Tíminn - 03.04.1977, Blaðsíða 37

Sunnudagur 3. apríl 1977
37
rykfalliö einhvers staðar uppi i
hillu á einhverju bókasafni, eða i
einhverjum háskólanum. Á Is-
landi er enn til fólk, sem les og
hefur gaman af margvislegum
fróðleik. Með þvi að skrifa rit-
gerðina á islenzku finnst mér
lika ég sýna þvi fólki þakklæti
mitt sem hefur aðstoðað mig á
margvislegan hátt við rannsókn-
irnar og söfnun gagna.
Þegar George Houser hafði
samband viö Geir Björnsson for-
stjóra Bókaforlags Odds Björns-
sonar á Akureyri varðandi mögu-
leika á útgáfu ritgerðarinnr fékk
hann skjót svör og jákvæö. Hefur
nú verið gengið frá samningi um
útgáfuna, og er bókin væntanleg á
markað einhvern tímann slðar á
þessu ári.
Kaflaheiti ritgeröarinnar eru
hin margvislegustu, og eru hér
nokkur dæmi: Ormaveiki, þvag-
teppa, Aö meta gæðingsefni,
Meiðsli undan reiötygjum, Augn-
veikí, Tannbrot, Magnleysi i aft-
urparti, Að spretta upp i nös,
Akvörðun kyns og litar, Hóf-
spærra og bógsig. Ekki má á
nokkurn hátt taka þessa upp-
talningu sem markandi dæmi um
ritgerðina, þar sem aöeins voru
tekin þau kaflaheiti sem fáfróð-
um leikmanni þóttu ef til vill
skrytilegri en önnur.
— Eiga enskumælandi menn
ekki eftir að geta lesið ritgerð-
ina,á ensku i framtiðinni?
— Jú. Ég hef fengið styrk frá
Canada-Iceland Foundation til
þess að þýða ritgeröina og er ég
þegar byrjaður á þvi. Annars hef
ég verið að vinna að ýmsu öðru
undanfarna manuði. Ég hef m.a.
veriðað ganga frá endurminning-
um Skúla Vopnfjörðs, einnig hef
ég verið að þýöa ævisögu Islend-
ings, sem hingað fluttist, og svo
kom út fyrir nokkru bókin The
Swedish Community at Eriks-
dale, Manitoba, sem ég hef sam-
ið.
— Þú dvaldist viðar en i
Reykjavik á meðan þú varst á Is-
landi?
— Já, lengst var ég á Úlfsstöð-
um i Boegarfirði. Þar var ég allt
sumarið 1969 og siðan oft eftir
þaö, bæði um jól og endranær i
heimsókn.
Sva ferðaðist ég töluvert mikið
um landið, fór viöasthvar, nema
um Austfirðina. Þær upplýsingar,
sem ég hef þaðan i ritgerðinni,
hef ég fengið frá fólki, sem flutzt
hefur aö austan til Reykjavikur.
George Houser lofaöi okkur aö
birta ofurlitið brot úr þremur
köflum ritgerðarinnar, rétt til
þess að gefa fólki kost á að sjá
hvert efnið er.
Gæðingsefni
Einn kaflinn heitir Að meta
gæðingsefni. Þar segir meðal
annars, að vegna þess að einungis
hafi verið eitt hestakyn á Islandi,
andstætt þvi sem viöa var annars
staöar, og af þvi aö allflestar
merar fyljuðu^t. á útigangi, hafi
orðið til ýmiss'konar þjóðtrú um
það hvernig gengiö skyldi úr
skugga um, hvort nýkastaö folald
yrði gæðingur eöur ei.
„Margt kemur hér til greina.
Nefna má t.d. að aldur hryssunn-
ar, árstið, er folaldi er kastað, at-
ferli folalds, og jafnvel ýmis
„lánsmerki” eða „fjörmerki”.
Vfðs vegar um landið þekktist
til málsháttarins: „Sjaldan
bregzt fyrsta fyl.” Eftir sögn
Skagfirðings f. 1892 átti það að
vera jafnt um ungar og gamlar
hryssur, en yfirleitt i Skagafirði
og jafnvel i Borgarfiröi var talað
um fyrsta folald undan hryssum á
bezta aldri þriggja til fjögurra
vetra. Skagfirðingur f. 1888, hélt
þvi fram að folöld undan gömlum
hryssum yrðu löt. Sumir Borg-
firðingar höfðu mikla trú á folöld-
um undan ungtytjum. Skagfirö-
ingur og Króksfirðingur töldu fol-
öld betri undan tömdum en ó-
tömdum hryssum, en tveir Borg-
firðingar sögöu hið gagnstæða.
Fjörhestar komu undan ótömdum
hryssum og yfirleitt þóttu folöld
undanóðum reiðmerum vilja-
dauð.
Yfirleitt var talið aö folald
sem sýndi góðan gang fyrstu dag-
ana, myndi sýna hann seinna, við
tamningu, enda þótt hann hyrfi
öll uppvaxtarárin...
Taliðvari Borgarfiröi aö mjúk-
urflipi benti á reiöhestshæfileika
ogað skeggá flipa sem kallað var
„hökutoppur” boöaöi vilja og
hörku. Uppreistur háls og vað-
horn á fótum þóttu gæðingsmerki
i Skagafirði,einnig hvöss eyru, og
sagt var þar, að viljahestar
hrektu oft eyrun til og frá.
1 Borgarfiröi áttu hestar, sem
voru með djúpar lautir á gagn-
augum, að vera fjörugir og dug-
legir. Sumir bændur, er létu
hryssur sinar fyljast á útigangi,
trúðu þvi að hægt væri að tryggja
sér gæðingsefni með þvi að koma
þremur hráum eggjum i folaldið,
áður en það kæmist á spena.
Að spretta upp i nös
I fimmta kafla ritgerðarinnar
erf jallað um þessa aðgerö þar, aö
menn greini á um ástæðurnar
fyrir henni. 1 sumum heimildum
er sagt að hún hafi verið til þess
að verja hesta mæði, en annars
kemur i ljós, aö hún hefir fremur
verið til þess að láta hestana lita
fjörugar út með þandar nasir.
Leiðir höfundur að þvi likur að
ungir tslendingar fyrr á öldum,
hafi flutt þennan sið meö sér beint
frá Miklagarði, enda hafi ófáir
þeirra gerzt Væringjar á miðöld-
um og fylgzt þar meö kappreiö-
um. „Ungum mönnum Ur Skaga-
firði er áttu stóra hrossahópa
heima, hefði ekki aðeins þótt
gaman að sjá fjöruga hesta með
flæstar nasir i kappreiðum, held-
ur einnig aö geta riðið hestum
með slikt útlit heima á Islandi, og
teyma þá íil hestaats. Við heim-
komuna er svo ekki óliklegt aö
þeir hafi farið að spretta upp i nös
á reiðhestum sinum, og með tim-
anum breiddist nýbreytni þessi út
um Skagafjörð.”
Þá segir kona úr Berufiröi:
„Gamalt mál var að hestar yrðu
þolnari er sprett var upp I nösina.
Það er i samræmi við, aö miklir
hlaupahestar voru með flæstar
nasir.” Eftir að hestaat var bann-
að á íslandi, fundu menn aðrar á-
stæður til þess að framkvæma
þessa aðgerð, þ.e. heymæðina.
Einnig fóru menn að skera eig-
endamörk i nös á hestum.
Ákvörðun kyns og litar
1 kaflanum Þjóötrú um frjó-
semi hryssa og ákvörðun kyns og
litar er i upphafi rætt um að
vegna þess að leikmönnum var ó-
kunnugt um hinar raunverulegu
orsakir ófrjósemi, hafi ekki verið
að furða, þótt til hafi orðið alls
konar hjátrú um, hvers vegna ein
hryssa fyljaöist, er henni var
haldið en önnur ekki.
Sumir gamlir Jiöfundar munu
hafa haldiö þvi fram, að hryssa
fyljaðist ekki, ef henni likaði ekki
litur folans, aðrir vegna þess að
hún væri of mögur eða of feit.
Miög snemma munu menn hafa
farið að hugsa um, hvers vegna
eittfolald (lamb, kálfur eða geit)
liktist móður, annað föður eöa
væri ef til vill ólikt hvoru tveggja
foreldri sinu. Gátu menn sér þess
til að útlit afkvæmisins væri háð
þvi, sem kvendýriö horfði á, á
meðan getnaðurinn fór fram, eða
strax á eftir.
Houser hefur það eftir Asgeiri
Einarssyni dýralækni, aö á æsku-
árum hans i Reykjavik hafi sú
saga gengið, aðí fjárhúsi einu þar
i grennd, hafi tvær eöa þrjár hvit-
ar ær eignazt mórauð lömb,
eitt vorið. Þótti þaö kynlegt, þar
eð ærnar voru út af alhvitu for-
eldriogfengumeðhvitum hrúti. I
þessu fjárhúsi var rautt folald á
fóöri og höfðu þessar ær folaldið
fyrir augum sér allan veturinn,
og þótti þetta hreint sönnunar-
gagn um lit lambanna.
Menn þóttust geta sagt til um
það, hvorthryssur væru fylfullar
eöa ekki með þvi að skoöa góm
þeirra. Hefur Houser þaö eftir
Gert D. Espersen prófessor, að
stundum beri við, aö fylfullar
hryssur þjáist af blóöskorti. Þeg-
ar svo er, geti það ef til vill valdið
þvi, aö gómfyllan verði ljósari en
ella er.
„Menn réðu um kyn folalda á
margvislegan hátt. Eftir sögnum
Borgfiröinga og Skagfirðinga var
þvi veitt athygli, hvort fylfull
meri drakk á móti straumi eða
undan straumi. Tákn styrks og ó-
styrks er alveg greinilegt. Drykki
hún á móti&traumi, var það fyrir-
boði hestfolalds, en undan
straumi, merfolalds.
Viös vegar um heim er munn-
mæli að finna, em tengja hægri
hlið við karlkynið, og vinstri hlið
við kvenkynið. Eiga þær rætur að
rekja til þess, að á allflestum
mönnum er hægri hönd sterkari
en hin vinstri. Margar eru þær
þjóðvenjur, sem frá þessu eru
runnar. Nefna má til dæmis
skiptingu karla og kvenna i kirkju
i gamla daga. I Islandi var yfir-
leitt talið, að lægi fylið hægra
megin, væri það hestur, en lægi
það vinstra megin, merfolald.”
Eins og i upphafi sagði, hefur
Georg Houser sent Háskóla ls-
lands ritgerð sina, en ekki hafði
hann fengið fréttir af þvi, þegar
þetta var skrifað, hvort hún yrði
tekin til doktorsvarnar. Verður
sennilega fljótlega hægt að skýra
frá þvi, hvort svo verður, og þá
hvenær doktorsvörnin fer fram
fb
INGVAR HELGASON
Vonarlandi v/Sogaveg — Simar 84510 og 8451 1
Fyrirliggjandi í úrvali
SÓLBEKKIR
/ ^ : ' ( .
’r
’*v H 570 /
V'? -v
Falleg áferð —
Ekkert viðhald —
Mjög hagstætt verð
ÞÞ Þ. ÞORGRÍMSSON & CO
Ármúla 16 — Síml 38640
TOYOTA
Ármúla 23
Reykjavik
S 8-17-33
BLEYJ.UR
TREYJUR
FROTTEGALLAR
PEYSUR
SOKKABUXUR
NÁTTFÖT
M/ERFÓT
ÚTIFOT
OTI G A L LAR
VAGNTEPPI
SÆNGUR-
GJ AFI R
AUGAVEG 62
IM I 1 0660
40 sídur
sunnu