Morgunblaðið - 31.08.2008, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 2008 29
Reuters
Frambjóðandinn Barack Obama tók við tilnefningu demókrata í Denver sama dag og Martin Luther King ávarpaði frægan fjöldafund í Wash-
ington með orðunum „Ég á mér draum“ fyrir 45 árum og boðskapurinn í valinu á dagsetningunni gat ekki farið á milli mála.
Þ
egar Barack Obama tók við
útnefningu Demókrata-
flokksins til forseta-
framboðs á fimmtudag
flutti hann ræðu á íþrótta-
leikvangi í Denver þar sem
hann ávarpaði áttatíu þús-
und manns. Í ræðunni
fjallaði hann um misrétti í
Bandaríkjunum, fátækt og
skort tugmilljóna manna á aðgangi að heilsu-
gæslu. Hann minntist hins vegar aldrei sér-
staklega á stöðu blökkumanna.
Framboð Obama byggist ekki sérstaklega á
kynþætti hans og hann ætlar að verða forseti
allra Bandaríkjamanna. Minningin um baráttu
bandarískra blökkumanna fyrir réttindum sín-
um var þó ekki langt undan og þess var meðal
annars minnst að þennan dag voru 45 ár liðin
frá því að Martin Luther King ávarpaði einn
áhrifamesta fjöldafund sögunnar með orðunum:
„Ég á mér draum.“
Meðal áhorfenda í Denver var fjöldi manns
sem kvaðst hafa komið til þess að sjá hluta af
þessum draumi rætast og verða vitni að því þeg-
ar annar af stóru flokkunum tveimur í banda-
rískri pólitík tilnefndi blökkumann til forseta-
framboðs.
Fordómar ekki afsökun
Árangur Obama ber því vitni hvað margt hefur
breyst í Bandaríkjunum á þeim stutta tíma sem
liðinn er frá því að blökkumenn börðust fyrir
rétti sínum til að sitja við sama borð og hvíti
maðurinn í bókstaflegri merkingu. Hann er hins
vegar ekki til vitnis um það að réttindabaráttu
svartra sé lokið og Obama gerir sér grein fyrir
því sjálfur. Í bók sinni, The Audacity of Hope,
fjallar hann um það hvernig blökkumenn í við-
skiptum noti ekki lengur kynþátt sinn sem
hækju eða fordóma sem afsökun fyrir að hafa
ekki náð árangri: „Það sem í raun einkennir
þessa nýju kynslóð svartra athafnamanna er að
þeir hafna því að það séu nokkur takmörk fyrir
því hvaða árangri þeir geti náð.“ Nýja kynslóðin
stefni á störf, sem kynslóðin á undan var útilok-
uð frá, og geti látið drauma sína rætast vegna
árangursins sem réttindabarátta svartra skil-
aði. Á einni kynslóð hafi svarta millistéttin fjór-
faldast og fátækt minnkað um helming.
„Og samt, þrátt fyrir allar framfarirnar sem
hafa átt sér stað á undanförnum fjórum áratug-
um, er enn þrálátt bil á milli lífskjara svarta,
suðuramerískra og hvítra launþega. Meðallaun
svartra eru 75% af meðallaunum hvítra, með-
allaun þeirra, sem eru frá Suður-Ameríku, eru
71% af meðallaunum hvítra.“
Margir þeirra, sem hafa barist fyrir jafnrétti
blökkumanna, óttast nú bakslag vegna þess að
svo verði litið á að með framboði Obama sé bar-
áttunni í raun lokið.
Í mars flutti Obama ræðu um kynþáttamál
þar sem hann sagði að framboð sitt leysti ekki
kynþáttamisrétti í Bandaríkjunum. „Ég hef
aldrei verið svo barnalegur að halda að eitt kjör-
tímabil eða eitt framboð, sérstaklega jafn ófull-
komið framboð og mitt, dygði okkur til að kom-
ast yfir kynþáttasundrungina.“
Þrælahald í annarri mynd
Ein af ástæðunum fyrir því hvað kynþáttavand-
inn er rótgróinn í Bandaríkjunum er að kúgun
blökkumanna lauk alls ekki þegar borgarastyrj-
öldinni, sem einnig hefur verið nefnd þræla-
stríðið, lauk árið 1865. Þá var þrælahald afnumið
í orði í Bandaríkjunum, en í Suðurríkjunum þar
sem efnahagurinn hafði að miklu leyti verið
byggður á vinnuafli þræla, voru menn fljótir að
finna leiðir til að halda þrælahaldinu áfram undir
öðrum formerkjum og kæfa allar vonir sem
kviknað höfðu hjá blökkumönnum um frelsi og
bjartari framtíð. Einnig varð kosningaréttur
blökkumanna skammlífur þar og brátt voru sett
lög um aðskilnað kynþáttanna. Blökkumenn
fengu lítinn sem engan stuðning frá Washington
til að knýja fram réttindi sín.
Fyrr á þessu ári kom út bók eftir Douglas A.
Blackmon sem nefnist Slavery by Another
Name, the Re-Enslavement of Black Americans
from the Civil War to World War II. Þar lýsir
höfundurinn því hvernig blökkumenn voru
hnepptir í ánauð í Suðurríkjunum allt til loka
heimsstyrjaldarinnar síðari. Blackmon er blaða-
maður hjá Wall Street Journal. Hann spurði
sjálfan sig þeirrar einföldu spurningar hvað
myndi koma í ljós ef bandarísk fyrirtæki yrðu
skoðuð í gegnum sömu skörpu linsuna og beint
var að þýskum fyrirtækjum, sem settu gyðinga í
vinnuþrælkun í seinni heimsstyrjöldinni, og
svissneskum bönkum sem rændu fórnarlömb
helfararinnar auðlegð sinni.
Blackmon komst að því að í Suðurríkjunum
voru sett lög til að svipta blökkumenn frelsi fyrir
litlar eða engar sakir. Til dæmis var sett í lög að
bannað væri að vera á „vergangi“. Í skjóli þeirra
voru blökkumenn handteknir í stórum stíl og
dæmdir í fangelsi fyrir það eitt að vera á ferð-
inni. Að auki voru þeir dæmdir til að greiða sak-
arkostnað. Þar sem þeir áttu sjaldnast fyrir sak-
arkostnaðinum var atvinnurekendum gefinn
kostur á að greiða fyrir þá sektirnar gegn því að
hinir dæmdu kæmu til starfa fyrir þá. Sú vist var
iðulega hrikaleg og niðurlægjandi margir dóu í
prísundinni.
Í bókinni er því lýst hvernig blökkumenn voru
í raun gerðir að þrælum á ný. Þeir voru sendir út
á akra, í spunaverksmiðjur og ofan í kolanámur.
Þeir voru pyntaðir, barðir og hýddir, bjuggu við
skelfilegar aðstæður og fengu varla að borða. Í
bókinni er því meðal annars lýst hvernig blökku-
menn voru beittir vatnspyntingum sem minna
mjög á þær aðferðir sem Bandaríkjamenn hafa
notað á okkar dögum til þess að pynta þá sem
handteknir hafa verið í hinu svokallaða stríði
gegn hryðjuverkum. Þetta var gert til þess að
þeir yrðu frekar vinnufærir eftir pyntingarnar,
en eftir húðstrýkingar og barsmíðar. Lífskjörin í
hinu nýja þrælahaldi voru verri en þau höfðu
verið á meðan þrælahaldið var við lýði.
Mörg hundruð þúsund manns fóru í gegnum
þetta óréttláta kerfi í ríkjum á borð við Alabama
og Georgíu. Dómskerfið var notað til þess að búa
til vinnuafl fyrir bændur og fyrirtæki og ekkert
eftirlit var haft með því hvernig farið væri með
„fangana“. Blökkumenn á þessum slóðum
bjuggu við geðþótta dómsvalds sem átti ekkert
skylt við réttlæti. Réttindi svartra voru skráð í
lög og stjórnarskrá en það skipti engu máli.
Ráðamenn í Washington þvoðu í raun hendur
sínar af þessum óheyrilegu glæpum. Í kringum
aldamótin 1900 voru nokkrir menn sóttir til saka
fyrir þrælahald en fengu aðeins lágar sektir og
brátt þraut úthald alríkisins til að fylgja eftir at-
lögunni gegn þrælahaldi í nýrri mynd. Stefna al-
ríkisins var sú að ásakanir um þrælahald skyldu
teknar fyrir heima í héraði og fyrir vikið var
tryggt að aldrei yrði sótt til saka í slíkum málum.
Augun opnast
Ein af ástæðunum fyrir því að þrælahald lagðist
í raun ekki af heldur fékk á sig nýja mynd var sú
að hyggju Blackmons að það var einfaldlega lit-
ið niður á blökkumenn. Miskunnarleysið var al-
gert. Grunur um að svartur maður girntist hvíta
konu gat leyst úr læðingi slíka múgsefjun að
þeir voru hengdir í næsta staur. Svartar konur
höfðu hins vegar engar leiðir til að verjast
ágangi hvítra karla. Líf blökkumanna var létt-
vægt og engum datt í hug að dæma hvítan mann
fyrir að myrða blökkumann í Suðurríkjunum.
Það var ekki fyrr en Bandaríkjamenn dróg-
ust inn í heimsstyrjöldina síðari að loks var
bundinn endi á þennan kafla í bandarískri sögu.
„Franklin D. Roosevelt forseti vissi af eðl-
isávísun að óvinir Bandaríkjanna myndu nýta
sér að farið var með blökkumenn sem annars
flokks borgara og þeir beittir ofbeldi,“ skrifar
Blackmon og bætir við síðar: „Það var undarleg
kaldhæðni að eftir sjötíu og fjögur ár af inn-
antómu frelsi voru afrískir Bandaríkjamenn
leystir undan þrælahaldi og þögulli meðsekt al-
ríkisstjórnarinnar í þrælkun þeirra vegna þess
að bregðast þurfti við þeim hryllingi sem óvin-
urinn hafði beitt fyrirlitna minnihlutahópa í sínu
eigin landi.“
Blackmon kemst að þeirri niðurstöðu að
Bandaríkjamenn verði að gangast við því að
þrælahaldi lauk ekki í Bandaríkjunum fyrr en
1945 og því séu enn á lífi blökkumenn sem lifðu
þessa tíma og bætir því við að enginn sem lesi
bók sína geti undrast það hvað tortryggni
blökkumanna í garð bandarísks réttarfars sé
djúpstæð og hatrömm.
Eitrað andrúmsloft
Aðskilnaður ríkti áfram í Suðurríkjum Banda-
ríkjanna eftir heimsstyrjöldina síðari. Í bókinni
The Race Beat eftir Gene Roberts og Hank
Klibanoff er sagan af baráttunni gegn því að að-
greina hvíta og svarta sögð í gegnum það hvern-
ig fjölmiðlar fjölluðu um hana og hvaða hlut-
verki þeir gegndu við að opna augu fólks.
Lýsingarnar í bókinni á því hvað andspyrna
hvítra við því að svört börn gengju í sama skóla
og hvít börn var hatrömm eru sláandi. Menn,
sem töldu sig upplýsta, vörðu það með oddi og
egg að kynþættirnir ættu að vera aðskildir.
Andrúmsloftið víða í suðrinu var eitrað og
reiðin beindist ekki síst gegn norðrinu og fjöl-
miðlunum þar, þar á meðal The New York Tim-
es. Árið 1960 skrifaði blaðamaðurinn Harrison
Salisbury, sem verið hafði á vegum blaðsins í
Þýskalandi og Sovétríkjunum, grein um Birm-
ingham í Alabama í The New York Times þar
sem hann lýsti samfélagi þar sem „tilfinn-
ingalegt dínamít rasisma“ hefði útilokað alla
möguleika á málamiðlunum. Fjölmiðlar í Ala-
bama réðust á blaðið í New York fyrir að rægja
samfélag sitt með miklu offorsi. Í bók Roberts
og Klibanoffs kemur þó fram að hörðustu gagn-
rýni Salisburys hafði verið sleppt úr fréttinni af
ótta við að gengið yrði fram af heimamönnum:
„Þeim sem þekkir vel sjúklegt andrúmsloft
Moskvu á dögum Stalíns er yfirbragð sam-
félagsins, sem eitt sinn hreykti sér af að vera
„undrabær“ suðursins, allt of kunnuglegt. Þeim
sem þekkti Þýskaland stormsveita Hitlers er
það enn kunnuglegra.“
Hér er ekki svigrúm til þess að rekja rétt-
indabaráttu svartra í Bandaríkjunum að neinu
marki, en það útskýrir margt að gera sér grein
fyrir því hvað stutt er síðan blökkumenn voru
annars flokks borgarar í stórum hlutum Banda-
ríkjanna og átta sig á því að þótt þrælahald hafi
verið afnumið í orði þegar borgarastyrjöldinni
lauk hélt það áfram í annarri mynd fram á miðja
tuttugustu öldina. Sú saga ber einnig vitni hug-
rekki einstaklinga, sem af veikum mætti buðu
valdinu birginn og héldu ró sinni og stillingu í
anda Gandhis og Krists þegar æstur, hvítur
múgur sótti að þeim.
Fyrr á þessu ári varð mikið uppnám vegna
þess hvað Jeremiah Wright, prestur Obama,
hafði gengið langt í predikunum sínum og meðal
annars kennt Bandaríkjastjórn við rasista-
samtökin Ku Klux Klan. Fréttir af ummælum
Wrights voru tilefni áðurnefndrar ræðu Obama
um kynþáttamál. Obama gagnrýndi Wright og
vísaði skoðunum hans á bug en sú saga, sem hér
hefur verið tæpt á, útskýrir þá tortryggni sem
fram kemur í málflutningi Wrights og skoð-
anabræðra hans.
Framboð Baracks Obama markar því að
mörgu leyti þáttaskil í sögu bandarísks sam-
félags, sem var stofnað undir merkjum frelsis
og sóknarinnar eftir hamingju, en hefur ekki
alltaf staðið undir því fyrirheiti. Obama sagði í
ræðu sinni á fimmtudag að ástæðan fyrir því að
hann stæði í púltinu væri þetta fyrirheit:
„Vegna þess að í hvert skipti sem þetta fyrirheit
var í hættu í 232 ár hafa venjulegir karlar og
konur – námsmenn og hermenn, bændur og
kennarar, hjúkrunarfræðingar og húsverðir –
fundið hjá sér hugrekki til að halda í því lífi.“
Framboð Obama og réttindabarátta blökkumanna
1865
Borgarastríðinu lýkur og
þrælahald afnumið
1964
Lög gegn mismunun á
grundvelli kynþáttar,
litarháttar, trúarbragða
samþykkt
2008
Demókrataflokkurinn
tilnefnir Barack Obama í
forsetaframboð
Reykjavíkurbréf
300808