Morgunblaðið - 08.04.2007, Blaðsíða 24

stofa og herbergi. Taflan hangir enn uppi í kennslustofunni og þar inn
af eitt herbergi og þrjú á ganginum. Tveir skólasveinar voru um hvert
herbergi og segir Sverrir, að nemendur hafi komið alls staðar að af
landinu, en alls munu þeir hafa orðið um 50.
Einu sinni fór Sverrir hringveginn og heimsótti þá Hólms-
skólamenn, sem á vegi hans urðu. Honum er gleði að því að rifja upp
þetta ferðalag og þær minningar frá Hólmi, sem það framkallaði.
Kirkjugarður fólks og farartækja
Skammt frá bænum liggur Scania Vabis-vörubíll fram á lappir sín-
ar; grár á brettin, en húsið rautt. Sverrir segir að það sé nú orðið svo-
lítið síðan hann setti hann í gang, en það ætti samt að ganga fljótt fyrir
sig, ef hann vildi. Sverrir hefur átt þá nokkra, vörubílana, en þennan
flutti hann inn frá Svíþjóð, tíuhjóla til að takast á við sandana og með
veltisturtum. Hann var í vörubílstjórafélaginu í 34 ár, hætti þegar fé-
lagið í sveitinni var lagt niður og flutt á Hvolsvöll, og vann við vega-
gerð og varnargarða á Skeiðarársandi. Ragnar Axelsson, ljósmynd-
ari, var í sveit í Kvískerjum, þar sem hann komst í kynni við grænan
trukk, og það lifnar yfir Sverri þegar Raxi fer að tala um Kvískerja-
trukkinn.
„Var hann grænn?“
„Já. hann var grænn.“
„Og tíuhjóla?“
„Nei. Það held ég ekki. Mig minnir að hann hafi verið sexhjóla.“
„Þetta voru tíuhjólatrukkar, sem við vorum á.“
„Ég verð að skoða þetta þegar ég kem í Kvísker.“
„Já. Ætli hann verði ekki orðinn tíuhjóla, þegar þú sérð hann
næst!“
Grafreiturinn er á hól í austur frá bænum. Þar hvíla þau; foreldrar
Sverris, amma og afi; Rannveig Bjarnadóttir og Runólfur Bjarnason,
og föðurbróðir og frænka. Á bautasteinunum eru lágmyndir af þessu
fólki, helmingurinn gerður af Ríkharði Jónssyni, en myndina af Val-
gerði Helgadóttur gerði ömmubarn hennar og nafna. Þetta eru mann-
vænar myndir og horfa heim að bænum.
Eftir Freystein Jóhannsson | freysteinn@mbl.is
Ljósmyndir Ragnar Axelsson | rax@mbl.is
Þ
að stendur bíll í heimreiðinni svo við ökum ekki í
hlað, en verðum að stanza neðar. Bíllinn í heimreið-
inni er vel ferðafær, en á og við hlaðið eru fleiri
bílar; flestir lasnir og sumir mjög og gamall trak-
tor, sem er að gróa ofan í jörðina. Norðan við eru
þeir ennþá fleiri, þar á meðal jeppi, sem okkur er
sagt, að hafi verið í eigu Tómasar Guðmundssonar
skálds. Það má svo sem segja að bílafloti sé við hæfi
á bæ, þar sem fyrsti bíllinn kom í Vestur-Skaftafellssýslu 1926, þótt
flestir séu þeir ekki ferðafærir í augnablikinu. Reisuleg húsakynnin
höfðu komið okkur á óvart, þegar upp á hallann kom og við sáum heim
að bænum, en nær sjáum við að þau eru anzi lúin. Samt dylst ekki
stórhugurinn yfir staðnum.
Hann kemur austan túnið og ég afræð að bíða milli tveggja Lödu-
jeppa á hlaðinu; annar er hvítur, hinn rauður. Þeim rauða sýnist mér
mega aka í burtu, en hann er númerslaus.
Sverrir Valdimarsson í Hólmi í Landbroti er meðalmaður, grannur
og léttur á fæti, hárprúður undir húfunni, með mikið skegg, sem Raxi
tekur strax ástfóstri við; andlit norðursins. Þetta er bjartur dagur
með kuldabola. Kveðjan er vinsamleg og þegar við kynnum okkur er
augnsvipurinn varkár, en íhugull. Hann er lítið fyrir að flíka sjálfum
sér, en er stoltur af staðnum.
Smiðja með öllu óbreyttu frá 1938
Við tölum fyrst um smiðjuna. Hann segir marga koma til að skoða
hana að sumrinu, en það sé jafnsjálfsagt að sýna okkur hana, þótt há-
vetur sé. Hann annast smiðjuna fyrir sjálfan sig og orð þjóðminja-
varðar. Það var föðurbróðir hans, Bjarni Runólfsson, sem reisti smiðj-
una 1930. Hann byggði líka frystihús. Það er búið að taka innan úr því,
en smiðjan er óbreytt eins og hann gekk út úr henni síðast 1938, nema
hvað hún er eilítið eldri fyrir augað. Bjarni var fremstur í þeim ein-
stæða veraldarhópi, sem var sjálfmenntaðir skaftfellskir bændur,
frægir af hagleik sínum og heimarafstöðvum. Þegar Bjarni Runólfs-
son féll frá 47 ára hafði hann sett upp 116 vatnsaflsstöðvar víða um
land og smíðað túrbínur í þær flestar; uppsett afl samtals 886 kW. Í
smiðjunni sýnir Sverrir okkur rennibekkinn, sem Bjarni keypti nýjan,
verkfæri á veggjum og steðja; megnið af smíðaefninu kom úr strönd-
um. Þegar Bjarni átti þrjá daga ólifaða var nýjasta túrbínan hans sett
niður norðan við Hólmsbæinn. Hún var sú þriðja á þeim stað, en þang-
að fór líka fyrsta túrbína Bjarna 1921. Sú síðasta segir Sverrir að hafi
bilað eins lítið og hugsazt getur, hún gengur enn og sér Hólmi fyrir
því rafurmagni sem Sverrir notar. Þegar við göngum þangað uppeftir
spyr ég hvort hann smíði eitthvað sjálfur. Hann anzar mér öngvu, en
þegar ég ítreka spurninguna fæ ég svar: „Það er sáralítið. Kannski
eitthvað til heimabrúks.“ Svo blasir Systrastapi við augum og undan
stöðvarhúsinu; á mótum Rásarinnar og Skaftár, er Eldmessutangi,
þar sem hraunið stöðvaðist 20. júlí 1783 meðan Jón Steingrímsson
söng eldmessuna heima á Klaustri. Þá var Hólmsbærinn brunninn.
Grenndin og tíminn hafa gert Sverri svo samgróinn Hólmi, að hann
er ekki uppnuminn yfir löngu liðnum dögum. Hann tekur okkar tíma
afdráttarlaust fram yfir. Sá Hólmur, sem hann situr, er honum allt og
væri honum jafn án Eldmessutanga. Samt jánkar hann því, að forn-
sögufrægðin skemmi ekkert fyrir! Hún freistar fólks, en gerir honum
engan dagamun. Öðru máli gegnir um orðstír þeirra bræðra; föður
hans og Bjarna.
Kerfið sagði 58,9 en Sverrir fór í 60
Sverrir Valdimarsson er 68 ára. Foreldrar hans; Valdimar Runólfs-
son, trésmíðameistari, og Rannveig Helgadóttir fluttu frá Reykjavík
til skólahalds að Hólmi 1942. Síðan hefur Hólmur verið hans heimili
og vettvangur utan þess að hann tók eitt vélskólanámskeið í Reykja-
vík og vann á vörubíl í nágrenninu. Þegar skólahald lagðist af í Hólmi
keyptu þau Valdimar og Rannveig jörðina og bjuggu þar allan sinn
búskap. Þau létust 1991 eftir nokkra dvöl á Ljósheimum á Selfossi.
Síðan þau fóru hefur Sverrir búið einn í Hólmi. Aleinn.
Frá heimarafstöðinni til bæjar aftur liggur leiðin framhjá fjárhús-
unum. Þar hafði Sverrir síðast 60 ær; kerfið sagði hann búa við 58,9
ærgildi, en hann bendir réttilega á að svo nákvæm tala sé erfið við að
eiga í lifandi fé, einkum hvað snertir síðasttöldu kindina! Í raunveru-
leikanum verða að vera fullgild atkvæði og Sverri fannst þénugast að
fylla tuginn. Það er ekkert nema mannlegt, þegar maður býr með lif-
andi búpening. Sverrir kímir bara að kerfinu. Það munar ekki meira
um að reikna einum bónda 0,9 kind en að setja 2,5 börn í fjölskyldu.
Síðustu kindurnar lét Sverrir frá sér í nóvember 2005 og býr nú
með engri skepnu. Ég spyr hvort hann sakni fjárins, en hann neitar og
við næstu spurningu segist hann svo sem ekki hafa neitt fyrir stafni
eftir að þær fóru. „Ég bara er hérna,“ segir hann. Sjónvarp notar
hann ekkert, en útvarp mikið og hefur tvö viðtæki við höndina; annað
stillt á ríkisútvarpið og hitt á Bylgjuna. Þannig getur hann fyrirhafn-
arlaust lagt hlustir við báðum stöðvum.
Fyrsti verknámsskólinn í landinu
Þegar skólahald hófst í Hólmi var reist nýtt íbúðarhús, áfast því
eldra. Menn hafa leitt getum að því, að Hólmsskóli; smíðaskólinn, sem
Valdimar Runólfsson veitti forstöðu og Búnaðarfélag Íslands rak
1945–1963, hafi verið fyrsti verknámsskóli á Íslandi. Hann kom þann-
ig til, að þegar Bjarni Runólfsson var genginn gaf ekkjan, Valgerður
Helgadóttir, Búnaðarfélagi Íslands jörðina, en félagið keypti húsin og
kom síðan á fót smíðaskóla á staðnum, sem bróðir Bjarna, Valdimar,
stýrði.
Sverrir man skólahaldið vel, enda var það svo samofið heimilishald-
inu að ekki varð hjá því komizt. Sverrir nam þó aldrei við skólann, til
þess hafði hann ekki aldur, en gekk þau árin í barnaskóla í Þykkvabæ
og á Klaustri.
Mötuneyti skólans var á neðri hæð íbúðarhússins, sem Sverrir býr
í; „ég er út um allt hús“, segir hann. Herbergi nemenda og verkstæði
voru í eldra húsinu. „Það var orðið þröngt hér inni, þegar komnir voru
sex bekkir,“ segir Sverrir, þegar við litumst um á verkstæðinu. Enn
eru þarna hefilbekkur, stólar og borð af efri hæðinni og einn skápur
og bíður þess allt að skólahúsinu verði gert til góða. Sverrir segir að
skyldustykki nemanna hafi verið annaðhvort hefilbekkur eða stofu-
skápur, en margir smíðuðu báða. Utan skólatíma fengu menn svo að
smíða fyrir sjálfa sig. „Þeir smíðuðu framúr öllu,“ segir Sverrir,
„nema ekki á sunnudögum.“ Og bætir við að margur góður gripurinn
sé runninn frá Hólmsskóla. „Þetta voru ágætis drengir,“ segir Sverr-
ir. „Þeir voru ungir og lífsglaðir menn, námfúsir og staðráðnir í að
gera sér sem mestan mat úr skólavistinni. Og flestir ef ekki allir urðu
vel búhagir.“
Milli hæða er stigagangurinn klæddur heflaðri eik og uppi kennslu-
Grafreiturinn Þar hvíla foreldrar Sverris, amma hans og afi, föðurbróðir og frænka og horfa öll heim á staðinn úr
gróðursæld garðsins. Garðurinn er Sverri kær og hann segist vilja ganga þar til moldar, þegar kallið kemur.
»Ég spyr hvort hann saknifjárins, en hann neitar og
við næstu spurningu segist
hann svo sem ekki hafa neitt
fyrir stafni eftir að þær fóru.
„Ég bara er hérna,“ segir
hann. Sjónvarp notar hann
ekkert, en útvarp mikið og
hefur tvö viðtæki við höndina;
annað stillt á ríkisútvarpið og
hitt á Bylgjuna. Þannig getur
hann fyrirhafnarlaust lagt
hlustir við báðum stöðvum.
Hólmur Svipmikill staður Hólmur og stoltur, þótt hús séu orðin lúin. Íbúðarhúsið er lengst til vinstri, sambyggt því
skólahúsið og hægra megin er smiðja Bjarna Runólfssonar, en bak við hana reisti hann frystihús, sem nú er farið.
svipmynd
24 SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ