Fréttablaðið - 20.11.2006, Blaðsíða 22

Ádögunum varði sr. Hildur Eir Bolladóttir þann sjálfsagða
rétt guðfræðinga að tjá sig opin-
berlega um siðferðileg ágrein-
ingsmál með þeim furðulegu
rökum að „siðfræði er guðfræði“.
Í þessum orðum kristallast sú
sjálfhverfa skoðun sumra guð-
fræðinga að rætur allrar siðlegr-
ar breytni liggi í trúnni á Guð
Biblíunnar. Sr. Sigurður Árni
Þórðarson endurspeglaði þessa
trú nýverið í prédikuninni „Guð-
last“, þar sem hann segir m.a.:
„Ef Guð hverfur úr lífi fólks og
þjóða er hætta á að á nokkrum
kynslóðum hverfi gildin, hverfi
munur góðs og ills, hverfi sið-
greind fólks og þar með verði allt
flatt. Allt flýtur“. Eins og flestum
ætti að vera ljóst er þessi skiln-
ingur að siðlegri breytni manns-
ins í besta falli vafasamur, enda
felst í honum að þeir sem ekki
trúa á Guð Biblíunnar séu sið-
blindir. Hér á eftir ætla ég að
fjalla um rannsóknir sem varpa
nýju ljósi á grundvöll mannlegr-
ar breytni.
Frá lokum síðustu ísaldar
hefur maðurinn smátt og smátt
lagt undir sig jörðina. Forsenda
þessa er hæfileiki mannsins til
þess að eiga samskipti við óskylda
einstaklinga í mjög stórum
hópum, sem byggist fyrst og
fremst á trausti. Hvað er það í
fari mannsins sem gerði honum
þetta kleift? Eins og hagfræðing-
urinn Herbert Gintis bendir á í
greininni „Material Sense and
Material Interest“ (Social Res-
earch, 2006) hafa, auk kristninn-
ar, þrjú megin svör við þessari
spurningu tekist á í evrópskri
menningu frá tímum upplýsing-
arinnar. Rómantíska viðhorfið,
sem rekja má til Rousseau og
Marx, er að maðurinn sé að eðlis-
fari góður og óeigingjarn, en hafi
spillst vegna efnishyggjunnar.
Klassíska viðhorfið, sem rekja
má til Hobbes og Humes og á sér
marga fylg-
ismenn
innan hag-
og þróun-
arlíffræði,
gengur út á
það að mað-
urinn sé að
eðlisfari
eigingjarn
og að allt
óeigin-
gjarnt
atferli sem
hann sýnir
sé sprottið af eigingjörnum hvöt-
um. Þriðja viðhorfið, sem rekja
má til Lockes og á sér marga
fylgismenn innan félags- og
mannfræði, gengur út á að maður
fæðist ekki með neitt eðli, þ.e. sé
óskrifað blað við fæðingu, og
mótist af því félagslega umhverfi
sem hann fæðist inn í. Nýjar
atferlisrannsóknir Gintis og
félaga hafa leitt í ljós að þessi
þrjú viðhorf hafi öll eitthvað til
síns máls, en eins og Gintis bend-
ir á eru þau ein og sér „algjörlega
ófullnægjandi“.
Það sem hlýtur að teljast
markverðast við þessar rann-
sóknir er það sem kallað er sterk
gagnkvæmni (strong reciproc-
ity), sem felur í sér tilhneigingu
til óeigingjarns samstarfs við
aðra, og að refsa þeim sem brjóta
reglur samstarfsins á eigin kostn-
að, jafnvel þegar ólíklegt er að
kostnaðurinn verði bættur. Rann-
sóknir á svo kölluðum úrslita-
kostaleik eru eitt dæmi um hvað í
þessu felst, en hann er spilaður
af tveimur einstaklingum og
getur útkoman á verið á bilinu 1-
10. Þegar leikurinn er spilaður
kemur sjálfselska útkoman, þ.e.
1, aldrei fram. Meðal háskóla-
nemenda er útkoman 43-48%. Til
þess að svara þeirri gagnrýni að
háskólanemendur á Vesturlönd-
um sé alltof einsleitur hópur til
þess að hægt sé að draga almenn-
ar ályktanir af þessum rannsókn-
um gerðu Gintis og félagar til-
raunir með úrslitakostaleikin í
fimmtán „frumstæðum“ samfé-
lögum, sem tilheyrðu 12 löndum í
fjórum heimsálfum, og var
útkoman þar á bilinu 26-50%. Í
þessu felst, eins og Gintis bendir
á, að hugmyndin um „sjálfselskt
atferli fær ekki stuðning í neinu
samfélaganna sem rannsökuð
voru“.
Í áður nefndri prédikun er
vísað í rithöfundinn Dostojevskíj
sem „minnti á að: ‚Ef Guð er ekki
til er allt leyfilegt“. Í þessu ljósi
er athyglisvert að horfa til Banda-
ríkjanna sem er langtrúaðasta
þjóð Vesturlanda. Hjá þessari
ríkustu þjóð heims eru um 40
milljónir einstaklinga án sjúkra-
trygginga. Bandaríkin hafa lang-
hæsta hlutfall fanga í heiminum,
eða 714 á hverja 100.000 íbúa, og
eru þær rúmu tvær milljónir sem
eru í fangelsum í Bandaríkjunum
23% af áætluðum fangafjölda í
heiminum meðan Bandaríkja-
menn telja 5% af heildarfjölda
mannkyns. Af þessu má ljóst
vera að það er eitthvað fleira en
trú á Guð sem ræður siðferði í
Bandaríkjunum. Kannski er það
sú staðreynd að þessi þjóð virðist
leggja meiri áherslu á eigingirn-
ina en aðrar þjóðir? En eins og
rannsóknirnar sem hér hafa verið
kynntar sýna er mannkyn „þrí-
eitt“ og er tilvist óeigingjarnra
einstaklinga ekki háð tilvist hins
meinta Guðs kristinna manna.
Hún grundvallast á trausti manna
á meðal sem auk menningarlegra
áhrifa virðist samkvæmt nýrri
rannsókn að einhverju leyti
stjórnast af hormóninu oxytoxin.
Höfundur er
vísindasagnfræðingur.
Er óeigingirni guðleg?
Illugi Gunnarsson er menning-arsinni eins og gömlum rót-
tæklingi sæmir. Honum er annt
um hlutverk Ríkisútvarpsins og
líka um sögu landsins (Frétta-
blaðið, 5. nóv.). Hann vill sjá
heimildamyndir um þessa sögu í
Ríkisútvarpinu. Heyr, heyr!
Hann er velkominn í hóp áhuga-
manna um þessi mál. Við þurfum
þó ekki að stofna ný stjórnmála-
samtök um þennan áhuga því
hann sker á öll flokksbönd og á
hljómgrunn víða þó að minna
verði úr framkvæmdum.
Illugi vill að RÚV búi til þátta-
röð um sögu landsins frá upphafi
til þessa dags. Það er svolítið
Hriflu-Jónasar bragð af þessari
hugmynd en það er hægt að finna
sögunni og RÚV fleiri hlutverk
og aðra farvegi.
Kvikmyndagerðarmenn hafa
áhuga á sögu lands og heims og
sagnfræðingar hafa áhuga á
sjónvarpi. RÚV þarf ekki annað
en að segja: Komið með hug-
myndirnar og þá skulum við
kaupa þær á því verði að þið
getið vandað til verka.
Til að sanna mál okkar getum
við minnt á heimildamyndir sem
hafa verið sýndar í sjónvarpi að
frumkvæði kvikmyndagerðar-
mannanna sjálfra og fjalla um
sögu sjávarútvegsins, Tyrkja-
ránið og Ameríkusiglingu Leifs
heppna og félaga svo að fáein
dæmi séu nefnd. Við getum líka
talið nokkur verk sem eru ýmist
í burðarliðnum eða á óskalista
hjá kvikmyndagerðarmönnum
um þessar mundir. Þar eru mynd-
ir um árásina á Goðafoss á stríðs-
árunum, um forsætisráðherra
lýðveldisins og um sögu og til-
vist jólasveinanna (hér og erlend-
is), um „dönsk spor“ á Íslandi,
um Svein Bergsveinsson sem
eyddi ævinni bæði í Hitlers-
Þýskalandi og Austur-Þýska-
landi, um ferðir Guðríðar Þor-
bjarnardóttur og um einstakar
ættir og ættfræðiáhuga Íslend-
inga.
Þetta eru nokkrar hugmyndir
kvikmyndagerðarmannanna
sjálfra og það er í anda gamallar
sjálfstæðisstefnu jafnt sem
frjálslyndrar jafnaðarstefnu að
skapa hugviti einstaklinganna
frjóan jarðveg og að vökva gras-
rótina.
RÚV hefur stöku sinnum ýtt af
stað röð heimildamynda og boðið
sjálfstæðu fagfólki þátttöku.
Þannig var listasaga lýðveldisins
tekin fyrir í þemum – bókmennt-
ir, myndlist, tónlist, kvikmynda-
list – og verkinu skipt milli kvik-
myndafyrirtækja með
fagkunnáttu og reynslu. Þegar
Sveinn Einarsson var dagskrár-
stjóri fyrir um fimmtán árum
hleypti hann af stað röð sem
hann kenndi við aldamótamenn
og vísindamenn, kallaði sjálf-
stæða fagmenn til verksins og
nokkrir þættir litu dagsins ljós
meðan Sveinn sat við stjórnvöl-
inn. Nokkur dæmi mætti nefna í
viðbót.
Þetta er ekki slæm leið, hún
vekur athygli og gefur tilefni til
tenginga og samanburðar. Hugs-
anlega er auðveldara að fá fjár-
sterka til að veita slíkum röðum
stuðning. Slíkar myndaraðir eiga
ekki að vera of langar og þær
þurfa að vera ólíkar því sagan
hefur mörg andlit.
Megintillaga Illuga er að RÚV
búi til heimildamyndaröð „um
sögu
landsins
frá land-
námi og
fram á
okkar
daga“.
Þetta hafi
BBC gert
með því
að fá sagn-
fræðing-
inn Simon
Schama
til verks-
ins og
þættir
hans hafi
orðið vin-
sælir. Það
er alveg
rétt en þar
er fyrst að
telja að
Simon
Schama
var orðinn
geysivinsæll og jafnframt vand-
aður sagnfræðingur með bókum
sínum áður en hann gekk til liðs
við BBC. Söguskoðun hans hafði
ekki bara „eitthvað að segja um
efnistök“, eins og Illugi orðar
þarð, heldur mikið að segja,
næstum allt. Við heyrðum hann
lýsa því á ráðstefnu „sögugerð-
armanna“ (history producers) í
Boston 2001 að hann hefði sett
það sem skilyrði að þættirnir
yrðu hans verk og að hann hefði
íhlutunarrétt um alla gerðina,
stórt og smátt, tónlistina líka.
Þáttaröðin heitir því ekki His-
tory of Britain heldur A History
of Britain, þ.e. ein af mögulegum
sögugerðum, í þessu tilviki sögu-
gerð Simons Schama.
Eigum við einhvern Simon
Schama hér á landi? Við höfum
átt spretti í þessa átt. Við eignuð-
umst einu sinni sjónvarpssyrpu
um Íslendingaslóðir í Kaup-
mannahöfn þar sem Björn Th.
Björnsson leiddi okkur um gömlu
höfuðborgina okkar. Þetta voru
persónulega litaðir þættir sem
glöddu augu og eyru okkar. En
þetta var ekki yfirlit allrar
Íslandssögunnar heldur valið
snið í tíma og rúmi. Þannig er
Bretasaga Schama raunar líka
þó að hann dreifi vali sínu á
margar aldir.
Sagan hefur nefnilega marga
svipi sem ráðast af sögugerðar-
manninum, tíðarandanum, heim-
ildastöðunni og ótal þáttum
öðrum. Þetta er það sem er heill-
andi og því ætti að gefa mörgum
tækifæri til að þróa sýn og tök
sín að eigin vali með fagmennsku
og vönduð vinnubrögð sem einu
skilyrðin. Sýnum alla flóru sög-
unnar – sögu einstaklinga,
þekktra og óþekktra, karla og
kvenna, fjölskyldna og einfara,
atvinnuhátta og alþjóðatengsla,
langsnið og þversnið sögunnar,
sannleiksleit og lygimál.
Íslandssaga Hriflu-Jónasar
var vel sögð en hún var varasöm
meðan hún var eina söguskoðun-
in sem haldið var að nemendum.
Endurtökum ekki þann leik í
sjónvarpinu.
Höfundar hafa búið til sögulegt
efni fyrir sjónvarp.
Sagan í sjónvarpi
Fréttablaðið greindi í síðasta mánuði frá mótmælum Sið-
menntar vegna Vinaleiðar,
„kristilegrar sálgæslu“ í grunn-
skólum, á þeim forsendum að þar
væri um óeðlileg tengsl skóla og
kirkju að ræða. Í fréttinni hafn-
aði Karl Sigurbjörnsson biskup
því að um trúboð væri að ræða.
Síðan hefur verið margbent á
og vitnað til starfsemi djáknans í
Mosfellsbæ, brautryðjanda Vina-
leiðar til sjö ára, sem tekur af
allan vafa um að Vinaleiðin er
klárt trúboð í skólum. En Halldór
Reynisson, verkefnisstjóri á
fræðslusviði Biskupsstofu, hefur
nú ítrekað afneitun biskupsins í
þrígang. Í Morgunblaðinu 21.
október sagði hann um Vinaleið-
ina: „Hún er þjónusta við náung-
ann en ekki boðun.“ Hinn 5. nóv-
ember sagði hann á sama stað:
„Þjóðkirkjan gerir skýran grein-
armun á boðun trúar annars
vegar og þjónustu eða fræðslu
hins vegar.“ Og 14. nóvember
birtir hann nýjar „siðareglur“
Vinaleiðar á vef kirkjunnar þar
sem segir: „Vinaleiðin er ekki
trúarleg boðun.“
Af þessu tilefni er fróðlegt að
skoða hvað kirkjunnar menn
segja um trúboð. Ragnar Gunn-
arsson ætti að þekkja það því
hann er framkvæmdastjóri
Kristniboðssambandsins og
hefur starfað sem kristniboði,
kennari og „skólaprestur“. Á vef
kirkjunnar segir hann: „Þjóð-
kirkjan skilgreinir sig sem biðj-
andi, boðandi og þjónandi kirkju.
Orð Guðs er boðað í guðsþjónust-
um, í barna og æskulýðsstarfi,
helgistundum – og reyndar á boð-
unin að umvefja og merkja allt
starf kirkjunnar. Hún hefur það
hlutverk
hér í heimi
að boða
Jesú Krist
og að vitna
um kær-
leika hans.
Þannig
stundar
þjóðkirkj-
an boðun-
arstarf eða
trúboð hér
heima.“
„Kristniboð er oft notað um
boðun kirkjunnar í öðru samfé-
lagi … Trúboð er oft notað um
það sama, en af mörgum ein-
skorðað við þýðingu á orðinu
„evangelism“, sem er boðandi
starf í nánasta umhverfi. Íslensku
orðin skýra sig sjálf. Að boða trú,
að boða kristni.“ „Við þurfum
kænsku, djörfung, visku og kær-
leika til að flytja boðin áfram…“
Það virðist erfitt að samræma
orð Halldórs og Ragnars og því
er ekki úr vegi að skoða ályktun
Kirkjuþings nú í októberlok því
Kirkjuþing fer með æðsta vald í
málefnum þjóðkirkjunnar. Vina-
leiðin fellur undir svokallaða
„kærleiksþjónustu“ kirkjunnar.
Um hana segir kirkjuþingið: „Til-
gangur kærleiksþjónustunnar er
að miðla kristinni trú í verki með
umhyggju og nærveru.“ „Kær-
leiksþjónusta kirkjunnar felst í
því að mæta fólki í Krists stað, í
nafni og umboði Jesú Krists.“
Kærleiksþjónustan „er guðsþjón-
usta hins daglega lífs“. „Kærleik-
urinn er hinn rauði þráður í boð-
skap Krists. Kærleiksþjónustan
skarast því við öll önnur hlutverk
kirkjunnar. Um skyldur gagnvart
náunganum sagði Jesús: „Það
allt, sem þér gjörðuð einum
mínum minnstu bræðra, það
hafið þér gjört mér“ (Matt. 25.40).
Við erum erindrekar Krists, sbr.
Kristniboðsskipunina (Matt.
28.18-20).“ Í þessari kristniboðs-
skipun segir: „Farið því og gjörið
allar þjóðir að lærisveinum, skír-
ið þá í nafni föður, sonar og hei-
lags anda og kennið þeim að halda
allt það, sem ég hef boðið yður.“
Kirkjunnar menn tala tungum
… tveim. Kærleiksþjónustan
miðlar kristinni trú og er rekin
samkvæmt kristniboðsskipun-
inni en er ekki boðun. Boðun
umvefur og merkir allt starf
kirkjunnar en er ekki hluti af
starfi presta og djákna í skólum.
Gott er að hafa tungur tvær og
tala sitt með hvorri, segir máls-
háttur frá 19. öld en í heiðni var
orðheldni og drengskapur í
hávegum hafður. Kænska er eitt
en óheiðarleiki annað. Í Háva-
málum má líka lesa mikið um
gildi vináttunnar, en hennar er
ekki getið í Nýja testamentinu.
Ég er viss um að mat réttsýnna
manna á málflutningi kirkunnar í
Vinaleiðamálinu verður sam-
hljóma Hávamálum: „Tunga er
höfuðs bani.“
Í lögum Ásatrúarfélagsins
kemur fram að trúboð er óþarft,
það þykir óþurftarverk. Af ofan-
sögðu fæ ég því ekki betur séð en
að heiðið siðgæði taki hinu kristna
töluvert fram að mörgu leyti en
sem foreldri geri ég þá kröfu til
opinberra skóla að þeir séu hlut-
lausir í trúmálum.
Höfundur er sálfræðingur.
Kristniboðsskipunin í skólum
Kirkjunnar menn tala tungum
… tveim. Kærleiksþjónustan
miðlar kristinni trú og er rekin
samkvæmt kristniboðsskipun-
inni en er ekki boðun.
Af þessu má ljóst vera að það
er eitthvað fleira en trú á Guð
sem ræður siðferði í Banda-
ríkjunum. Kannski er það sú
staðreynd að þessi þjóð virðist
leggja meiri áherslu á eigin-
girnina en aðrar þjóðir?
Við eignuðumst einu sinni
sjónvarpssyrpu um Íslendinga-
slóðir í Kaupmannahöfn þar
sem Björn Th. Björnsson leiddi
okkur um gömlu höfuðborgina
okkar. Þetta voru persónulega
litaðir þættir sem glöddu augu
og eyru okkar.