Morgunblaðið - 31.08.2008, Blaðsíða 25

böndin sem efast var um ólögleg talin
vegna skyldleika?
„Já, sum þeirra. Hjónin reyndust
þá fjórmenningar að skyldleika og
slík hjónabönd voru ólögleg.
Þá vaknar spurningin – hvers
vegna koma skyndilega upp svona
mörg mál um ólögleg hjónabönd
vegna skyldleika á þessum tíma? Var
það vegna þess að eitthvað í lögum
eða réttarkerfi hafði breyst eða var
það vegna þess að eitthvað var
óvenjulegt við hjónabandsmál þess-
arar fjölskyldu – eða ef til vill eitthvað
annað? Ég hef reynt að svara þessu.“
Og hver er þín niðurstaða?
„Hún er sú að lögin hafi ekki
breyst en þessar óvenjulegu að-
stæður, þessi mikli auður sem var
skyndilega til skiptanna, hafi orðið til
þess að fólkið fór að beita fyrir sig
lögfræði og raskaði með því kerfi sem
hafði staðið síðan á síðari hluta 12.
aldar. Það er stundum gott að fara
fram og til baka í sögunni til að átta
sig á samhengi. Ég reyni að sýna
fram á það hvernig þetta kerfi hafði
verið og hvenær og hvernig það
komst á.
Það tengist svo aftur annarri og
frægri sögu, það er sagan af því þeg-
ar Þorlákur biskup Þórhallsson kom
til Íslands á síðari hluta 12. aldar og
hélt þá fram lögum sem voru ný í
Rómarkirkjunni. Þá vildi hann bann-
færa Jón Loftsson í Odda fyrir að
halda frillu, en hann skipti sér líka af
hjónabandsmálum séra Þórðar Böðv-
arssonar og Snælaugar Högnadóttur
en þau voru fjórmenningar.“
Lögum breytt vegna Íslands
Þetta var fámennt land og sam-
göngur strjálar, var ekki erfitt að
finna einhvern til að giftast sem var
manni lítt skyldur?
„Jú, það var kvartað undan þessu
til Rómar og jafnvel er talið að lögum
um skyldileikagiftingar hafi verið
breytt á 13. öld þess vegna. Áður lá
bann við að fimmmenningar giftust
en því var breytt í að fjórmenningar
máttu ekki giftast.
En það er mikill munur á hvernig á
þessum hjónabandsmálum tveimur
var tekið. Jón og Ragnheiður frilla
hans tóku aflausn, var bannað að hitt-
ast og hún gefin öðrum manni. Þórð-
ur og Snælaug hins vegar tóku af-
lausn aftur og aftur og héldu áfram
að búa saman. Þau áttu saman þrjá
sonu og voru stundum í sætt við
kirkjuna og stundum ekki. Þetta
gerðist 300 árum áður en erfðamál
Solveigar Björnsdóttur komu upp.“
Hvað gerði fólk sem var í ólögleg-
um hjónaböndum eða átti saman
barn ógift til að afkomendurnir yrðu
löglegir erfingjar foreldra?
„Það voru tvenn lög í landinu,
kirkjulög og landslög. Það var í raun
fátt sem hægt var að gera samkvæmt
þessum lögum sem gerði börn svona
til komin að löglegum erfingjum.“
Var ekki hægt að ættleiða börn þá
eins og nú?
„Fram að þeim tíma var sennilega
ekki mikil þörf á að fá undanþágur og
ættleiða börn. Það er mín tilgáta að
frásögnin af Þórði og Snælaugu, sem
er í Þorlákssögu helga sýni hvaða
háttur var hafður á þegar skyld-
menni vildu eigast og samfélagið og
dómstólarnir hafi í raun og veru sætt
sig við það fyrirkomulag. Þessi lög
um bann við skyldleikahjónaböndum
voru komin frá kirkjunni. Áður en
brúðkaup urðu kirkjuleg og kirkjan
fékk dómsvald í málum sem vörðuðu
hjúskaparmál voru börn kannski
skilgetin þótt hjón væru skyld. Það
er líklegt að það hafi verið þannig að
sambúð of skyldra hafi lifað áfram
meðfram kirkjulegu hjónaböndunum
og að leið dómstólanna til að sætta
sig við slík sambönd hafi verið á sömu
leið og sagt er frá í sögunni af Þórði
og Snælaugu.
Á meðan ekki voru í húfi óvenju-
lega mikil auðæfi hafi það verið látið
afskiptalaust vegna þess að enginn
gerði athugasemd. Í það minnsta eru
ekki til nein skjöl fyrr en eftir miðja
15. öld sem benda til að svona kærur
um skyldleikahjónabönd hafi komið
fyrir kirkjudómstóla.“
Miklar jarðeignir
Hvernig lyktaði þessum málum
erfingja Solveigar Björnsdóttur?
„Þessi mál snerust um svo miklar
eignir, einkum jarðeignir, að það er
ekki til neitt eitt svar við þessu. Hins
vegar voru deilurnar svo flóknar að
þær drógust að hluta til alveg fram
að 1520 og jafnvel lengur. Málin voru
að hluta tekin aftur upp á síðari hluta
16. aldar og urðu þá aftur að áratuga-
löngum deilum. Sjálfsagt væri hægt
að grafast fyrir um hvað varð um
hverja og eina jarðeign en það bíður
betri tíma.
Það má gjarnan koma fram að árið
1975 skrifaði Arnór Sigurjónsson bók
sem heitir Vestfirðingasaga 1390 til
1540. Þar eru tekin saman þessi mál.
Mér finnst hann hafa unnið þrekvirki
að draga saman í bók þessari allar
þær flækjur sem þessi mál voru og
búa til úr þeim eina frásögn og ég hef
haft mikið gagn af því. Eigi að síður
er þörf á að skoða þetta betur.“
Að skilja samtímann
og sjálfa sig
Hvers vegna fórst þú sjálf að grafa
þig svona aftur í miðaldir, inn í allar
þessar flækjur?
„Ég er sagnfræðingur og langar til
að skilja samtíma minn og sjálfa mig,
það er hluti af mínu lífi. Ég ætlaði
upphaflega að sérhæfa mig í 18. öld
en komst svo að því að til að skilja 18.
öldina þyrfti ég að vita meira um mið-
aldir. En ég er samt alltaf að reyna
að skilja tilveruna eins og hún er
núna.“
Telur þú að flækjur fyrri alda hafi
enn áhrif á okkur sem nú lifum?
„Ég treysti mér ekki til að segja til
um það en maðurinn er alltaf að fást
við það sama bæði í einkalífi og
stjórnmálum. Við viljum greina rétt
frá röngu og reynum að koma hlut-
unum þannig fyrir að flestir hagi sér
almennilega. Hugmyndunum sem
liggja að baki því hvernig lögin voru
og dómstólarnir virkuðu á miðöldum
var ekki bara kollvarpað þegar tímar
liðu heldur byggist lagaumhverfi
okkar enn á þessum gamla merg.
Þess vegna skiljum við okkar tíma
betur ef við skoðum hvernig mið-
aldakerfið starfaði og hvaða breyt-
ingum það hefur tekið á síðari öldum.
Ég trúi því líka að við byggjum
okkar hugmyndir um samtímann á
því hvernig við skiljum fortíðina.
Þess vegna skiptir máli hvaða nið-
urstöðu við komumst að um hana.“
Hefur þú orðið fyrir vonbrigðum
með það sem þú hefur frétt frá fyrri
tímum?
„Nei, þvert á móti. Ég er ekki í
nokkrum vafa um að líf miðaldafólks
hefur verið frábrugðið – en maðurinn
er samur við sig. Mér finnst einmitt
gaman að finna að þetta var fólk eins
og við, það lifnar í huganum og verð-
ur að persónum sem maður kann við
– eða kann ekki við.“
Bannfærðasti maður allra tíma
Hver er þá þín uppáhaldspersóna
frá miðöldum?
„Sumt af uppáhaldsfólkinu er ekki
endilega það sem ég kann best við.
Uppáhaldsmaðurinn minn er Jón
Sigmundsson lögmaður, frændi Sol-
veigar. Hann var sennilega bann-
færðasti maður allra tíma.
Mitt sérsvið er bannfæring og þess
vegna finnst mér hann svona áhuga-
verður. Hann var embættismaður
sem beitti sér mjög í erfðamálum Sol-
veigar Björnsdóttur og ekki sem
hlutlaus aðili. Það eru til mjög miklar
heimildir um hann og ekki gott að
segja hvort hann var skúrkur eða
fulltrúi réttlætisins, en hann er áreið-
anlega með áhugaverðustu per-
sónum Íslandssögunnar.“
Nú hafa staðið mörg flókin dóms-
mál um feðrun og ríkidæmi að und-
anförnu, líkist meðferðin á einhvern
hátt því sem gerðist á miðöldum?
„Það sem er líkt er það að svona
mál velta enn annars vegar á ein-
staklingum sem sækja og verjast í
málinu og hins vegar á kerfinu sem
þetta fólk beitir fyrir sig og verður að
bregðast við. Enn er fyrir hendi sam-
spil einstaklings og kerfis, rétt eins
og var á miðöldum.
Syndin var miðlæg í svona málum
á miðöldum en nú snúast þau
ekki um hvort einhver hafi brotið
af sér heldur hver er t.d. réttur faðir
að barni. Þeir atburðir hafa orðið á
þessum öldum að fyrirbærið óskil-
getið barn er ekki lengur til, allir hafa
erfðarétt eftir foreldra sína.“
Hugsa öðruvísi um tímann
Átt þú ættir að rekja til fræði-
manna?
„Afi minn, Þórður Eyjólfsson, var
prófessor í lögfræði og hæstarétt-
ardómari lengi. Þótt ég hafi verið
mjög mikið heima hjá afa og ömmu,
Halldóru Magnúsdóttur, þá talaði afi
ekki um lögfræði við mig. Það má vel
vera hinsvegar að hann hafi haft
áhrif á hugsunarhátt minn í gegnum
mömmu, Ragnheiði Þórðardóttur.
Ég hef raunar skrifað grein um afa
og það að ung kona geti ekki haft að
fyrirmynd mann sem fæddist árið
1897.
Ég er fædd 1960 og gat ekki séð
fyrir mér að mig langaði að vera
fræðimaður fyrr en ég var komin yfir
þrítugt.“
Finnst þér miðaldafræðin færa þig
fjær samtímafólki þínu?
„Nei, mér finnst það ekki en ég
finn stundum, þegar ég er ekki með
kollegum mínum, að ég hugsa öðru-
vísi um tíma en margir.“
l forríkra
Morgunblaðið/Kristinn
Fjölskyldan sem ég hef
rannsakað mest stend-
ur í miklum erjum inn-
byrðis fyrir dómstól-
um. Þess vegna eru
dómskjölin til. Þetta er
sennilega ríkasta fólk
sem hefur nokkru sinni
lifað á Íslandi.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 2008 25
Langar þig til að læra að spila eftir eyranu
eða eftir nótum - þú velur
10 vikna haustnámskeið að hefjast.
Hljómborð - Gítar - Bassi
50 mínútur einu sinni til tvisvar í viku, eftir samkomulagi.
Hljóðvinnsla - öll algengustu og bestu tónlistarforritin.
Pro Tools - Reason - Cubase
90 mínútur einu sinni til tvisvar í viku, eftir samkomulagi.
Allt einkatímar
LITLI TÓNLISTARSKÓLINN
Suðurlandsbraut 10
108 Reykjavík
Sendu okkur línu á litlitonlistarskolinn@gmail.com eða hslord@hive.is
Innritun stendur yfir. Nánari upplýsingar í síma 896 1114, Hilmar.
Flestir eyða ævinni í leit að hamingju og tilgangi en með misjöfnum árangri. Allir vilja finna til frelsis, vera
sjálfsöruggir og fullir af lífi og orku. Á námskeiðinu verður fjallað um aðferð sem getur gert þennan draum að
veruleika, aðferð sem notuð er af fjölda manns víðs vegar um heim. Leiðbeinandi er Pétur Guðjónsson,
höfundur marga bóka, m.a. „Bókin um hamingjuna“, „Að lifa er list“. Þetta ferli hentar öflugum einstaklingum
sem sætta sig ekki við meðalmennsku og vilja láta gott af sér leiða.
Kynningarnámskeið um aðalatriði lífsins
Staður: Grand Hotel
Stund: Fim. 11. sept. kl. 20-23.
Verð: 2.500 kr.
innifalið kaffi og meðlætiÁhugasamir bóki þátttöku á petur@islandia.is
Gömludansarnir
Opið hús
miðvikudaginn 3. september kl. 20.30
Upplýsingar í síma 587 1616
Þjóðdansafélag Reykjavíkur Álfabakka 14a