Morgunblaðið - 24.09.2006, Blaðsíða 62

62 SUNNUDAGUR 24. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
menning
Í ár eru tuttugu og sjö ár liðinfrá því Rauðu khmerarnirvoru hraktir frá völdum í
Kambódíu.
Þá hafði ógnarstjórnin verið við
völd í heil fjögur ár í landinu og
leitt af sér dauða tæpra tveggja
milljóna saklausra borgara. Fjöl-
margir voru teknir af lífi án dóms
og laga en enn aðrir sultu í hel
eða týndu lífi í vinnubúðum
kommúnistastjórnarinnar sem
kennd var við Angkar. Margir sér-
fræðingar kjósa í dag að færa tölu
látinna nær þriðju milljón sem
gerir voðaverkin í Kambódíu að
einu hroðalegasta þjóðarmorði síð-
ustu fimmtíu ára.
Þrátt fyrir að tvö ár séu liðin
frá því að SÞ samþykktu að koma
á laggirnar sérstökum rétt-
arhöldum yfir eftirlifandi leiðtog-
um Rauðu khmeranna, hefur eng-
inn verið dæmdur. Leiðtogi þeirra,
Pol Pot náðist ekki fyrr en árið
1997 en hann lést ári síðar saddur
lífdaga, áður en að réttarhöld yfir
honum gátu hafist. Ástæðuna fyrir
því að svo illa gengur að hefja
réttarhöldin er vísast að finna í
veikum innviðum stjórn- og rétt-
arkerfis Kambódíu. Landið allt er
enn í rústum eftir stjórnartíð Pol
Pots þar sem opinberir starfs-
menn, lögfræðingar, verkfræð-
ingar og aðrir menntamenn voru
kerfisbundið leitaðir uppi og myrt-
ir af ómenntuðum vígamönnum
stjórnarinnar sem trúðu því að öll
utanaðkomandi menntun og vitn-
eskja væri af hinu illa og Angkar
til ama.
  
Eina áhrifamestu frásögninaum stjórnartíð Rauðu khmer-
anna er að finna í sjálfsævisögunni
Stay Alive My Son sem kambód-
íski stærðfræðingurinn Pin Yathai
skrifaði. Yathai vann sem verk-
fræðingur hjá hinu opinbera þeg-
ar Rauðu khmerarnir komust til
valda og var hrakinn ásamt 17
manna fjölskyldu sinni úr höf-
uðborginni Phnom Pehn, til að
vinna á hrísgrjónaökrum landsins
sem allir höfðu verið þjóðnýttir.
Stjórnmálaástand Kambódíu hafði
fram að því einkennst af spillingu
og stjórnleysi og þegar Rauðu
khmerarnir boðuðu jöfnuð og rétt-
læti sáu margir Kambódear fram
á betri tíð. Sú von brást hins veg-
ar snögglega þegar hið rétta and-
lit Angkar kom í ljós. Hrís-
grjónaakrarnir reyndust eins og
og vinnubúðir nasista í seinni
heimstyrjöldinni, vera þrælk-
unarbúðir þar sem heilu fjölskyld-
urnar létust ýmist úr hungri eða
illri meðferð af hendi frelsaranna.
  
Frásögn Yathais er eins og áð-ur sagði áhrifmikil og það er
allt að því ótrúlegt til þess að
hugsa að maður eins og hann hafi
ekki misst vitið við að horfa upp á
fjölskyldu sína – foreldra, systkini,
börn og eiginkonu – veslast upp
og deyja vegna beinna áhrifa
Rauðu khmeranna. Bókin er nauð-
synleg lesning fyrir áhugafólk um
stjórnartíð Pol Pots í Kambódíu
en hún er einnig stórkostlegur
vitnisburður um lífsvilja mannsins
og staðfestu frammi fyrir ólýs-
anlegri grimmd og hrikalegu
óréttlæti.
Helvíti á jörðu
»Hrísgrjónaakrarnirreyndust [...] vera
þrælkunarbúðir þar
sem heilu fjölskyldurn-
ar létust ýmist úr
hungri eða illri meðferð
af hendi frelsaranna.
Hörmungar Þrjár milljónir manna urðu fórnarlömb Rauðu khmeranna.
hoskuldur@mbl.is
AF LISTUM
Höskuldur Ólafsson
Undarleg orðræða þess efn-is hvort hægt sé að verahægri grænn hefur und-anfarið verið í gangi, sem
allt eins má yfirfæra í spursmálið
hvort mögulegt sé að vera hægri
listamaður. Hvorutveggja slíkt him-
inhrópandi hugsanabrengl að farsæl-
ast er að leiða samræðuna hjá sér.
En telja verður mjög eðlilegt að hér
áður ánetjuðust listamenn komm-
únisma meður því að fræðin báru í
sér mikla samúð með lítilmagnanum
og listin byggist að stórum hluta á
húmanisma og virðingu fyrir lífinu.
Reynslan hefur þó sýnt að er til kom
var grunnt til botns í þessum húm-
anisma, einnig skal minnast þess að
hugtökin friður og húmanismi voru
jafn töm í munni kommúnista og naz-
ista, en í báðum tilvikum orðið að
innantómri tuggu er yfir lauk.
Annað mál og í hæsta mátaraunhæfur umræðugrund-völlur væri hins vegar hvern-
ig listin hefur verið notuð og misnot-
uð allt frá því hugtakið var skilgreint
á endurreisnartímabilinu. Það er
hins vegar nýrri tíma afkvæmi að
hagnýta sér listina jafnt í staðbundn-
um sem heimspólitískum tilgangi,
setja samasemmerki við róttækni í
skapandi athöfnum og róttækni í
pólitík. Öllum má þó vera ljóst að ill-
mögulegt er að setja skynfærin und-
ir tilbúnar fræðikenningar, eðli
þeirra breytist ekki, um náttúrulög-
mál að ræða og milljónir ára að
þróast. Menn mála hvorki betur né
leika snilldarlegar á hljóðfæri með
því að aðhyllast rétta skoðun né veifa
rétta flokksskírteininu, og í áranna
rás hafa strangtrúaðir síður en svo
málað fegurstu altaristöflurnar.
Myndlist er til að mynda miklu
meira en opin frásagnarháttur,
þannig býr sjálfur myndflöturinn yf-
ir mörgum duldum sem og óskil-
greindum lögmálum, er einmitt aðall
hennar og aðdráttarafl. Veit ekki
betur en að listamenn með ólíkar
skoðanir hafi valið sér myndefni og
tjáhátt eftir eigin höfði, þótt jafnan
láti mun fleiri í þessu efni sem öðrum
berast með straumnum. Í handverki
er sömu sögu að segja, fjöldi þeirra
sem eftirgerir hluti er margfalt meiri
en þeirra sem virkja sköpunargáfu
sína jafnvel þótt það kalli yfir þá fá-
tækt og harðræði, mögnin halda
þeim í fjötrum eins og vímuefni. List-
in á sig sjálf, er ekkert flæði sem al-
farið er hægt að stöðva einangra og
eigna sjálfum sér og skoðunum sín-
um til fremdar og vegsauka. Allar til-
raunir til að alhæfa og miðstýra hafa
fyrr eða síðar borið í sér stöðnun og
úrkynjun.
Hvað ást á náttúrunni og sköp-unarferlinu öllu snertir,gilda svipuð lögmál. Náttúr-
an er frumkraftur og alltaf á hreyf-
ingu sem ekkert mannlegt fær stöðv-
að, en svo komið og fyrir
stjórnlausan ágang lifir mannkynið á
tímum sem verndun hennar er orðin
að lífsspursmáli. Menn hafa haldið
sig geta eignað sér náttúruna og
hagnýtt endalaust til efnahagslegs
ávinnings, þótt það stríði gegn vist-
kerfinu. Náttúra og listir eiga það
sameiginlegt að innibera líf og ekk-
ert á jörðinni getur þrifist án full-
tingis þeirra. Allar framfarir undir
því komið að virk framrás hafi hér
sinn eðlilega gang og bakland, um
það er öll mannkynssagan til vitnis.
Heimurinn virðist vera að gera sér
þetta ljóst eins og ég hef vísað til í
pistlum mínum undanfarið og hér er
gamla Evrópa engin undantekning.
Náttúru og umhverfissjón-
armiðum vex stöðugt ásmegin um
þvera álfuna, kemur meðal annars
fram í herferð gegn fjölgun öku-
tækja, takmörkun á umferð þeirra í
miðborgum og lokun stærri iðn- og
orkuvera
Þessa sér einnig stað í listum ogað sjálfsögðu sýnilegast íarkitektúr eins og við blasir í
glæsilegum nýbyggingum í Norður-
Evrópu, og áfram er haldið um end-
urbyggingu og endurnýjun fornra
kirkna og herrasetra, má hér helst
nefna Frúarkirkjuna í Dresden. Að-
sóknin eftir opnun hennar hefur
framkallað firnalangar biðraðir og
síðast er ég vissi var ekkert lát á
henni. Og í nýuppgerðri Land-
stjórahöll hefur græna hvelfingin
svonefnda, hvar Ágúst sterki af Sax-
landi varðveitti dýrgripi sína, verið
endurbyggð og færð í upprunalegt
horf frá 1733.
Græna hvelfingin er einstætt sam-
safn gripa eftir völundinn Johan
Melchior Dinglinger skart-
gripameistara hirðarinnar, sem hann
útfærði í félagi við bræður sína
Georg Friðrik og Georg Kristófer
ásamt myndhöggvaranum Baltasar
Permoser. Hvað sem einhverjir
kunna að segja um bruðl í gulli, og
eðalsteinum líkt og safírum, demönt-
um smarögðum (grænum gim-
steinum) er hér um völundarsmíði að
ræða sem slær flestu ef ekki öllu við í
heimi hér og gerir að verkum að
jafnt forhertir kommúnistar sem
hörðustu íhaldsmenn súpa hveljur.
Listaborgin mikla er sem óðast að
rísa úr öskustó og öðlast sinn fyrri
orðstír, mesta lýtið á henni svo kom-
ið er rússneski arkitektúrinn frá eft-
irstríðsárunum
Þá ber að geta þess að á Vilhel-
míubryggju í Rotterdam, hvar hol-
lenska Ameríkulínan hafði fyrrum
aðsetur, er risin 43 hæða íbúða-
samstæða, sem er mjög í anda stað-
bundinnar nútímalistar og hins flata
og knappa landrýmis. Arkitektinn,
hin 51 árs gamla Francina Houben,
er höfuð Mecano arkitektastofunnar
í Delft. Samstæðan bætist við frægar
byggingar í næsta nágrenni eftir
Renzo Piano, Norman Foster og
Peter Wilson. Í Hollandi kunna
menn flestum betur að nýta rýmið og
skapa um leið einstakar og hrifmikl-
ar byggingar. Í Düsseldorf á sömu-
leiðis sér stað mikil endurnýjun í
arkitektúr, og er það liður í því að
þar voru menn hræddir um að þeir
væru að dragast aftur úr, einnig
hvað listaviðburði snertir. Opnað
hefur verið nýtt safn í endurgerðu
Landþingshúsi, Museum K21, hvar
hátt er til lofts og vítt til veggja, og
frá 16. september til 7. janúar stend-
ur yfir myndlistarhátíð í allri borg-
inni, Quadriennale 06, sem ætla
mætti að margur ungur og framsæk-
inn landinn eigi mikið erindi á (www,
kunshalle-dusseldorf.de). Og í Lista-
höllinni er á sama tíma uppi sýning á
verkum Caravaggios sem allir hljóta
að nálgast með lotningu, ungir sem
gamlir, háir sem lágir, íhaldsmenn
sem kommúnistar(www.museum-
kunst-palast.de).Þá er vert að minn-
ast þess að 500 ár eru liðin frá andláti
Andrea Mantegna, hirðmálara Gon-
zagna í Mantua, sem var einn af hin-
um stóru á endurreisnartímabilinu,
og af mörgum álitinn hinn sérstæð-
asti.
Hér greip ég einungis í eitt ogannað hendi næst en afnógu er að taka, minni ein-
ungis enn einu sinni á þá miklu upp-
byggingu og þær metnaðarfullu og
staðbundnu innrásir sem hvarvetna
eiga sér stað í vestri austri suðri og
norðri, meðan fámenna þjóðin á
Dumbshafi hummar slíkt af sér og
hugar einungis að umbúðum og út-
rásum. Gleymir að huga að eigin
verðmætum, byggja yfir þau og
halda einarðlega fram…
Hræringar
Hið nýja Risavaxin 43 hæða íbúðasamstæða arkitektsins Francina Houben
er risin á Vilhelmíubryggju í Rotterdam. Til vinstri Hotel New York
Hið gamla Endurbyggð Frúarkirkjan í Dresden. Síðast þegar ég vissi var
ekkert lát á hinu gríðarlega aðstreymi fólks til kirkjunnar.
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson