Morgunblaðið - 24.09.2006, Síða 36

daglegt líf
36 SUNNUDAGUR 24. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
F
yrir ofan skrifborð
Ingvars Gíslasonar
hangir málverk Erlings
sonar hans af útvegs-
býlinu Bjargi á Norð-
firði, þar sem Ingvar ólst upp. Við
málverkið hanga myndir af ungum
manni og ungri konu.
– Eru þetta foreldrar þínir, spyr
blaðamaður háttvís.
– Þetta er ég ungur og þetta er
konan mín, svarar Ingvar og bendir
á myndirnar, – þegar mannsmynd
var á okkur, bætir hann við og hlær.
Ingvar fæddist á Norðfirði árið
1926 og varð áttræður á þessu ári.
Hann er hæglátur í fasi, orðvandur
og vart er hægt að hugsa sér virðu-
legri feril, þingmaður frá 1961 til
1987 og menntamálaráðherra frá
1980 til 1983. En það er blik í aug-
unum. Ef til vill stríðnisglampinn frá
æskuárunum á Norðfirði. Eftir að
hann hefur traktérað blaðamann á
kaffi og vínarbrauði sveiflar hann
öðrum fæti upp á stólarminn í betri
stofunni, hárið lausbeislað, hneppt
frá hálsmálinu og vestið dökkt við
svarta skyrtu.
– Hefur fatastíllinn breyst frá því
þú hættir á þingi?
– Já, ég er farinn að ganga eins og
ræfill til fara, segir hann glettinn.
Nú hef ég kastað bindinu. Það hélt
ég að kæmi aldrei fyrir mig.
Ingvar bjó á Norðfirði til átján ára
aldurs, ólst upp á stóru heimili og var
farinn að hjálpa föður sínum Gísla
Kristjánssyni útvegsbónda við störf-
in kornungur.
– Ég man eftir mér átta ára að
beita, en það var nú meira leikur,
segir hann mildilega. Ég hjálpaði til
við saltfiskverkun og búskapinn,
einkum var ég ágætur sláttumaður
og hafði gaman af því að slá með orfi
og ljá. Ég byrjaði ekki á því fyrr en
ég var ellefu ára og átti lítið orf sem
var búið til handa mér. Ég tók þátt í
slætti til sumarsins 1944 en eftir það
hættu foreldrar mínir búskap.
Ingvar hafði nóg fyrir stafni sem
lítill gutti og tólf ára fór hann á síld.
– Það var bara leikur, segir hann,
en samt! Þegar ég horfi aftur var
þetta frjálslegur og skemmtilegur
tími fyrir okkur börnin. Og ég tek
æskubekkinn oft sem dæmi um
hversu margt gott fólk getur rúmast
í einni kennslustofu. Það voru ekki
próblemin þar. – Nei, takk!
– Varstu grallari?
– Tilfellið var að ég var svolítill
prakkari, svarar Ingvar með prakk-
arasvip eins og hann sé til alls vís.
Það kom fyrir að maður lagði í smá
hrekki, en það var svo skammarlegt
margt af þessu. Við höfðum gaman
af því að hrekkja kalla sem tóku því
illa, en þetta var í mesta sakleysi.
Nei, nei, maður var enginn engill,
langt frá því. En samt held ég að ég
hafi nú komið mér þokkalega vel.
Í stríðslok fluttu foreldrar Ingv-
ars, Gísli og Fanný Ingvarsdóttir,
norður til Akureyrar, en þá var hann
reyndar sestur á skólabekk í MA.
– Pabbi var mikill athafnamaður á
Norðfirði og hafði mikið umleikis til
sjós og lands. Hann var þó fyrst og
fremst útgerðarmaður og byrjaði
upphaflega á saltfiskveiðum, en á
kreppuárunum féll verð á saltfiski,
þannig að hann gafst upp á því. Þá
keypti hann síldarskip og skip sem
átti að flytja fisk til Englands. En
vegna breyttra atvinnuhátta kaus
hann að flytja norður, enda voru þar
betri möguleikar á síldarútgerð. Eft-
ir sjósókn í aldarfjórðung var allt
einskis virði sem hann átti og ekkert
upp úr því að hafa.
Kommúnistar voru orðnir áhrifa-
miklir á Norðfirði þegar þetta var og
náðu meirihluta árið eftir eða 1946.
– Haft var á orði að pabbi hefði flú-
ið kommana. En hann vildi nú ekkert
kannast við það. Enda gerðu þeir
honum ekkert. En þetta voru öflugir
menn, Lúðvík Jósefsson fremstur,
Bjarni Þórðarson og Jóhannes Stef-
ánsson.
Þá hófust menntaskólaárin og er
Ingvari minnisstætt hversu lítill
samgangur var milli nemenda og
kennara, helst að Sigurður Líndal
Pálsson enskukennari véki sér að
þeim og gengi með þeim Eyrar-
landsveginn niður í bæ. En þeim
mun meiri samgangur var nemenda í
milli.
– Við vorum alltaf í heimsóknum
hver hjá öðrum og í djúpum samræð-
um, en reyndum að standa okkur í
náminu, að minnsta kosti nógu vel til
að komast upp á milli bekkja. Regl-
urnar voru skýrar og ef menn fylgdu
þeim, þá nutu þeir mikils frelsis þess
utan. Öll áfengisnotkun var bönnuð
og ekki mikið drukkið í mínum hópi,
enda erfitt að komast yfir áfengi. Ég
hafði líka engan áhuga á því, smakk-
aði það ekki fyrr en ég hafði fullorðn-
ast meira. En reykingar voru ansi al-
gengar, enda gerðu menn sér enga
grein fyrir hættunni sem þeim
fylgdi.
Ingvar var ákveðinn í því að ger-
ast blaðamaður allt frá unglingsár-
unum á Norðfirði. Á meðan hann var
að finna sína hillu í Háskólanum
vann hann eitt ár sem blaðamaður á
Vikunni til að sjá fyrir sér.
– Ég hefði getað verið lengur og
mér líkaði blaðamannskan vel, enda
hafði ég stúderað hana bóklega,
skrifað mikið í skólablöðin og verið
ritstjóri Munins. Ég hafði ekki unnið
lengi þegar ritstjórinn sagði við mig
að hann væri farinn í sumarfrí. Það
gekk ágætlega, ég sá um útgáfu á
fjórum blöðum. En kaupið var lágt
og ég var óánægður með að hafa ekki
lokið háskólaprófi, svo ég skráði mig
í lögfræði á vordögum árið 1950 og
lauk kandídatsprófi árið 1956 eða
fyrir fimmtíu árum. Þá var ég orðinn
þrítugur og þriggja barna faðir.
Ingvar kynntist Ólöfu Auði Er-
lingsdóttur í MA og tóku þau saman
þegar hann flutti til Reykjavíkur ár-
ið 1947. Þau eignuðust fimm börn og
þegar hún lést í fyrra höfðu þau ver-
ið gift í 57 ár.
– Nú er ég einn, segir Ingvar. Það
var afskaplega mikil breyting. Sér-
staklega fyrst eftir að ég varð aleinn.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Prakkari Ingvar Gíslason var „svolítill prakkari“ í æsku á Norðfirði.
Andinn í limrunum
heillaði mig
Pétur Blöndal
ræðir við
INGVAR GÍSLASON
Við manninn mælt
– Hún nær ótrúlegu sambandi við
fötluðu börnin sem persónur, lítur
ekki undan og skyggnist á bakvið.
Hún er næm á fólk, góður mann-
þekkjari og með ríka mannúð. Og
hefur sérhæft sig í umhverfi sem
blasir ekki við, þó að það sé fyrir aug-
unum á okkur.
Skilningur á mörgum víddum
Mary Ellen Mark segist undrandi
á því hversu ljúfir í viðmóti starfs-
menn Safamýrarskóla og Lyngáss
séu.
– Ég kynntist því þegar ég mynd-
aði á stofnun í Oregon fyrir konur
sem áttu við geðræn vandamál að
stríða að sumir starfsmenn unnu þar
vegna þess að þá skorti sjálfstraust
og vildu komast í valdaaðstöðu. En ég
hef á tilfinningunni að aðeins afburða
fólk komi til álita sem starfsmenn í
Safamýrarskóla og á Lyngási. Ég hef
líka myndað í Öskjuhlíðarskóla og
markið er sett hátt á þessum stöðum.
Það er stöðugt verið að örva krakk-
ana, ekki síst í Safamýrarskóla og á
Lyngási þar sem þeir þurfa meira á
því að halda. Þar er hópurinn smærri
og nándin meiri, enda nálægt því að
vera einn starfsmaður á hvern
krakka og sumir hafa jafnvel unnið
með þeim árum saman.
Mary Ellen Mark hefur áður
myndað börn á líknarheimili Móður
Theresu í Kalkútta og segir starfs-
andann svipaðan þar.
– Þá á ég ekki við hvað fjármuni
snertir, því þar var mikil fátækt,
heldur ástúð og umhyggju. Ég finn
líka sterkt að starfsmenn og aðstand-
endur blygðast sín ekki fyrir börnin
eins og maður hefur fundið sums
staðar, heldur njóta þess að vera með
þeim, kynnast persónuleika þeirra og
hversu létt þau eru í sér. – Stoltið
leynir sér ekki!
Margrét skýtur inn í:
– Eiður sagði einmitt á stjórn-
arfundi UNICEF að móðir eins
barnsins hefði verið spurð hvort þetta
væri ekki mikil byrði. „Þetta er ekki
byrði heldur guðs gjöf,“ svaraði hún.
– Steinunn segir þetta líka, bætir
Martin við.
– Ég get sagt litla sögu sem styður
þetta, segir Mary Ellen. Ein stúlkan
er óskaplega andlitsfríð og þegar ég
hafði orð á því við móður hennar að
hún væri með augu dóttur sinnar, þá
svaraði hún: „Nei, hennar eru miklu
fallegri.“
Það réði miklu um verkefnavalið að
Mary Ellen Mark langaði til að takast
á við þá áskorun að ná að kynnast
krökkunum.
– Þeir eru svo djúphyggnir að það
tekur tíma að átta sig á þeim og þess
vegna er hætta á að fólk vanmeti þá.
En svo rennur það upp fyrir manni
hvað skilningur þeirra er á mörgum
víddum. Og maður má gæta sín að
særa ekki tilfinningar þeirra, eins og
sást þegar Sóley lét til sín taka: „Hvað
um mig?“ Ég hafði ekki veitt henni
sömu athygli og hinum krökkunum.
Ljósmyndir grípa augnablikið
Í Öskjuhlíðarskóla eru krakkarnir
farnir að þekkja Mary Ellen og sumir
heilsa henni með nafni.
– Ein stúlkan stillti sér upp við
hliðið að eigin frumkvæði og vildi að
ég tæki myndir af sér. Þegar ég
heimsótti bekkinn hennar þekkti hún
mig ekki aftur, en um leið og hún sá
polaroid-myndavélina í frímínútum,
þá ruddist hún efst í rennibrautina og
stillti sér upp þar. Sá sem vildi kom-
ast upp á eftir henni varð alveg brjál-
aður, en hún hreyfði sig hvergi.
Martin Bell hefur verið við tökur í
Öskjuhlíðarskóla undanfarinn mánuð
og því vaknar spurning hvort munur
sé á efnistökum ljósmyndara og kvik-
myndatökumanns.
– Já, það er mikill munur, segir
Mary Ellen. Ljósmyndir geta ekki
reitt sig á sögu viðfangsefnisins held-
ur verða að vera sjálfstæðar, hver ein
og einasta. Sagan getur ekki skipt
máli fyrr en á ljósmyndasýningu eða í
bók, sem er gallerí í sjálfu sér. Kvik-
myndatökuvél eru allir vegir færir,
en sumt skilar sér ekki á ljósmynd,
eins og strákurinn í Öskjuhlíðarskóla
sem getur snúið hlutum á fingrinum á
sér eða strákurinn sem brosti í nudd-
herberginu þegar lyktin af nuddolí-
unni barst að vitum hans.
– En frábærar ljósmyndir grípa
augnablikið og það er andstætt eðli
kvikmyndar, segir Martin. Þess
vegna tekst ljósmyndurum oft ekki
að flytja sig yfir í kvikmyndir, af því
að þeir eru alltaf að leita að augna-
blikinu. Í kvikmyndum er augnablikið
ekki eitt heldur samsett úr mörgum
myndskeiðum.
– Martin fann endi á heimild-
armyndina í dag, segir Mary Ellen
hróðug.
– Það getur verið, segir hann var-
færinn. Ég á eftir að klippa atriðið, en
krakkarnir voru að planta trjám.
Veðrið var ömurlegt þegar lagt var af
stað úr bænum og ég spurði hvort
þau ætluðu að fresta ferðinni, en það
var af og frá, – þessir harðgeru Ís-
lendingar. Og þegar við komum á
áfangastað var veðrið dásamlegt og
athöfnin táknræn og falleg.
Krakkinn með trukkana
Daginn eftir er Ólafur B. Ólafsson
tónmenntakennari að spila snákalag-
ið í Öskjuhlíðarskóla og Martin Bell
eltir snákinn með myndavélinni.
Krakkarnir stýra snáknum, Alexand-
er fremstur í hjólastólnum og Guð-
laugur ýtir honum áfram. Hann er
nefndur „guðfaðirinn“, því hann er
alltaf að gera öðrum greiða, s.s. opna
dyrnar eða ná í grátþurrku. Og allir
dagar hefjast á því að hann faðmar
Alexander að sér þegar krakkarnir
mæta í skólann.
– Flestir óttast tilveru þessara
krakka og líta undan, segir Martin.
En ég vona að heimildarmyndin verði
til þess að færa krakkana skrefi nær
því að vera manneskjur í huga fólks
og auki skilning á þeirra aðstæðum.
Geitungur blandar sér í leikinn og
gerir atlögu að Ólafi, sem tekst að ná
honum með því að smella saman hönd-
um, og geitungurinn dettur á gólfið.
– Vill einhver ábót, segir hann og
brosir. Svo útdeilir hann hljóðfærum,
setur Atla við trommurnar og segir:
– Þá er Tommy Lee mættur!
Allt gengur sinn vangagang, þó að
stundum verði óvæntar uppákomur,
eins og Mary Ellen kynntist:
– Einn strákurinn heldur á tveim
trukkum hvert sem hann fer og ein-
hvern veginn fékk hann þá flugu í
höfuðið að ég vildi stela þeim af hon-
um, segir hún og hlær.
– Þú ætlaðir líka að gera það, segir
Martin stríðinn.
– Alltaf þegar hann sér mig hleyp-
ur hann í felur, heldur Mary Ellen
áfram.
– Ég vildi að hann væri með spjall-
síðu, segir Martin. Þá stæði þar:
„Hún kom aftur í dag – að leita að
trukkunum mínum.“
Morgunblaðið/Mary Ellen Mark
Sundtími Nemendur Öskjuhlíðarskóla í sundi á mynd Mary Ellen Mark.