Tíminn - 03.04.1977, Blaðsíða 11

Sunnudagur 3. aprtl 1977
LEIKSTÖRF
OG
GÖMUL HÚS
Rætt við Þorstein Gunnarsson,
leikara og arkitekt
silung á stöng, en i lok þáttarins
birtisthann á sviðinu og byrjar að
halda fyrirlestur um bókmenntir,
sem er hvorki meira né minna en
fimm þéttskrifaðar blaösiður á
lengd. Mér þótti erfitt að henda
reiður á Trigorin, og þó að sex ár
séu liðin frá þvi ég kynntist hon-
um, er hann enn að banka upp á
hjá mér.
Likt þessu er farið með annan
karl, sem ég lék einu sinni, þó aö
hann sé sprottinn úr öðrum jarð-
vegi en Trigorin. Það er lifvörður
Jörundar hundadagakonungs I
leikriti Jónasar Arnasonar, Þið
munið hann Jörund, sem skýtur
upp á yfirborðið öðru hvoru.
Jónas bjó þannig um hnútana, að
þessi dyggi fylgismaður hans
Jörundar talaði ekki annað en ó-
skiljanlegt babl og tuldur á svið-
inu, og var þó ættaður úr Þingeyj-
arsýslu. Það eitt er auðvitað efni i
mikinn harmleik, en þegar betur
er að gáð, er lifvörðurinn tröllrið-
inn af aldagamalli niðurlægingu
þjóðarinnar. Hann er ekki nema
andartaksstund á sviðinu, en
heldur þó djúpvitra og eldheita
barátturæðu gegn erlendri áþján
og bágum kjörum þurrabúöar-
manna i Reykjavik, og rökstyður
af fimi gagnsemi lúsarinnar fyrir
islenzka alþýðu. En það er harm-
saga þessa Þingeyings, að enginn
skilur hann á sviðinu, en vera
kann að Jónas gefi honum mál
einhvern tima seinna. Það væri
vissulega þess virði!
Þolinmæðin er happa-
drýgri en þóttinn
— Er ekki mikiö likamlegt erf-
iði að vera leikari, — og ekki sízt
þegar það er unnið jafnhliða öðr-
um störfum?
— Það kemur fyrir, að ég óska
þess að vinnustundirnar væru
fleiri i sólarhringnum og þær
nýttust mér betur. Það er áreið-
anlega mjög einstaklingsbundið,
hversu mikið andlegt og likam-
legt álag fylgir leikstarfinu. Sum
hlutverk eru auöunnin, stundum
veitist manni það tiltölulega auð-
velt að laga sig að skaphöfn per-
sónunnar og sambúðin verður á-
nægjuleg. önnur hlutverk hvika i
sifellu frá manni og þegar verst
lætur kemur maður þeim aldrei i
liðinn. Annars er rétt að tala var-
lega um persónusköpun á leik-
sviðinu, það sem hentar einum á
alls ekki við um annan, og þaö
sem er rétt i dag, getur verið
rangt á morgun.
— Viltu samt ekki segja mér
frá einhverju af þvi, sem þú telur
skipta máli fyrir vinnu þina i leik-
húsinu i dag. — án skuldbindinga
um morgundaginn?
— Leikaranum er nauðsynlegt
að bera auðmýkt fyrir verkefninu
hverju sinni, hann þarf jafnvel að
vera reiðubúinn að afneita sjálf-
um sér til þess að geta leitt fram i
dagsljósið nýja eðlisþætti, sem að
jafnaöi eru honum viðs fjarri, —
en allt þetta þó án þess að hann
glati dómgreind sjálf sin.
— Svo að leitin að persónunum
getur stundum oröiö langsótt?
— Jú, sannarlega. Ég held að
það sé ekki ofsagt, að þolinmæðin
sé happadrýgra vegarnesti en
þóttinn i viðskiptum viö leikper-
sónurnar á sviðinu.
I aldagamalli leiðsögn erum við
leikararnir áminntir um aö skapa
okkur þá stillingu sem fágar og
ofbjóða ekki hófsemd náttúrunn-
ar. Þessi áminningarorð eru svo
viöfræg og margreynd, aö það
ætti aö vera óþarfi að hafa nokk-
urn fyrirvara á um gildi þeirra á
morgun.
— Þú nefnir stillingu og hóf-
semd, eru þaö kannski lykilorð,
sem þér finnst höföa til þin sér-
staklega?
— Þetta eru orð Hamlets dana-
prins til leikaranna. Ef ég orðaði
það hins vegar eitthvað á þá leið
núna, að það væri verðugt verk-
efni að reyna að ná áhrifum með
sparsemi og hnitmiðun i leik, kysi
ég sennilega aö má þau orð burt
strax á morgun og ógilda. Og
kannski erum við einmitt bæri-
legastir á leiksviðinu, þegar við
þegjum.
— Þú segir þaö. En þögnin er
þýðingarmikil?
— Þögnin er stundum kölluð á-
hrifamesta tjáning leikarans. Og
Þorsteinn Gunnarsson leikari
ásamt fjölskyldu sinni, Valgeröi
Dan leikkonu og sonum þeirra
tveim. Þeir heita Jón Gunnar og
Bjarni Þór. Timamynd
lengra verður sjálfsagt ekki náð i
stillingu og hófsemd á sviði en
þegja þunnu hljóði!
Kynntist verkum ólafs Jó-
hanns Sigurðssonar
— Or þvi aö þögnin er oröin alls
ráöandi hjá okkur, eigum við þá
aö vikja aö upplestrum þinum i
útvarpi. Flestir útvarpshlustend-
ur munu hafa veitt þvl athygli, aö
þú hefur lesiö mikið upp úr skáld-
verkum ólafs Jóhanns Sigurös-
sonar.
— Já, fyrstu kynni min af
skáldskap Ólafs Jóhanns voru
þau, að ég lá á sjúkrahúsi og baö
tengdaföður minn, Jón Dan, að
lána mér einhverja góöa bók að
lesa. Það stóð ekki á þvi, hann
færði mér um hæl Ljósa daga
eftir Ólaf Jóhann. Ég man að
þessi fyrstu kynni min af verkum
hans urðu mér sannkallað land-
nám. Siðan tók hver bókin við af
annarri, og ég bókstaflega svalg i
mig skáldskap Ólafs Jóhanns.
— Hverja af sögum ólafs Jó-
hanns last þú fyrst upp i útvarp?
— Farkennarann, sem er i bók-
inni Kvistir I altarinu. Þvi næst
kom Bréf séra Böðvars, mun
lengri saga en Farkennarinn, og
loks Gangvirkið. Auk þessara
sagna hef ég lesið nokkrar af
smásögum ólafs Jóhanns.
//Sparsemi hans og
listræn hógværð........"
— Hvaö var þaö i bókum hans,
sem heillaði þig ööru fremur?
— Það er kunnara en frá þurfi
að segja, að málfar ólafs Jóhanns
er meö slikum ágætum, að á þvi
sviði eru fáir hans jafnorkar. Sá
þáttur verka hans höfðaöi ekki
sizt til min, enda er það sérstakt
fagnaðarefni fyrir okkur leikara,
hvenær sem við komumst i snert-
ingu við það sem kalla má „vand-
aðan texta”.
Hitt er jafnvist, aö gott málfar
eitt sér nægir ekki, Jleira þarf til
að koma, enda eru góöar bók-
menntir jafnan gerðar af mörg-
um þáttum i senn.
Annar þáttur, sem höfðaði til
min I skáldskap ólafs Jóhanns
var heiðarleiki höfundarins, —
þessi mikli heiðarleiki gagnvart
verkefninu, gagnvart söguper-
sónum, gagnvart timanum, sem
bækurnar fjalla um, og siðast en
ekki sizt heiðarleikinn gagnvart
sjálfum sér. Ólafur Jóhann býður
lesendum sinum ekki upp á „æsi-
lega viðburðarás, dularfull fyrir-
brigði né klúrt orðbragð”, svo
vitnað sé til séra Böðvars S.
Gunnlaugssonar. Hann þarf ekki
á sliku að halda. Sparsemi hans
og listræn hógværð eru til fyrir-
myndar, og þetta tvennt heillar
lesandann þeim mun meira sem
hann kynnist verkum hans betur.
Ólafur Jóhann er nákvæmur og
glöggur athugandi, það má segja,
að fátt fari fram hjá honum.
Minnstu svipbrigði, handahreyf-
ing eða augnaráð verða stór og
þýðingarmikil i meðförum hans,
þvi að honum er léð sú gáfa aö
geta lesið ianga sögu út úr smá-
vægilegustu viðbrögðum fólks, —
og siðan miðlað þeirri reynslu á
áhrifamikinn hátt i skáldverkum
sinum.
Aberandi einkenni á flestum
seinni bókum ólafs Jóhanns hefur
mér fundizt vera spennan á milli
ómótaðs nútima, sem söguper-
sónurnar lifa annars vegar, og
hins vegar þess aldarháttar, sem
liöinn er og mótaði viðhorf sögu-
persónanna. Söguhetjan i Gang-
virkinu, Páll Jónsson blaðamað-
ur, hefur þannig mótazt af um-
hverfi, náskyldu þvi sem ólafur
lýsir i fyrstu sögum sinum, Fjall-
ið og draumurinn og Vorköld jörð,
er sagan gerist öll i Reykjavik.
Og þar skapast spenna milli
nútiðar og fortiðar, ekki aðeins i
lifi Páls eins, heldur einnig i lifi
þúsunda annarra Islendinga,
enda er sagan mjög viðfeðm og
auðug, ekki sizt að þvi er verðar
persónusköpunina.
Þegar ég haföi tekið að mér að
lesa Gangvirkið i útvarp, ræddi
ég við Olaf Jóhann um verkið.
Hann leyfði mér þá að lesa lung-
ann úr óbirtu verki, sem fjallar
um sömu persónur. Það var mér
sem lesara mikil hjálp, þvi að
margt i sögunni ber þess merki,
aö þar eru lausir endar. Les-
andinn er skilinn eftir á nokkru
bersvæði. I upphafi er sagt frá
klukkunni hennar ömmu, gang-
virkinu sem stöövast. Siðan kynn-
umst við söguhetjunni, Páli Jóns-
syni, sem fæst við ljóðagerð i hjá-
verkum og finnst sem gangvirki
tifi inni i sér. En i bókarlok hefur
gangvirkið i brjósti hans stöðv-
azt, og við vitum ekki hvort það
eigi eftir að tifa íramar.
//Þau verða seint
nógu vandlega lesin"
Eitt einkennið á skáldverkum
ólafs Jóhanns er það, hversu
mjög þau leyna á sér. Þau veröa
seintnógu vandlega lesin. Þetta á
ekki sizt við um Bréf séra Bööv-
ars og Hreiðrið, kannski beztu og
vönduðustu sögur höfundar.
Bréf séra Böðvars er samiö af
fágætri iþrótt. Sögusviðið er svo
litið sem verða má: Gömul hjón
ganga i kringum Tjörnina i
Reykjavik seinnipart laugardags
og gefa fuglunum brauð. Við fá-
um að skyggnast inn i hugarheim
þessa aldna klerks, sem er þarna
á siðdegisgöngu sinni með konu
sinni, og þá gerist undrið: Okkur
opnast heil mannsævi með öllum
hennar draumum og þrám, von-
um og vonbrigðum, sigrum og
ósigrum. Og þó er okkur ekki sagt
allt. Sumt verðum viö að ráða af
likum, láta okkur gruna.
— Ef þú ættir aftur að lesa ein-
hverja af sögum Ólafs Jóhanns
sem útvarpssögu, hverja þeirra
myndir þú þá velja?
— Þessu er vandsvarað, en
sennilega veldi ég Hreiðrið.
— Af hverju?
— Sagan er full af gerjandi nú-
tima, sem á erindi til allra. A ein-
um stað I sögunni er sagt frá þvi,
hvernig strákur tætir sundur
plastbrúðu i Hljómskálagarðin-
um til þess að ganga úr skugga
um, hvað leynist innan i henni. En
þar er ekkert að sjá nema tóm.
Aðalsöguhetjan, sem situr á bekk
og horfir á, lætur svo um mælt, að
nauösynlegt sé að tæta sundur
brúöuna, og bætir siöan viö: —
„Hafi það veriö nauösynlégt að
slita Möddu sundur, þá er hitt
Krh. á bls. 3U