Fréttablaðið - 02.02.2007, Blaðsíða 50

{ Heima er best } 6
Flestir foreldar gera sitt besta til að börnin þeirra fái hollan
og næringarríkan mat að borða. Samfélagið er einnig ábyrgt
á þessu sviði þar sem börnin dveljast yfirleitt meira eða minna
á stofnunum meðan foreldrarnir eru útivinnandi.
Til að ýta undir ábyrgð leikskólastjóra á þessu sviði var
árið 2005 gefin út Handbók um leikskólaeldhús á vegum Lýð-
heilsustöðvar, en Anna Sigríður Ólafsdóttir, lektor í næring-
arfræðum við Kennaraháskóla Íslands, var meðal þeirra sem
ritstýrðu handbókinni.
Markmiðið með útgáfu handbókarinnar var að starfsfólk
leikskóla ætti greiðan aðgang að hagnýtum leiðbeiningum um
hollustu og samsetningu fæðunnar, matseðlagerð, matreiðslu,
sérfæði, hreinlæti og innkaup. Einnig var í henni kynnt ný
fyrirmynd að æskilegri samsetningu máltíða sem samræmist
ráðleggingum um mataræði og næringarefni.
„Á leikskólanum gefst einstakt tækifæri til að móta neyslu-
venjur barnanna og um leið er hægt að kenna þeim að njóta
góðrar og hollrar fæðu,“ segir Anna Sigríður. „Þannig ættu
matráðar og leikskólastjórar sérstaklega að huga að fjöl-
breyttu fæðuvali, neyslu á grænmeti og ávöxtum og því að
börnin drekki nóg af vatni. Í handbókinni er einnig fjallað
sérstaklega um matarumhverfi, hvar og hvernig er borðað,
hreinlæti, samsetningu og fleira, en þetta skiptir allt saman
miklu máli.“
Reykjavíkurborg, eða bæjarfélög almennt, hafa lítil sem
engin áhrif á hvaða matur er keyptur inn á leikskólana. Þessu
stjórna matráðar í samvinnu við leikskólastjóra en Lýðheilsu-
stöð hvetur stjórnendur til að móta stefnu með mataræðinu.
Anna Sigríður bendir á að í handbókinni séu dæmi um heppi-
lega matseðla en tekur það fram að þeir séu ekki reglugerð eða
nokkuð sem ekki megi hnika frá.
„Það mikilvægasta er að bera fram réttar samsetningar,
fjölbreytta ávexti og grænmeti á hverjum degi. Grænmeti á
reyndar að bera fram með öllum meginmáltíðum og eins er
æskilegt að hafa heita grænmetisrétti inni á milli kjöt- og
fiskrétta,“ segir Anna Sigríður og tekur fram að stundum
krefjist það svolítillar þolinmæði að kenna börnunum gott
að meta. „Sumar grænmetistegundir eru vinsælli en aðrar,
en með þolinmæði er vel hægt að kenna börnum að borða
margar tegundir grænmetis. Það tekur stundum lengri tíma
að kynnast bragðinu af grænmeti og því má ekki hætta við þó
að börnin borði ekki allt í fyrstu tilraun. Matráðurinn þarf að
vita hvernig gengur að kynna ný matvæli og boðleiðir starfs-
fólksins verða að vera í góðu lagi.“
Eftir að handbókinni var dreift á leikskóla borgarinnar var
Jóhanna Eyrún Torfadóttir næringarfræðingur ráðin til starfa
sem ráðgjafi fyrir mötuneyti á vegum borgarinnar en Anna Sig-
ríður segir það mikilvægt að faglært fólk sé í þessum störfum.
„Matráðar verða að hafa annað hvort þekkingu eða mennt-
un á þessu sviði og það er mikilvægt að leiðbeiningum sé
fylgt eftir. Til dæmis er ákaflega þýðingarmikið að varlega
sé farið með saltan og fituríkan mat. Fyrir leikskólabörn er
mjög saltaður matur ekki heppileg fæða. Bragðskyn barna er
mjög næmt þegar þau eru ung, bragðlaukarnir viðkvæmir og
þess vegna er ekki æskilegt að nota mikið salt þegar matreitt
er fyrir þau. Saltbragð er svolítið sem börnin læra inn á. Því
meira af söltum mat sem haldið er að þeim, því meira salt
þurfa þau til að finnast bragð af matnum og þannig getur
þetta haldið áfram.“
Fréttablaðið fór á netið og skoðaði matseðla nokkurra
leikskóla, en algengt er að forráðamenn setji matseðla vik-
unnar á netið svo að foreldrar geti fylgst með því hvað börn-
in fá að borða. Öfugt við ráðleggingar Lýðheilsustöðvar er
sums staðar boðið upp á mikið unnan og saltan mat. Salt-
fiskur, plokkfiskur, hangikjöt og kjötfars. Nokkuð sem marg-
ir kalla „heimilismat“ til aðgreiningar frá hamborgurum eða
pylsum.
Sólveig Eiríksdóttir, metsöluhöfundur bóka um hollt matar-
æði og sérfræðingur á því sviði, segir í samtali við blaðamann
að það komi sér ekki á óvart að þetta sé kallað dæmigerður
„heimilismatur“ en bendir jafnframt á að við höfum öðlast
mikla þekkingu á sviði næringarfræða undanfarin ár og að
úrval matvæla hafi aukist gífurlega frá því sem áður var: „Þar
sem árið er 2007 og úrvalið af grænmeti og ávöxtum hefur
aukist til mikilla muna, ásamt því að verðið hefur lækkað,
hefði ég kosið að sjá grænt salat með hverri máltíð, meira af
hýðishrísgrjónum, bakaðan, soðinn eða gufusoðinn mat - ekki
steiktan, ekkert sem heitir eitthvað „saltað“, að unnum kjöt-
vörum sé haldið í algeru lágmarki, að pasta sé annað hvort úr
heilhveiti eða spelti og svo mætti bjóða upp á soðnar rófur,
brokkolí, blómkál og sætar kartöflur en ekki bara kartöflur
með heitum mat. Ef byrjað væri á þessum einföldu atriðum er
ég viss um að matseðlarnir yrðu mun hollari,“ segir hún og
bætir því við að þetta ætti að vera mjög auðvelt þar sem þetta
séu alls ekki róttækar breytingar.
Anna Sigríður tekur undir orð Sólveigar um að við höfum
öðlast mikla þekkingu á sviði hollustunnar undanfarna ára-
tugi.
„Með orðinu „heimilismatur“ er yfirleitt átt við mat sem var
mikið eldaður hérna fyrir þrjátíu árum og síðan þá hefur mikið
breyst. Grænmetis- og ávaxtaneysla hefur til dæmis verið að
aukast hægt og rólega en enn er hún allt of lítil. Íslensk börn
borða minnst af grænmeti af öllum börnum í Evrópu og því er
mjög mikilvægt fyrir okkur að leggja áherslu á þetta. Börn eru
fimm daga vikunnar á leikskólanum, flest frá morgni og fram
á eftirmiðdaginn, þannig að þau borða morgunmat, millibita
að morgni, hádegismat, kaffi og síðdegishressingu á leikskól-
anum og eina máltíðin sem er eftir er kvöldmaturinn heima.
Þetta segir okkur að matseðlar leikskólanna vega mjög þungt
og skipta í raun meira máli en mataræðið annars staðar.
Á leikskólanum er matarsmekkurinn mestmegnis mótaður
og með því er verið að hafa áhrif á heilsufar barnsins í fram-
tíðinni. Foreldar þurfa þó eftir sem áður líka að leggja sig
fram. Til dæmis er mikilvægt að þeir fái ýtarlegar upplýsingar
um hvað er á borðum í leikskólanum því það þarf að sam-
ræma matinn á heimilinu svo að fæða barnsins verði ekki of
einhæf. Forráðamenn leikskólanna ættu alltaf að sjá til þess
að foreldrar fái ýtarlegar upplýsingar um mataræði barnsins.
Hollusta snýst nefnilega ekki bara um staka máltíð heldur allt
sem barnið borðar yfir daginn og samsetningu fæðunnar í
heild sinni.“ margret.hugrun@frettabladid.is
Hvað fá börnin okkar að borða?
Svikinn héri, saltfiskur og sætindi eða hollusta í fyrirrúmi á leikskólum höfuðborgarsvæðisins?
Fréttablaðið valdi af handahófi
nokkra leikskólamatseðla af leik-
skólum á höfuðborgarsvæðinu og
fékk Jóhönnu Eyrúnu Torfadóttur,
matvæla- og næringarfræðing og
ráðgjafa við mötuneyti Reykjavík-
urborgar, til að gefa álit sitt á því
sem boðið er upp á í hádegisverð en
álit hennar byggist fyrst og fremst
á þeim opinberu ráðleggingum sem
koma fram í Handbók Lýðheilsu-
stöðvar fyrir leikskólaeldhús frá árinu
2005.
Mánabrekka:
Nætursaltaður fiskur m/græn-
meti og kartöflum.
Soðið kjötfars með hvítkáli og
kartöflum.
Grjónagrautur, brauð og álegg.
Fiskur í súrsætri sósu /hrís-
grjónum.
Bóndadagur - Þorrablót.
Hér er fiskur tvisvar í viku sem
er í samræmi við ráðleggingar. Ég
myndi samt ekki mæla með að
hafa saltfisk oft yfir árið, helst mjög
sjaldan. Það er frekar óheppilegt
að hafa kjötfars daginn eftir saltfisk
þar sem kjötfars er einnig mjög
saltur matur skv. næringargrunn-
inum (www.matarvefurinn.is). Ef
matvæli innihalda meira en 0,5
grömm natríum í 100 grömmum þá
teljast þau saltrík (viðmið frá Mat-
vælastofnun Bretlands). Í ráðlegg-
ingum Lýðheilsustöðvar kemur fram
að velja ætti kjötvörur með minna
en 15% fitu. Í næringargrunninum
er kjötfarsið alveg á mörkunum.
Kjötvörur eiga að vera merktar með
næringargildismerkingu og því ætti
að vera handhægt fyrir matráða að
vita magn fitu í þeim kjötvörum
sem þeir nota.
Seinni hluti vikunnar lítur ágæt-
lega út. Vonandi er grænmeti alltaf
á boðstólum með hádegismatnum
þó það sé ekki skrifað á matseðilinn
og jafnvel stundum ávextir. Ég geri
samt ráð fyrir að ávextir séu oft í
boði í sérstökum ávaxtastundum,
með morgunmat eða í kaffitíma.
Skoða þarf hvaða þorramatur er
á boðstólum á föstudeginum og
mætti hann ekki vera mjög saltur
þar sem það væri hreinlega allt of
mikið að bjóða þrisvar sömu vikuna
upp á mjög saltan mat.
Grænaborg:
Steiktur fiskur, salat og sósa.
Kjöt í karrý.
Kjötsúpa og brauð.
Fiskibúðingur, kartöflur og salat.
Tortillur með öllu.
Þessi vika lítur vel út. Eins og áður hefur komið fram þá vona ég að
það sé grænmeti og/eða ávextir með hádegismatnum alla daga vikunnar.
Það er mín reynsla að ekki er alltaf allt skráð á matseðilinn sem er á boð-
stólum hverju sinni. Einnig þarf að passa upp á þegar fiskmáltíðir eru, að
hafa máltíðina nógu orkuríka þar sem fiskur er fremur hitaeiningasnauður
og því gott að bjóða t.d. upp á mjólkurglas, fituríkari sósu, rúgbrauð með
viðbiti eða eftirrétt ásamt því meðlæti sem vanalega er með fiskmáltíð.
Sæborg:
Baunabuff með hrísgrjónum og grænmeti.
Fiskibollur með kartöflum og grænmeti.
Kjötsúpa.
Soðin ýsa með kartöflum og grænmeti.
Pasta með grænmeti og brauði.
Hér er gaman að sjá að boðið er upp á baunabuff því í ráðlegging-
um Lýðheilsustöðvar einmitt mælt með að nota grænmeti-/baunarétti
til tilbreytingar. Á föstudeginum er boðið upp á pasta með grænmeti og
brauð en hérna vantar próteingjafa á borð við kjöt, fisk, egg eða baunir í
máltíðina og ætti ekki að vera mikið mál að bæta úr því.
Sjónarhóll:
Soðinn fiskur, kartöflur og grænmeti.
Skyr, brauð og álegg.
Hakk og spaghetti.
Steiktur fiskur, kartöflur, tómatar og gúrkur.
Þorramatur (grjónagrautur).
Ég geri engar sérstakar athugasemdir við þessa viku. Vil reyndar sjá
grænmeti hvort sem það er hrátt eða soðið með hverri hádegismáltíð og það
væri æskilegast að slíkt myndi koma fram á matseðlinum. Passa þarf upp á
að fiskmáltíðir séu nægjanlega orku- og fituríkar og því er gott að bera fram
feita sósu, mjólkurglas, rúgbrauð með smjöri eða annað hitaeiningaríkt með
slíkum máltíðum. Það er mælt með því að 2-5 ára gömul börn fái á bilinu
330-390 hitaeiningar í hádegismáltíð og hlutfall fitu af heildarorku ætti að
vera um það bil 30 prósent.
Hjalli:
Steiktur fiskur með kartöfl-
um og grænmeti.
Svínasneiðar með kartöflum.
Plokkfiskur og rúgbrauð.
Skyr og melónur.
Grænmetisbuff.
Aftur þykir mér gaman að sjá
að boðið er upp á grænmetisbuff
á föstudeginum, en auðvitað þarf
að vera eitthvað meðlæti og það
væri heppilegra ef það kæmi fram
hvað það er. Enn vil ég ítreka að
hrátt eða soðið grænmeti ætti að
vera með öllum hádegismáltíðum.
Á fimmtudeginum er boðið upp á
skyr og melónur.
Hér vona ég að það hafi
gleymst að skrifa á matseðilinn
fleira sem er á boðstólum, því
með próteingjafa eins og skyri
ætti að bjóða samhliða uppá
trefjaríkt brauð, með viðbiti og
áleggi eða til dæmis lifrarpylsu
og/eða blóðmör.
Diskamódelið, á bls. 13 í hand-
bók Lýðheilsustöðvar, hjálpar til
við að sýna hvernig æskilegt er að
byggja upp hverja máltíð.
Klambrar:
Soðinn fiskur, kartöflur og
hrásalat.
Slátur, kartöflumús og soðn-
ar rófur.
Grænmetis lasagna og brauð.
Grjónagrautur og slátur.
Lax, kartöflur og rófur.
Mér líst mjög vel á þessa viku.
Það er gaman að sjá að boðið er
upp á feitan fisk og svo er líka
grænmetis-lasagna á boðstólum
þessa vikuna. Reyndar er slátur á
boðstólum tvisvar sömu vikuna
og það er gott mál, en það þarf
að gæta þess börnin fái kannski
ekki of mikið af lifrarpylsu þar
sem hún er mjög A-vítamínrík.
Þegar á heildina er litið er gott að
sjá að allir leikskólarnir fara eftir
viðmiðinu um að vera með fisk á
borðum að minnsta kosti tvisvar
í viku og er það ánægjulegt. En
það þarf að leggja mikla áherslu
á að hafa grænmeti með öllum
hádegismáltíðum og svo þarf að
gæta þess að hafa saltan mat
mjög sjaldan á boðstólum sem
aðalrétt.
„Með orðinu „heimilismatur“ er yfirleitt átt við
mat sem var mikið eldaður hérna fyrir þrjátíu
árum og síðan þá hefur mikið breyst.“