Morgunblaðið - 04.03.2006, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. MARS 2006 37
UMRÆÐAN
ÍSnorra-Eddu (Gylfaginn-ingu) segir frá því er Fenrisúlfur var bundinnþremur fjötrum. Fyrsti
fjöturinn hét Læðingur og um
hann segir: þeir [æsir] gerðu fjöt-
ur allsterkan, er þeir kölluðu Læð-
ing, og báru hann til úlfsins og
báðu hann reyna afl sitt við fjöt-
urinn, en úlfinum þótti sér það
ekki ofurefli og lét þá fara með
sem þeir vildu. En hið fyrsta sinn,
er úlfurinn spyrndi við, brotnaði sá
fjötur. Svo leystist hann úr Læð-
ingi. Til þessarar frásagnar vísa
ýmis orðatiltæki, t.d. e-ð leysir e-ð
úr læðingi, leysa e-ð/sig úr læð-
ingi; e-ð losnar/leysist úr læðingi
og leggja e-n í læðing, sbr.: ...
leysa þannig nýja orku úr læðingi
(Blaðið 18.2.06) og ... þegar þessi
kraftur losnar úr læðingi (Mbl.
18.2.06). Í föstum orðasamböndum
sem þessum eru oft til nokkur af-
brigði, í þessu tilviki eru t.d. ýmist
notaðar sagnirnar leysa, losna eða
leysast. Málvenja og málkennd
hlýtur að ráða hvers eðlis frávikin
mega vera. Umsjónarmaður rakst
nýlega á dæmi sem honum finnst
orka tvímælis: ... virkja þessa orku
úr læðingi (Mbl. 18.2.06).
Umsjónarmaður hefur áður vik-
ið að því að forsetningin vegna
virðist sækja mjög á í nútímamáli
og er hún þá notuð í stað ýmissa
annarra forsetninga. Ástæða
þessa liggur ekki í augum uppi, ef
til vill má rekja þessa tilhneigingu
til þess að merking forsetning-
arinnar vegna er býsna rúm, sum-
um kann að finnast hún geta sam-
svarað mörgum öðrum
forsetningum. Hér er um að ræða
nýjung sem umsjónarmaður kann
illa. Dæmi af þessum toga eru fjöl-
mörg, t.d. eftirfarandi (innan horn-
klofa [ ] er tilgreind notkun sem
telja má hefðbundna):
iðgjöld vegna ársins 2005 [fyrir
árið]; greinargerð vegna þróunar
verðbólgu [um/fyrir þróun] (Frbl.
20.2.05); hefur ákveðið að gefa
kost á sér í annað sæti í prófkjöri
vegna borgarstjórnarkosninganna
[fyrir borgarstjórnarkosning-
arnar] (Mbl. 19.9.05); dæmdur í
tveggja ára fangelsi vegna vopn-
aðs ráns [fyrir vopnað rán] (Mbl.
17.11.05); athugasemdir ... vegna
tillagna [við tillögur] (Txt
30.11.05); hann er því ekki bær til
að fara með ákæruvald vegna þess
hluta málsins [í þeim hluta máls-
ins] (Mbl. 23.11.05); kærufrestur
vegna úrskurða [frestur til að
kæra úrskurði] (Mbl. 23.11.05);
máttlaus viðbrögð vegna fanga-
flugs [við fangaflugi] (Txt
30.11.05); kostnaður vegna Vaðla-
heiðar [við Vaðlaheiðargöng] (Txt
30.11.05); Uppgötvaðist hvers
kyns var þegar lögreglan stöðvaði
manninn vegna umferðareftirlits
(Frbl. 3.1.06); Í auglýsingu vegna
þess [um það (embætti prests)]
(Mbl. 19.1.06); 890 þúsund söfn-
uðust vegna tónleika [með tón-
leikum; á tónleikum] (Mbl.
19.1.06); Clinton
hefur því þurft
að feta varlega í
undirbúningi
vegna forseta-
framboðs 2008
[fyrir forseta-
framboð] (Mbl.
21.1.06); hygg-
ist sækjast eftir
útnefningu
Demókrata-
flokksins vegna
forsetakosning-
anna 2008 (Mbl.
21.1.06); ... að
Þjórsárverum yrði sökkt undir
miðlunarvatn vegna virkjana í
Þjórsá [með því að virkja Þ.] (Mbl.
21.1.06); Þó kastar fyrst tólfunum
vegna [með] orkusölu til Alcoa
(Mbl. 21.1.06).
Eins og áður gat eru dæmi sem
þessi algeng í nútímamáli. Ugg-
laust má deila um ágæti einstakra
dæma af þessum toga. Umsjón-
armanni finnst hins vegar kjarni
málsins sá að notkun fs. vegna hef-
ur aukist mjög á síðustu árum,
greina má ákveðna breytingu sem
ekki virðist til þess fallin að gera
framsetningu skýrari. Forsetn-
ingin vegna er reyndar ekki eina
forsetningin sem sækir á í nútíma-
máli. Sama á við um ýmsar aðrar,
t.d. forsetninguna varðandi sem
notuð er í tíma og ótíma, oft með
fremur óljósri skírskotun, t.d.:
Leynd var aflétt af skjölum
sænsku akademíunnar í Stokk-
hólmi í dag, varðandi [um; er
varða] veitingu nóbelsverðlauna í
bókmenntum til Halldórs Kiljans
Laxness árið 1955 (Txt 2.1.06).
Gunnar Ingi Gunnarsson skrif-
ar: Mér leiðist afskaplega orðið
opnunartími, en það er út um allt.
Það er að finna í auglýsingum,
símaskrám og á heimasíðum. Ég
veit ekki hvenær opnunartími var
fyrst notað yfir þjónustu- eða
starfstíma félaga og fyrirtækja, en
sennilegast er orðið bein þýðing á
opening hours úr ensku. Mér
finnst opnunartími ekki bara leið-
inlegt orð heldur einnig vitlaust.
Þegar sagt er að opnunartími
verslunar sé frá 9 til 18, þá er,
stranglega til tekið, því lýst, að
verið sé að opna verslunina allan
liðlangan daginn, eða alls í 9
klukkustundir. Það þætti lélegur
gangur við opnun og gæti jafnvel
bent til þess að eitthvað meiri
háttar væri annaðhvort að úti-
hurðinni eða þeim, sem væru að
opna, nema hvort tveggja væri. En
hvað með það. Orðið opnunartími
er að mínu mati skrípi sem ætti
hvergi að sjást. Þess í stað kæm-
umst við vel af með þjónustutíma
eða jafnvel starfstíma.
Umsjónarmaður þakkar Gunn-
ari kærlega fyrir skeytið. Það
blasir við að hann hefur rétt fyrir
sér um raunverulega merkingu
orðsins opnunartími. Til að forðast
þetta orð er einfaldast að segja:
opið er frá kl. 9 til 18.
Úr handraðanum
Forsetninginn varðandi á sér
merkingarlegar samsvaranir í öðr-
um málum, t.d. d. angående; e.
concerning og þ. betreffend. Ekki
er þó ástæða til að ætla að um bein
áhrif sé að ræða heldur mun hún
komin inn í íslensku á fyrri hluta
20. aldar til að tákna sérstök
tengsl, önnur en forsetningin um
felur í sér. Í sumum eftirfarandi
dæmum virðist þó forsetningin
varðandi ekki notuð í merkingunni
um: þjóðin njóti öryggis varðandi
tjáningu og trúfrelsi (1946); Sonur
gullsmiðsins á Bessastöðum. Bréf
til Gríms Thomsen og varðandi
hann (1947); samþykktir varðandi
starfsemi bandalagsins (1957);
skiptast á upplýsingum varðandi
(um) tilboð í viðskipti (2003); Unn-
ið er að frumskýrslu varðandi (um)
slysið (2003); ómögulegt er að fá
nokkuð upp úr manninum varð-
andi ábyrgð hans á meintu sam-
særi (2003); NN var ekki með í
ráðum varðandi (um) könnunina
(2003) og varðandi samanburð á
verði á milli landshluta er rétt að
... (2006).
Umsjón-
armaður hefur
áður vikið að
því að forsetn-
ingin vegna
virðist sækja
mjög á í nú-
tímamáli og er
hún þá notuð í
stað ýmissa
annarra for-
setninga.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 72. þáttur.
ÞEGAR við þessi fullorðnu töl-
um um að bæta kjör okkar, kemur
hækkandi krónutala fyrst upp í
hugann. Ef við fengj-
um að skyggnast inn
í hugarheim barns er
líklega allt annað upp
á teningnum. Því
börn eru enn ekki
búin að læra að meta
allan heiminn til fjár.
Einn af sérfræð-
ingum okkar í vinnu-
markaðsmálum talaði
í útvarpið um daginn
og spurði hvort við
værum almennt með-
vituð um hvaða fórnir
ofurlaunamenn þurfa
að færa til að fá fúlg-
urnar að launum.
Hann sagði að eftir
því sem launin
hækka, þá eykst
krafan um að vera
alltaf til staðar fyrir
vinnuna. Allt annað,
líka börnin, eiga þá
að víkja þegar vinnan kallar. Þetta
leiðir hugann að þeim alræmdu
orðum sem bárust með norð-
anvindinum um daginn: að alvöru
menn fái alvöru laun og fari því
ekki í alvöru í feðraorlof. Það er
kannski bara rétt eftir allt saman.
Nýlega kom fram hjá þeim sem
rannsaka hvernig gengur að ná
hinu gullna jafnvægi á milli at-
vinnu- og einkalífs að þótt sveigj-
anleiki starfsmanna hafi aukist, þá
hefur jafnvægi á milli atvinnu og
einkalífs minnkað, á kostnað fjöl-
skyldunnar.
Þetta er merkileg þróun. Því við
erum ekki jafn ómissandi í at-
vinnulífinu og við erum sem for-
eldrar. Maður kemur í manns stað
í atvinnulífinu, hvort sem okkur
líkar betur eða verr. En enginn er
færari um að sjá um lítið barn en
foreldrarnir. Það er ekki und-
arlegt að ásókn eftir góðri stöðu á
vinnumarkaði og háum launum sé
almenn, þar sem eini mælikvarð-
inn sem við þekkjum örugglega öll
eru peningar. En við verðum að
þora að spyrja erfiðra spurninga.
Er hægt að kaupa af okkur réttinn
til fjölskyldulífs? Það er kannski
óráð að halda lengur áfram með
þessar vangaveltur og komast að
þeirri óþægilegu niðurstöðu að
fólk sé jafnvel tilbúið til að selja
frá sér foreldrahlutverkið ef rétt
verð er í boði. Að til séu börn sem
búa við efnisleg gæði af bestu
sort, en fái engan tíma með öðru
hvoru foreldri sínu eða
báðum. Að við séum
flest tilbúin að kyngja
sívaxandi kröfum frá
atvinnulífinu, frekar
en að spyrna við fót-
um og segja stolt: Ég
heiti Jón Jónsson og
ég er foreldri. Ég velti
fyrir mér hvort þessi
þróun muni einhvern
tíma snúast við. Hvort
raddir barna okkar
megni einhvern tíma
að yfirgnæfa hama-
ganginn í vinnunni.
Hvort hógvær ósk af-
kvæmanna um að við
setjum foreldra-
hlutverkið í fyrsta
sæti rétt á meðan þau
eru bara litlar mann-
eskjur sem þurfa að
láta leiða sig styrkri
hendi út í lífið, heyrist
og sé virt af öllum sem byggja
þetta land.
Foreldrahlutverk
til sölu
Eva María Jónsdóttir
skrifar í tilefni af átakinu
Verndum bernskuna
Eva María Jónsdóttir
’Við erum ekkijafn ómissandi í
atvinnulífinu og
við erum sem
foreldrar.‘
Höfundur er dagskrárgerðarmaður
og móðir með meiru.
Marteinn Karlsson: „Vegna
óbilgjarnrar gjaldtöku bæjar-
stjórnar Snæfellsbæjar af okk-
ur smábátaeigendum, þar sem
ekkert tillit er tekið til þess
hvort við megum veiða 10 eða
500 tonn, ákvað ég að selja bát-
inn og flytja í burtu.“
Sigríður Halldórsdóttir skrif-
ar um bækur Lizu Marklund
sem lýsa heimilisofbeldi.
Hulda Guðmundsdóttir: „Ég
tel að það liggi ekki nægilega
ljóst fyrir hvernig eða hvort
hinn evangelísk-lútherski
vígsluskilningur fari í bága við
það að gefa saman fólk af sama
kyni …“
Aðsendar greinar á mbl.is
www.mbl.is/greinar