Morgunblaðið - 09.11.2006, Side 20

20 FIMMTUDAGUR 9. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
menning
Knarrarvogi 4, Reykjavík
Skilagjaldið er
10 krónur
fyrir vín-, öl- og gosdrykkjaumbúðir
Húsaskilti
Klapparstig 44 • sími 562 3614
Síðasti dagur pantana fyrir jólin
er laugardagur 11. nóvember
ÚR SMIÐJU Gyrðis Elíassonar
hafa komið margar bækur með sög-
um hans og ljóðum. Hann hefur
smíðað skáldskaparheim sem virðist
smám saman hafa fjarlægst megin-
svið þeirra umsvifa sem helst fá at-
hygli í fjölmiðlum. Við nánari athug-
un kemst maður þó að raun um að í
þessum heimi hefur hann dregið
fram bakland samtímans – dreifbýli
hans, hugardjúp og þjóðsögulegt
ívaf. Þessi heimur einskorðast ekki,
fremur en íslenskur samtími, við Ís-
land. Ekki aðeins eiga sum ævintýri
Gyrðis sér erlendar rætur, heldur
hefur hann á síðustu sautján árum
þýtt fjölda verka á íslensku. Þegar
litið er yfir höfundarverk Gyrðis og
framlag hans til íslenskrar bók-
menntasögu skynjar maður margs-
konar hugmyndaleg og fagurfræði-
leg tengsl milli þýðinga hans, sem
flestar eru ættaðar frá Norður-
Ameríku, og frumsaminna texta.
Fyrirferðarmestur í hópi þeirra
höfunda sem Gyrðir hefur þýtt er
Richard Brautigan, en á sínum tíma
fundu margir af hippakynslóðinni
hjartslátt tímans í verkum hans og
jafnframt viss mótvægi við „Beat“-
höfundana sem hann átti þó sitthvað
sameiginlegt með. Um eða uppúr
1980 var Brautigan hinsvegar kom-
inn úr tísku, sala á bókum hans fór
minnkandi, forleggjarar drógu lapp-
irnar og óstaðfestar heimildir herma
að dræm viðbrögð við handriti hafi
átt sinn þátt í að hann stytti sér ald-
ur árið 1984, tæplega fimmtugur.
Það var sem fyrrum blómleg jörð
hefði farið í eyði. Síðasta verk höf-
undarins lá lengi óhreyft og kom
ekki út vestanhafs fyrr en árið 2000
– Ógæfusama konan.
Það er einhvern veginn dæmigert
að Gyrðir Elíasson skuli hafa farið
inn á þessa eyðijörð og séð að þar
kraumaði allt af lífi. Hann þýddi sög-
una Svo berist ekki burt með vind-
um 1989, í kjölfarið fylgdu
Vatnsmelónusykur (1991) og Sil-
ungsveiði í Ameríku (1992) og nú er
Ógæfusama konan komin. Undirtit-
ill verksins, Ferðalag, er ekki að
ófyrirsynju, því lesandi lendir á
miklum þeytingi með sögumanni
sem skrifar einskonar ferðadagbók
og virðist lítt dulbúinn fulltrúi höf-
undar síns. Raunar er hreint ekki
auðvelt að vita hvort lesa eigi þetta
verk sem skáldsögu eða beinlínis
sem endurminningar höfundarins.
Þetta fór í taugarnar á sumum rit-
dómurum vestra, sem er ein-
kennilegt, svo algengar
sem tilraunir með
skáldsagnaformið hafa
verið, meðal annars út-
þurrkun skýrra marka
milli skáldsagna og
sjálfsævisögulegra
skrifa.
Raunar mætti ætla
að „endurminningar“
væri rangt orð. Er
skrifari kannski einmitt
á flótta frá þeim, reyn-
andi að hysja sig inn í
núið og finna þar nýja
stefnu? Hann hefur
verið á eirðarlausu
flakki milli staða og
„frjálsu falli á almanak-
inu“ þegar hann reynir að grípa í
skottið á tímanum og sjálfum sér
daginn er hann verður 47 ára. Hann
reynir beinlínis að skrifa hið lifaða
augnablik í minnisbók, einskonar
dagbók. Eitt sinn gengur kónguló
eftir handlegg hans á meðan hann er
að skrifa. „Hún er áfram á mér, eins-
og ég er á þessari síðu, en ég verð að
fletta bráðum því ég er að verða bú-
inn með plássið.“
Á öðrum stað segir: „Í þessari
setningu er ég aftur farinn að búa í
undarlega húsinu í Berkeley þar
sem konan hengdi sig.“ Hið skrifaða
nú skreppur undan og inn í rými
þess flæða þau öfl og þær hugsanir
sem herja á sögu-
mann. Miðpunktur
verksins er hús konu
sem hann þekkti. Eitt-
hvað dregur hann
endurtekið að þessu
húsi í Berkeley, þar
sem hún bjó og fyr-
irfór sér; hann dvelur
þar og sefur jafnvel í
rúmi hennar. Segja má
að hringur sé hins-
vegar dreginn um
textann af annarri vin-
konu hans, sem er að
deyja úr krabbameini,
og henni er bókin til-
einkuð.
Fleiri konur koma
við sögu, jafnt samferðakonur sem
konur stuttra kynna. Brautigan var
annálaður kvennamaður og ef til vill
má lesa bókina sem uppgjör að
þessu leyti og jafnframt viðurkenn-
ingu á því lífsakkeri sem konur hafa
verið honum. Hafi skrifari sekt-
arkennd að þessu leyti snýr hún þó
einkum að dóttur hans sem hann ótt-
ast að missa samband við. Einkunn-
arorð og lokaorð bókarinnar eru sótt
í Ífígeníu í Ális eftir Evripídes en í
þeim harmleik fórnar Agamemnon
dóttur sinni til að fá vind í seglin á
leið til Tróju.
Er þessi bók þá ofurseld dauða og
harmi? Vissulega hlaðast dauðastef-
in upp í minnisbók sögumanns,
greint er frá heimsóknum í kirkju-
garða á skrifandi stund og í minn-
ingu sem sækir að – og önnur minn-
ing geymir brennandi hús. En inn í
þessi dauðastef vefjast aðrar kennd-
ir og líkt og óafvitandi hrifsar skrif-
ari hversdagsstundir og glötuð
augnablik úr klóm dauða og óminnis.
Og inn í látlausa dagbókarskráningu
laumast lýrískar athugasemdir: „Líf
mitt hefur raunar verið í kyrrstöðu í
meira en ár, það tekur mig oft lang-
an tíma að gera einföldustu hluti og
hjarta mitt hefur verið líkt og ný-
lenda á yfirborði mánans, byggð ein-
stæðum grýlukertum sem virðast
óhagganleg.“ Einkennilegt að tala
um kyrrstöðu á öllu þessu flandri, en
þessi samleikur eirðarleysis og
þunglyndis er grundvallareinkenni
verksins og hann orkar síður en svo
sligandi á lesandann. Raunar finnur
lesandi til þeirrar magísku kenndar
að tíminn í verkinu líði bæði hægt og
hratt – og ekki má gleyma þeirri
kímni sem býr í öllum sögum Brau-
tigans og birtist meðal annars í þess-
um orðum í upphafi kafla um enn
eina ferð hins eirðarlausa manns:
„Eini ferðamannastaðurinn sem mér
var sýndur í Illinois var sveitasetur
mannsins sem fann upp gaddavír-
inn“.
Eirðarlaus í Berkeley
BÆKUR
Þýdd skáldsaga
Eftir Richard Brautigan. Þýðandi: Gyrðir
Elíasson. Uppheimar, 2006.
Ógæfusama konan
Ástráður Eysteinsson
Gyrðir
Elíasson
SKÁLDSAGAN Svavar Pétur og 20.
öldin eftir Hauk Má Helgason um-
faðmar svokallaðan póstmódernisma
í bókmenntum og gerir sér enn-
fremur mat úr nokkrum þekktum
kenningum og hugmyndum þess-
arar stefnu. Þetta er verk sem spyr
samtímann ákveðinna spurninga,
einkum er ímyndasamfélagið yf-
irheyrt, en þetta gerir skáldsagan
með því að sviðsetja ólíkindalega
sögu sem þó er ekki alveg skilin frá
veruleikanum.
Veruleikinn er reyndar eitt af að-
alþemum verksins og kannski væri
best að nota þetta orð í gæsalöppum
því eitt af því sem Haukur Már
bendir á í sögunni er að veruleikinn
sem slíkur stendur höllum fæti í nú-
tíma sem í auknum mæli lýtur lög-
málum afþreyingariðnaðar og fjöl-
miðla, og þeirrar ímynduðu orðræðu
sem þar verður til.
Hér segir frá bankastarfsmann-
inum Svavari sem hefur sér það
helst til frægðar unnið að vera alveg
fullkomlega venjulegur, hann skarar
ekki fram úr á neinu sviði og hans
helsta markmið í lífinu er að vera
laus við áreiti. Þar sem þetta er ekki
hægt leitar hann sér skjóls í reglu-
semi, sjálfsaga og endurtekninga-
samri tilveru sem á sér sitt grá-
móskulega akkeri í skrifstofustarfi
þar sem kröfurnar breytast lítið dag
frá degi. Sá tilbreytingarlausi far-
vegur sem Svavari hefur tekist að
koma lífi sínu í tekur þó skarpa
beygju einn góðan veðurdag þegar
honum er falið óvenjulegt hlutverk í
bankanum. Í samstarfi við atburða-
stjórnunarfyrirtæki hefur bankinn
tekið að sér að vera leiðandi í metn-
aðarfullu verkefni sem nefnist Öldin
okkar og gengur út á að gera Kópa-
vog að eins konar skemmtigarði og
lifandi minnisvarða um nýliðna 20.
öldina. Verkefni Svavars er að sjá til
þess að leyfi fáist til að flytja lík
Johns Lennons til Íslands en því er
ætlað stórt hlutverk í skemmtigarð-
inum.
Hugmyndin að flytja lík Lennons
til Kópavogs, þar sem því verður
komið fyrir við „hvítan flygil í hvít-
um glerhjúpuðum frystiklefa við
höfnina“, er skondin sökum þess
hversu fjarstæðukennd hún er og
ekki skánar það þegar í ljós kemur
að lík Lennons er ekki lengur til, það
var brennt. Svavari líst heldur ekki
nema miðlungsvel á þetta „sérverk-
efni“ en tekur því þó með furðanlegu
jafnaðargeði. Sú staðreynd að „at-
burðastjórnendur“ verkefnisins, en
oddviti þeirra í sögunni er ung kona
að nafni Ásthildur, depla ekki einu
sinni auga andspænis fjarveru líks-
ins er dæmi um einn athyglisverð-
asta brodd verksins en það eru ein-
mitt vangavelturnar um hversu
nauðsynlegur raunveruleikinn sé
sem hráefni þegar kemur að sköpun
sjónarspila í póstmódernískri ver-
öld. En niðurstaðan er sú að hann sé
ekki ýkja mikilvægur hluti af slíku
framtaki.
Í Öldinni okkar verður Kópavogur
líkt og fjölmiðlaður heimur – allur
heimurinn safnast saman í sjónvarp-
inu og Öldin okkar leitast eftir því að
skapa samskonar stemningu í lifandi
rými. Með því að blanda saman ís-
lenskum sérkennum og heimssögu-
legum viðburðum 20. aldarinnar, líkt
og risi Berlínarmúrsins, sem vitan-
lega áttu sér ekki stað á Íslandi er
tíminn hins vegar hrakinn á brott í
ákveðnum skilningi, sérkennum at-
burða og samhengi er hafnað. Sög-
unni og tímanum er steypt í form
nostalgíu, og þau þannig gerð að
söluvöru, en samband nostalgíu við
veruleikann er að sjálfsögðu afar
brothætt. Það er hugmyndin um
„einfaldari“ tíma sem liggur að baki,
en fyrirætlunin er hér útskýrð af
Ásthildi: „Kópavogur verður griða-
staður fyrir þá sem þola ekki hraða,
markaðsstarf, síbylju 21. aldarinn-
ar.“ Hér hefur orðið til markaðs-
áætlun sem leggur á mið óhamingj-
unnar sem býr í allsnægtunum, og
nýtir sér þannig þá þversögn sem
Freud sagði eitt sinn liggja mann-
legri siðmenningu til grundvallar,
það að við getum eiginlega ekki lifað
af án hennar, í bókstaflegum skiln-
ingi, en það að lifa innan vébanda
hennar framkallar taugaveiklun,
óhamingju og geðsjúkdóma. Svarið
sem hér er boðið upp á er eins konar
pósthúmanískt samfélag þar sem
vandamálin eru á góðri leið með að
verða uppfærð í tölvu, ásamt flestu
öðru, sem framkallar skilvirka og
ánægjulega útópíu.
Þetta er að minnsta kosti niður-
staða Svavars sem þannig eygir
möguleika á að lifa hið fullkomna
ástand kyrrðar og friðar fyrir áreiti.
Í ljósi þess að frásagnaraðferð bók-
arinnar miðast við
vitund hans, en bók-
in samanstendur af
stuttum fyrstu per-
sónu köflum, hlýtur
maður þó að spyrja
hversu vel skáld-
verki vegnar sem
staðsetur slíkt dauð-
yfli í miðju sög-
unnar.
Svarið er tvíbent.
Gallar bókarinnar
tengjast að vísu
frásagnaraðferðinni
og persónusköpun
Svavars, en búddísk
leit hans að tóminu
reynist þó ekki
helsta vandamálið. Áherslan sem
bókin leggur á vangaveltur Svavars
sem reynist búa yfir mun ríkulegra
ímyndunarafli en maður skyldi ætla
í fyrstu reynist á hinn bóginn ákveð-
inn akkillesarhæll. Kaflarnir þar
sem hann sundurgreinir jafn ólíka
hluti og biblíuna og biðraðir, þetta er
jafnan gert í andstuttum mónólóg-
um, eru nefnilega jafn misjafnir að
gæðum og þeir eru margir. Í þessum
tilvikum beinist líka athyglin í aukn-
um mæli að stílnum. Tungumál höf-
undar er laust við stíltakta í hefð-
bundnum skilningi þess orðs, áhrifa
er í staðinn leitað með rythma og
með því að brjóta upp setningar,
hálfgerð ofgnótt einkennir texta-
flauminn, og þetta tekst stundum
vel. Ákveðin beintenging við per-
sónuna skapast. Á öðrum stundum
verður textinn hálfþreytandi og
bloggkenndur og tengist það jafnan
þeim langsóttu og stundum silalegu
hugrenningum sem lýst
er sem innviðum sálar
Svavars. Það er ekki laust
við að söguþráðurinn virð-
ist eiga sér stað í skúma-
skotunum sem verða til á
milli þessara huglægu
kafla og eftir því sem
Svavar nennir að veita
honum athygli. Að sjálf-
sögðu þarf þetta ekki að
vera galli en eins og þeir
vita sem lesa blogg þarf
það að vera rífandi gott
svo maður haldist við í tvö
hundruð síður. Þarna
gloprast líka niður marg-
ar af þeim ágætu hug-
myndum sem eru kveikj-
an að sögunni.
Lennon-líkflutningurinn, veruleika-
líkið Kópavogur, sjálfhverf og þver-
sagnakennd tölvukerfi, allt þetta
víkur of snemma úr sögunni, að því
er virðist til að skapa rými fyrir
Svavar og tómið.
Enda þótt 20. öldin hreiðri um sig
í titlinum vofir framtíðin yfir allri
bókinni. Og sýn verksins er ekki
ýkja bjartsýn – framtíðin er hjá-
veruleiki og upplausn hins mann-
lega. Þegar tekist er á við hug-
myndir er bókin lifandi á hátt sem er
afskaplega gefandi fyrir lesandann,
hún spyr spurninga um sýn okkar á
samtímann og hlutverk mannsins í
tæknivæddri veröld. Það má hins
vegar velta fyrir sér hvort sá til-
raunakenndi bragur sem er á bók-
inni verði henni ekki að lokum of-
viða.
Veruleikalíkið Kópavogur
BÆKUR
Skáldsaga
Skáldsaga eftir Hauk Má Helgason. Ný-
hil. Reykjavík. 2006. 172 bls.
Svavar Pétur og 20. öldin
Björn Þór Vilhjálmsson
Haukur Már
Helgason
Fréttir í tölvupósti