Þá var
fall af gömlum sauð tekið til sér
suðuistórum stykkjum,soðiöþað
lengi að hægt var að draga beinin
útúr stykkjunum án þess að þau
losnuðu sundur, siðan var þessu
þjappað niður í ca. 2/3 hluta
skrinunnar, eitthvað saltað og allt
flot sem af kjötinu rann var jafn-
að með, þjappað sem best saman
áður en þetta kólnaði til fulls tólg
siðar rennt yfir. Þetta hét
„stykkjakæfa” eða „smálki”,
geymdist mjög vel og var hið
mesta lostæti. Siðar voru 2 f jórð-
ungar af smjöri hnoðaðir niður i
hinn enda skrinunnar. Litið eða ó-
saltað smjör sem ekki er geymt i
kæli hefúr þann eiginleika að það
súrnar. Þeir, sem hafa alizt upp
við að éta súrt smér telja það
betra en nýtt og það er drýgra —
menn éta minna af þvi.
Lefolisverslun á Eyrarbakka
rak bakari og byrjaði um áramót
að baka rúgbrauð á lager handa
vermönnum. Þau voru af tvö-
faldri stærð við það sem nú ger-
ist, og var reiknað með einu
brauði á mann til vikunnar —
sumir þurftu 1 1/2 brauð til að
vera sæmilega haldnir. Kaffi og
sykur hafði ég eftir þörfum. Eng-
inn heitur matur var framreidd-
ur, aldrei soðinn fiskur. Þetta hét
„skrinukostur”. Um páska fór ég
heim og kom þá með byrði mina
af viðbótar mat — sælgæti. Ang-
andi pottbrauð, flatkökur, hangi-
ket og nýtt smjör. Formaðurinn
kikti i skrinu mina og sagði að ég
leffði i óhófi. En ekki gátu allir
skipsfélagar minir veitt sér að
lifa I óhófi, og má vera að einn og
einn biti hafi af sumum þeirra
verið vel þeginn. — En nóg um
matinn i bili. —
Nú er að snúa sér að vinnunni.
Eingöngu voru notuð þorskanet
við veiðarnar og hafði hverjum
háseta verið gert að hnýta 3-4
netaslöngur — bómullargarn,
15-16 möskva djúp net, og var nú
farið að fella, gera utanum kúlur,
hanka i kúlur og steina, stanga
færi og útbúa dufl — allt vinna i
sama formi og tiðkast i dag. Ver
tiðin taldist ágæt, ég held að mér
sé óhætt að telja 600 i hlut, en
skipt var i 22 staði, en það eru
13.200 fiskar samtals ef rétt er
munað. Það var með ólikindum
hvað lánsamir við vorum um
aflabrögð þessa vertið. Það kom
fyrir hvað eftir annað, að Guð-
finnurlegði þar sem annar var að
taka upp vegna fiskitregðu, en
hann fékk ágætan afla næsta dag.
Þegar út á leið og farið var að
sækja vestur i Forir og lengra
vestur, þótti mér nóg að sigla i
þægilegum norðaustankalda og
geta búizt við mótvindi heim að
kvöldi, en stundum var sólfars-
vindur og þá siglt báðar leiðir.
Annars minnir mig að þetta væri
tveggja tima róður i logni.
Á þessum slóðum er oftast vest-
urfall, þó sá ég belgi við færi, sem
lá til austurs. Vegna vesturfalls-
ins var alltaf lagt frá austri til
vesturs og byrjað að draga vest-
urenda. Á austurenda voru tvö
færi, uppistaða frá belg að dreka
— og botnfæri frá dreka til neta og
var þungur steinn nálægt neta-
hálsi. Þetta botnfæri hafði það
gildi, að ekki þurfti að draga úr
botni ef ekki átti að færa trossuna
og varð þvi að svara vel til
sjávardýpis. Á djúpu vatni 60-70
föðmum er netadráttur nokkuð
þungur i sléttum sjó, en væri und-
iralda vann maður sér þetta létt,
stoppaði við á rellunni um leið og
aldan reið undirskipið, en dró svo
slakann með hraði þegar skipið
seig niður i næsta öldudal. Hvert
skip hafði þrjár trossur og voru
12-14 net i hverri trossu, 15-16
möskva, eins og áður sagði —
barkinn rúmaði ekki meira af
netum. Þá voru oft 3 og 4 fiskar
samtimis á rúllunniog 120fiskar i
hverju neti.
Áralag var tvenns konar eftir
veðri. I logni var hægur og langur
áraburður, seilst eins langt fram
og hægt var, tekið vel i um leið og
árinni var dýft i, en þó einkum
hnykkt vel á um leið og áratoginu
lauk og var kallað að það launaði
róðurinn meðan árin var borin
fram aftur.
1 mótvindi eða straumi var ára-
burður hraður ogaðeins gefið eitt
högg i sjóinn — snöggt átak.
Fyrirkom að skipshafnir lentu I
kappróðri, þótti leitt að sjá annan
renna framhjá, en þar réð
mannsaflið og svo voru skip mis-
létt undir árum. Annan kappróð-
ur man ég betur. I logni og á
heimleið átti formaðurinn það til,
að kippa stýrinu frá.gekk sjálfur i
róður og voru þá tveir til að hvfla,
maður á hvort borð, þvi að yfir-
leitt var einn yfirskips sem hvildi
menn til skiptis.
Nú var kominn hörku kappróð-
ur milli borða og leyndi sér þá
ekki hvarbeztu ræðararnir voru á
skipinu, þvi þegar þeir fóru i hvild
tók aðhalla á þeirra borð, en þeir
réttu stefnuna strax þegar þeir
tóku aftur við árinni. Ekkert var
sagt, en allir sáu hvað gerðist.
Ég ætla að segja ykkur frá ein-
um róðri. Það hefur verið nokkuð
snemma vertlðar.þviað enn voru
netalagnir hér framan af Hafn-
arnesi, en líka áttu menn trossur
vestur i sjó, um Keflavik eða
vestur. Þungbúið loft var þennan
morgun og nokkur vindur af
suðri. Allir fóru i netin hér fram-
undan og voru skipin dreifð um
allan sjó. Vindur fór-vaxandi, og
tók ég eftir þvi að skipin fóru að
halda til hafnar eftir þvi sem lauk
drætti fyrstu trossu. Þegar við
höfðum lokið við okkar trossu
kallaði formaður „setið upp
staurinn” og var nú sigldur ljúfur
byr vestur i sjó og þar tekið dufl
af trossu sem við áttum, og farið
að draga. Munum við hafa verið
hálfnaðir með 3ja net þegar kom-
inn var ódrægur sjór. Var þá net-
um hleypt niður og tekið til við
róður. Held ég að litið h afi gengið
framan af, en nú kom mótorbátur
fráStokkseyri,sem verið hafði að
draga net eitthvað vestar, var
okkur réttur spotti, sem austan-
menn, það er frá Eyrarbakka og
Stokkseyri voru alltaf mjög fúsir
að gera. Nú, við rérum undir, þótt
nú væri vélaraflið sem réð ferð-
inni, en fljótlega var bára orðin
það kröpp, að árar urðu ekki
varðar á kulborða og voru þær þvi
lagðar inn, en við rérum áfram til
hlés, skiptumst á, til að halda á
okkur hita. Þegar við vorum vel
lausir við Hafnarnes var bandinu
sleppt, og við liðum á þöndum
seglum til rólegrar heimavarar.
Þegar komið var úr róðri var
fiskur seilaður. Formaður sat i
skut með langan stjaka og sá um
að skipinu slægi ekki flötu, en
skipshaldsmenn fóru útbyrðis og
héldu við skipið. Að jafnaði var
það létt verk, en með háum sjó
gat þetta verið mikið átaka- og á-
byrgðarstarf, ef dráttur var i vör-
inni, enda jafnan valdir i þetta
hinir færustu menn. Þegar búiö
var að seila, var skipið dregið
upp. A þessum tima var áreiðan-
lega komið þarna frumstætt spil,
mikiil sivalningur, sem vir- ■
strengurinn frá skipinu vafðist
utanum, en 4 stangir 2-3 m langar
genguútúrþessuofantil, og gekk
mannskapur á þær og ýtti svo allt
snérist i hring — hringekja. Tveir
menn studdu skipið svo það stæði
á réttum kili. Allur fiskur var
borinn upp á aðgerðarvöll á bak-
inu. Framámenn færðu af
seilarólum yfir á burðarólar 8-10
fiskar í ferð, og vri lent með lág-
um sjó var þetta langur vegur.
Sameiginleg aðgerð og söltun, þvi
að fiskur var seldur hálfverk-
aður. Versta verkið hefur liklega
verið að bera saltið, en þá fór
maður létt með 100 kilóin. Að sölt-
un lokinni var hausum skipt og
tóku lagsmenn „hest” saman,
rifu tálknið frá vinstra megin,
þvoðu upp og breiddu siðan til
þerris. Allan sjó til þvotta varð að
bera upp á skiptavöll. Að verki
loknu þvoði maður sjóvettlingana
úr sjó, sprengdi þá þorskgall, en
það freyddi eins og sápa þegar
vettlingarnir voru lamdir við
klöppina og var þetta bezti þvótt-
ur.
Nú var gengiö tilbúðar og mat-
ast.