Morgunblaðið - 20.02.2007, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. FEBRÚAR 2007 27
UMRÆÐA
fjölmiðla und-
anfarið m.a. um
Breiðavík og
Byrgið hefur gef-
ið okkur tilefni til
að fjalla svolítið
um barnavernd á
Íslandi frá sjón-
arhóli fé-
lagsráðgjafa. Spurning er hvort
slík umfjöllun er eins „fjölmiðla-
væn“ og það sem fyrir hefur
legið og almenningur horfir til
með vandlætingu. Dæg-
urumræðan og hneykslun á
vanmætti yfirvalda má ekki
verða til þess að gera opinbera
þjónustu of tortryggilega eða
koma í veg fyrir að börn, sem
þurfa á aðstoð að halda í dag, fái
ekki notið hennar vegna
hræðslu við barnaverndaryf-
irvöld.
Barnauppeldisins
heilaga skylda
Flest bendir til þess að á
hverjum tíma hafi verið til fólk,
sem hefur borið hag barna fyrir
brjósti og samfélagið reynt með
einverjum hætti að grípa inn í
og koma börnum til aðstoðar. Í
nýlegri bók Hildar Biering
„Barnauppeldisins heilaga
skylda“ sem fjallar um barna-
vernd á fyrrihluta 19. aldar er
að finna ýmsar upplýsingar sem
styðja þá hugmynd að meðal
ráðamanna þjóðarinnar hafi
lengi ríkt sú skoðun að vernda
þurfi börn gegn illri meðferð.
Menn hafa hins vegar ekki alltaf
verið á einu máli um hvað skuli
teljast til illrar meðferðar á
börnum og hvert tímabil sög-
unnar á sínar kenningar um
það. Menn gátu fordæmt það
sem þeir töldu vera illa meðferð
á börnum, gerður var grein-
armunur á hirtingum í uppeldis-
legum tilgangi og miskunn-
arlausum barsmíðum. Í
niðurstöðukafla bókarinnar
kemst Hildur að eftirfarandi
niðurstöðu: „Dómsmálin sýna
að mönnum bauð við grimmd og
harðneskju gagnvart börnum
en þá eins og nú nægði það ekki
til þess að bjarga öllum börnum
frá vanrækslu og kynferðislegu-
og líkamlegu ofbeldi“ (bls. 86).
Löggjöf og tíðarandi
Mikil þróun hefur átt sér stað
hvað varðar réttindi barna síð-
ustu áratugi. Fyrstu lög um
barnavernd voru sett 1932 á Ís-
landi (lög nr. 43/1932) en fyrir
þann tíma voru ákvæði er vörð-
uðu hagsmuni barna í öðrum
lögum. Má þar nefna fátækra-
lög (lög nr. 43/1927) og lög um
hegningu barna og unglinga
(lög nr. 39/1907). Bara heitin á
þessum lögum segir sitt um tíð-
arandann. Seint á 19. öld og
fram á þá 20. var refsilöggjöf í
landinu uppfull af því hvernig
refsa bæri börnum. En upp úr
aldamótum 1900 hófst löggjaf-
arstarf í þágu barna á Íslandi.
Örar breytingar á þjóðfélags-
háttum urðu til þess að árið
1947 voru samþykkt lög um
vernd barna og ungmenna (lög
nr. 29/1947) og þau síðan end-
urbætt árið 1966 (lög nr. 53/
1966). Í þeim síðarnefndu var
lögð sérstök áhersla á að rétt-
aröryggi og vönduð máls-
meðferð væri höfð að leiðarljósi.
Þessi lög voru síðan endur-
skoðuð enn á ný árið 1987. Á
svipuðum tíma, eða árið 1989,
varð Barnasáttmáli Sameinuðu
þjóðanna að veruleika og má
segja að ný lög um vernd barna
og ungmenna á Íslandi árið
1992 ( lög nr.58/1992), hafi dreg-
ið nokkurn dám af honum. Með
þeim lögum var lögð áhersla á
að auka réttarvernd barnanna
sjálfra. Endurbætur á þeim
nokkru síðar fólu í sér viðbætur,
sem m.a. gerðu ráð fyrir stofn-
un Barnaverndarstofu. Sú
stofnun hefur með höndum mik-
ilvæg eftirlits- og leiðbeining-
arhlutverk í barnavernd á Ís-
landi.
Núgildandi barnaverndarlög
eru frá árinu 2002 (lög nr. 80/
2002). Í þeim er í fyrsta skipti
tekið fram að barn sem náð hef-
ur 15 ára aldri sé aðili barna-
verndarmálsins. Þá kemur enn
fremur fram að jafnan skuli
skipa barni talsmann áður en
gripið er til ráðstafana í máli
þess, en þá er tekið mið af aldri
og þroska. Þótt það hafi verið
umdeilt að 15 ára barn hafi með
þessum hætti öðlast aðild að
máli sínu, færir það vissulega
barninu bæði lagalegan og sið-
ferðislegan rétt og tryggir að
sjónarmið þess séu höfð til hlið-
sjónar og komi fram þegar tek-
in skal ákvörðun um meðferð-
arúrræði sem varða hagsmuni
þess. Þess má einnig geta að í
sama lýðræðisanda er sú vinnu-
regla viðhöfð hjá Barnavernd
Reykjavíkur að tala ávallt við
hvert einasta barn sem nýtur
þar þjónustu.
Fjölmiðar og barnavernd
Samfélag okkar tekur sífelld-
um og örum breytingum. Fjöl-
miðlar spegla tíðarandann og
taka á málefnum. Gagnrýna og
benda á, sem er af hinu góða.
Með umfjöllun sinni bera fjöl-
miðlar ábyrgð og hafa áhrif á
farveg umræðunnar og það
samfélagsumhverfi sem við
hrærumst, í. Því þarf að gera
ríkar kröfur til þeirra um að
fjalla um málefni af víðsýni og
þekkingu þannig að heildarsýn
fáist. Umræðan um Breiðavík-
urheimilið hefur að mörgu leyti
verið af hinu góða, vakið spurn-
ingar og opnað gáttir sem áður
hafa verið lokaðar. Umræðan
þarf líka að miðla þekkingu,
dýpka skilning og vekja spurn-
ingar sem varða daginn í dag.
Hvað með málefni barna sem
eru undir í samfélaginu núna?
Er verið að gera betur nú en áð-
ur og hvernig þá? Getum við lit-
ið til baka eftir 40 ár með stolti?
Fjölmiðlar eiga að vera til-
búnir að ræða barnavernd í víð-
um skilningi og auka skilning al-
mennings á þeim verkefnum
sem við blasa hvað varðar
barnavernd. Barnavernd-
arumræða í fjölmiðlum hefur
víðast haft tilhneigingu til að
vera æsifréttamennska. Það
kemur gleggst fram þegar at-
hygli er beint að einstökum mál-
um þar sem einstaklingar sem
eiga um sárt að binda eru
fengnir til að stíga fram
og gera mál sín upp í
fjölmiðlum. Sam-
félagsleg samstaða hef-
ur myndast gegn slíku
og vísbendingar eru um
að margt sé að breytast í
þessum efnum. Á Íslandi
hafa fjölmiðlar gert átak
og fjallað um og kynnt
alvarleika misnotkunar
á börnum með ýmsum
hætti og einkar vel-
heppnaður greinaflokk-
ur í Morgunblaðinu síð-
ast liðið haust um
uppeldisaðstæður barna er
dæmi um vandaða blaða-
mennsku. Því á ekki að vera
óraunhæft að vænta þess að
fjölmiðlar takist á við að fjalla
um vanrækslu, líkamlegt og til-
finningalegt ofbeldi á börnum
með svipuðum hætti og vekja til
menn til umhugsunar. Fjöl-
miðlar eru öflugt tæki sem get-
ur vakið sofandi samfélag til vit-
undar. Málið er einnig
hápólitískt og snýst um viðhorf
og peninga. Líkamlegt, andlegt
og tilfinningalegt ofbeldi á börn-
um viðgengst í dag. Vanræksla
barna er of víðtæk í samfélagi
okkar og hverskonar áhættu-
hegðun unglinga er staðreynd.
Hægt er að taka sem dæmi að
árið 2006 bárust til Barnavernd-
ar Reykjavíkur tilkynningar um
misfellur í aðbúnaði um 1.600
barna. Tölur benda til þess að
vanræksla barna fari vaxandi
ekki síst vegna aukinnar neyslu
foreldra á fíkniefnum. Þá má
geta þess að árið 2006 bárust 22
tilkynningar til Barnaverndar
Reykjavíkur vegna þungaðra
kvenna, en barnaverndarlög
kveða nú á um, að ef grunur
leikur á að lífi og heilsu ófædds
barns sé stefnt í hættu vegna
lífernis verðandi móður skuli
barnavernd bregðast við. Til
þess að vinna sem best að þess-
um málaflokki öllum þarf auð-
vitað að hlú vel að og sýna skiln-
ing á þeim verðmætum sem
þarna eru á ferðinni. Enn-
fremur þarf að efla samfélags-
legan skilning á því að við eru
öll samábyrg.
Tilkynningaskyldan
Umræðan um aðbúnað og of-
beldi í Breiðavík er ekki ný af
nálinni, það vissu yfirvöld og
þeir sem störfuðu á sviðinu fyrir
áratugum síðan. Málið hefur
meira að segja verið reifað í
bókum eftir fórnarlömbin sjálf.
En nú eru fjölmiðlar tilbúnir að
taka málið upp, góðu heilli. En
núna, á líðandi stund, þarf hver
og einn að hugsa til skyldu sinn-
ar í þessum efnum. Börnin
verða sjálfstæðir þegnar þegar
þau eru 18 ára og þar til börn
verða sjálfráða eru það for-
eldrar sem bera meginábyrgð á
þeim, en líka skóla-, heilbrigðis-
og félagskerfið sem á að veita
þeim umhugsun og þjónustu
eftir efnum og aðstæðum hvers
barns. Ef ljóst er að aðbúnaði
barns er áfátt að einhverju leyti
ber bæði opinberum stofnunum
og almenningi að tilkynna um
slíkt til barnaverndaryfirvalda
sem hafa ekki aðeins hlutverki
að gegna þegar allt um þrýtur
heldur eiga að aðstoða áður en í
óefni er komið og sömuleiðis
beita sér fyrir aðgerðum til for-
varna. Það varðar við lög að láta
slíkt hjá líða. Lítið barn á að
geta treyst því að það eigi sér
einhvern málsvara. Stundum
þarf kjark til að líta ekki undan.
Og þrátt fyrir allt má umræðan
um mistök fyrir 40 árum ekki
verða til að einstaklingar í dag
þori ekki að þiggja aðstoð vegna
ótta við barnaverndaryfirvöld.
Barnavernd, tíðarandi
og samfélagsábyrgð
Eftir Guðrúnu
Marinósdóttur
og Halldóru
Gunnarsdóttur
» Fjölmiðlar eigaað vera tilbúnir
að ræða barnavernd
í víðum skilningi og
auka skilning al-
mennings á þeim
verkefnum sem við
blasa hvað varðar
barnavernd.
Halldóra Gunnarsdóttir
Höfundar eru félagsráðgjafar
og starfa hjá Barnavernd-
arnefnd Reykjavíkur.
Guðrún Marinósdóttir
að viðhalda eðli-
rslun. Hins vegar
kilvægi þess að
annanir og verð-
aldrei gert annað
a vísbendingu um
ðlilega mikil í einni
ra. Fjölmargar
ð baki eins og þær
rið. Allt of algengt
á síðasta tengi-
slunina. Kannski
tíðarviðhorfi til
á einokunartím-
ænmeti
nnast umræðu
m álagningu á
2002 og tengdist
i og var græn
ví sambandi.
ið 2002 að verða
um lækkun og
m á grænmeti og
erðum til inn-
mleiðenda í bein-
pi raddir um að
i skila sér til neyt-
myndu nota tæki-
á sama verði og
uninum í eigin
ár gengu ekki eftir
m í meðfylgjandi
ð á þróun vísitölu
agi á mat- og
glöggt í ljós að
kkaði töluvert ár-
grænmeti voru
ísitala neyslu-
verðs hækkaði um næstum 4% á tíma-
bilinu frá janúar 2002 til janúar 2004,
þá lækkaði vísitala mat- og drykkjar-
vöru um 4,4% á sama tímabili. Ætla má
að tollalækkun á grænmeti hafi valdið
þessari lækkun matarverðs. Þessa nið-
urstöðu má einnig finna í skýrslu Hag-
stofustjóra sem var formaður mat-
vælanefndar sem birt var síðasta
sumar. Þar segir að áhrif niðurfell-
ingar á tollum á grænmeti hafi leitt til
lækkunar á ávöxtum og í kjölfarið hafi
neysla grænmetis aukist. Þetta dæmi
ætti að gefa vísbendingu um að allar
líkur eru á að þær aðgerðir sem rík-
isstjórnin hefur boðað til lækkunar á
matarverði muni skila sér til neytenda
en lendi ekki í vasa kaupmanna.
Líkt ástand og við upptöku evru
Sú mikla hreyfing sem stjórnvöld
reyna nú að virkja til verðeftirlits
minnir um margt á þá tíma er evra var
tekin upp sem gjaldmiðill í 13 Evr-
ópuríkjum árið 2002. Í undirbúnings-
ferlinu fór á kreik sá orðrómur að
verslunin myndi nota tækifærið og
hækka álagningu á vörum sínum í
trausti þess að almenningur skynjaði
ekki verðhækkanir þegar tekin yrði
upp ný mynteining. Verðsamanburður
var efldur og miklar vangaveltur urðu í
framhaldinu um verðlagsmál. Ýmsir
samverkandi þættir gerðu það að
verkum að verð á matvælum fór lækk-
andi, þó það hafi ekki eingöngu verið
vegna upptöku evrunnar. Verðsam-
anburður varð auðveldari vegna sam-
eiginlegrar gengisskráningar á öllu
evrusvæðinu. Hins vegar þótti t.d.
Finnum ósanngjarnt að bera saman
evruverð á tilteknum matvælum í
Grikklandi og í Finnlandi, þar sem
allur tilkostnaður var mun lægri í
Grikklandi.
Innkoma ofur-lágvöruverslana
Framlegð íslenskra mat-
vöruverslana hefur verið lág und-
anfarin ár og samkvæmt rannsókn
Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands
frá 2004 er álagning íslenskra dag-
vöruverslana álíka mikil eða heldur
lægri en í Bretlandi. Þetta er mik-
ilvægt að hafa í huga því fáar at-
vinnugreinar eru í jafn mikilli al-
þjóðlegri samkeppni og
smásöluverslun. Enginn vafi er á því
að svokallaðar ofur-lágvöruverslanir
á borð við Lidl og Aldi sem hafa ver-
ið að hasla sér völl á hinum Norð-
urlöndunum fylgjast vel með því
sem gerist hér á landi og verða fljót-
ar að koma sér fyrir hér á mark-
aðnum ef þær sjá sér hag í því.
Að því er fram kom hjá Thomasi
Svaton, framkvæmdastjóra Sam-
taka sænskra dagvöruverslana, á
nýlegum fundi SVÞ – Samtaka
verslunar og þjónustu – væri líklegt
að þessar ofur-lágvöruverslanir
myndu hasla sér völl hér á landi ef
dregið yrði úr gjaldtöku og vernd-
artollum sem ríkjandi eru hér á
landi. Því er spurning hvort gera má
ráð fyrir komu þessara verslana
hingað til lands eftir 1. mars næst-
komandi? Ef það verður má gera ráð
fyrir að verðkannanir á matvælum
taki nýjan kipp og verði vinsælli en
nokkru sinni fyrr.
ir á matvælum
Höfundur er forstöðumaður
Rannsóknaseturs verslunarinnar.
brot þessi varða mun þyngri
refsingu en nú er, eða fangelsi
frá einu ári og allt að 16 árum í
stað fangelsis allt að sex árum.
Þá er lagt til að lögfest verði
ákvæði um nokkur atriði sem
verka skuli til þyngingar við
ákvörðun refsingar fyrir
nauðgun. Eitt þeirra er ungur
aldur þolenda.
Í öðru lagi er lagt til að lög-
fest verði almennt ákvæði um
refsiábyrgð vegna kynferð-
islegrar áreitni.
Í þriðja lagi að refsing fyrir
samræði og önnur kynferð-
ismök við barn yngra en 14 ára
verði þyngd og verði refsimörk-
in hin sömu og fyrir nauðgun,
þ.e. fangelsi frá einu ári og allt
að 16 árum. Með því er lögð
áhersla á hve alvarleg þessi
brot eru þegar þau beinast
gegn börnum og tel ég þá
nauðgun og kynmök við börn
yngri en 14 ára alvarlegustu
kynferðisbrotin í stað nauðg-
unar einnar áður.
Í fjórða lagi að lögfest verði
ákvæði um heimild til refsi-
lækkunar eða refsibrottfalls ef
sá sem gerist sekur um sam-
ræði eða önnur kynferðismök
gagnvart barni yngra en 14 ára
er sjálfur á svipuðum aldri og
þroskastigi og barnið.
Í fimmta lagi að upphaf fyrn-
ingarfrests kynferðisbrota mið-
ist við 18 ára aldur brotaþola en
ekki 14 ára eins og nú er. Ref-
sihámark fyrir kynferðislega
áreitni gegn börnum verði
hækkað þannig að brot gegn
yngstu börnunum munu fyrn-
ast á lengri tíma en samkvæmt
núgildandi lögum.
Í sjötta lagi að ákvæði 1.
mgr. 206. gr. um refsingu fyrir
að stunda vændi sér til fram-
færslu falli niður. Þess í stað
verði lögfest ákvæði um refsi-
næmi þess að bjóða fram, miðla
eða óska eftir kynmökum við
annan mann í opinberum aug-
lýsingum.“
Algeng brot og skaðleg
Kynferðisbrotakafla hegn-
ingarlaganna var síðast breytt
árið 1992. Í greinargerð með
því frumvarpi sem nú liggur
fyrir þingi segir m.a. að á þeim
tíma sem liðinn sé hafi vitn-
eskja um kynferðisbrot, ein-
kenni þeirra og afleiðingar auk-
ist gífurlega. „Öll umræða í
þjóðfélaginu um brotin er orðin
mun opinskárri og engum
blandast lengur hugur um hve
algeng þau eru og skaðleg,
bæði fyrir þann sem fyrir þeim
verður og samfélagið í heild.
Þótt dómum fyrir sumar teg-
undir kynferðisbrota hafi fjölg-
að er ljóst að fjöldi brota kemur
aldrei fram í dagsljósið og þótt
þau geri það eru sakfelling-
ardómar hlutfallslega fáir. Þó
núgildandi ákvæði hegning-
arlaga um kynferðisbrot séu
ekki gömul hefur á und-
anförnum árum komið fram
vaxandi gagnrýni á sum þeirra.
Þau þykja ekki veita þolendum
brotanna næga réttarvernd,
auk þess sem sumir telja að
hugsanlega leynist þar enn
gömul og úrelt viðhorf í afstöðu
til kvenna. Sú skilgreining á
hugtakinu „nauðgun“ sem
byggt er á í lögunum er ekki í
samræmi við hugmyndir fólks
almennt um hvað í slíku broti
felst. Þá þykja refsiákvarðanir
dómstóla fyrir brotin vera of
vægar, ekki síst þegar börn eru
þolendur brotanna.“
r verði þyngdar
rsv@mbl.is
Morgunblaðið/G.Rúnar
um 17.