Réttur - 01.05.1964, Síða 24

88
R E T T U R
framleiðsluöfl grófu undan því, bar meira á andstöðunni við ríkj-
andi hætti. Það er þess vert að veita því athygli, að öll þjóðfélags-
kerfi hafa átt sér málsvara í listum og bókmenntum. Samkenndin
með heildinni, tilfinning einstaklingsins fyrir samaðild í stóru sam-
félagi, skyggði á allt annað. Þessi samheild sundrast ekki fyrr en
í iðnbyltingunni og með sigri kapítalismans. Vöntun á samkennd
varð allsráðandi. Einstaklingurinn og þjóðfélagið mættust sem
andstæðingar.
Með auðvaldsþjóðfélaginu kom fram andstæðan við þetta —
margslungin og víxlverkandi framleiðsluöfl, framleiðsluafstæður,
listræn viðfangsefni og tjáningartilbrigði. Ennfremur var ósatnþykki
rithöfunda og listamanna á broddborgaralegu auðvaldsþjóðfélagi
algerlega nýtt atriði. Listamaðurinn var orðinn vöruframleiðandi,
„frjáls persónuleiki“, er frá upphafi sýndi auðvaldsheiminum
kuldalegt viðmót, var í rómantískri uppreist gegn honum og gagn-
rýnni afneitun. Þessi uppreist listamannsins stafaði ekki aðeins af
ótta broddborgarans um „vesaldóm" listarinnar eða grunsemdum
hans um óþægan loddaraskap listamannsins — kjarni kapítalismans
er í mótsögn við kjarna listarinnar. Kapítalísk þyrrking, smásálar-
háttur, púrítanismi og hræsni í fjármálum, sömuleiðis óvild þeirra á
éstríðum og þjáningum, sem er efniviður listarinnar, var magnað
lil hins ítrasta af rómantísku skáldunum sem yfirlýstar mótsetning-
ar listamanns og broddborgara. Að lokum var það reynslan af þverr-
andi samkennd, efdrsjáin að hinni „töpuðu samheild“, þráin eftir
mannlegri veröld, er markaði stöðu listamannsins. Kapítalisminn,
broddborgararnir, fundu ekki einn einasta málsvara meðal meiri
liáttar listamanna og rithöfunda. Þeir fundust aðeins, og óteljandi,
í hópi meðalmennskuaftaníossanna.
Mótsagnir afhjúpaðar.
Sköpuðir lista og skáldskapar í auðvaldsþjóðfélagi koma flestir
i'" miðstéttunum, ekki úr hópi broddborgara eða verkalýðs. Þver-
stæður þjóðfélagsins kristallast í smáborgaranum, líf hans er mark-
að af tvískiptingu, innri árekstrum og lamandi óvissu. (Orðið smá-
borgari er hér ekki notað í niðrandi merkingu, aðeins sem félags-
fræðiiegt hugtak.) Þjóðfélagsafstaða hans gerir hann sérstaklega
andlega hæfan til að lýsa á listrænan hátt andstæðum þjóðfélagsins,
miklum hreyfanleik, sveiflum og breytingum. Hann gerir þetta
ejaldan sem áróðursmaður broddborgaranna eða talsmaður verka-