Morgunblaðið - 31.08.2008, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 2008 MORGUNBLAÐIÐ
Í
slendingar hreykja sér gjarnan af
sterkri stöðu kvenna hér á landi og
leggja áherslu á jafnréttismál á al-
þjóðavettvangi.
Nýverið skilaði nefnd sem heyrir
undir Sameinuðu þjóðirnar þó áliti þar
sem lýst er áhyggjum af stöðu íslenskra
kvenna.
Í álitinu er m.a. bent á að refs-
ingar fyrir kynferðisbrot séu
vægar hér á landi. Þá er vakin
athygli á ósamræmi milli
fjölda kynferðisbrotamála
sem tekin eru til rann-
sóknar og fjölda mála
sem leiða til opinberr-
ar kæru og dóms.
Þetta kveikir spurn-
ingar um þróun þessara
mála hér á landi, og hvernig
þau spegla almenn réttindi
kvenna.
Eins og að skemma eign
Lögfræðingurinn Þorbjörg Sigríður
Gunnlaugsdóttir fjallaði í kandidatsritgerð
sinni um nauðganir frá sjónarhorni kvenna-
réttar.
Þar rekur hún m.a. þróun viðurlaga við
nauðgunum allt frá þjóðveldisöld.
Í Grágás, lögskýringariti Íslendinga frá
þeim tíma, var að finna ákvæði um nauðgun.
Þar sagði að þröngvaði maður konu til
holdlegs samræðis með valdi varðaði það
skóggang. Skóggangur var harðasta refsing
þess tíma, ævilöng útlegð.
Refsingin var ekki svona þung vegna
þjáninga konunar sem brotið var á; þær
voru aukaatriði.
Mestu skipti að mannorð konu sem hafði
verið nauðgað var flekkað. Það skerti mögu-
leika hennar á að giftast vel og verða ætt-
inni þannig til framdráttar. Þannig var litið
á nauðgun sem brot gegn fjölskyldu og ætt
frekar en þeim sem nauðgað var.
Í bókinni Fjarri hlýju hjónasængur lýsir
Inga Huld Hákonardóttir eðli hjónabands á
þessum tíma svona: „Í hinu forna samfélagi
voru konur á ýmsan hátt tengdari ætt en
eiginmanni… Hjónaband var undirbúið með
samningum milli karlmanna. Fulltrúar
beggja ætta gerðu ýtarlegan kaupmála um
eignir þær sem hvort hjónaefnanna um sig
skyldi leggja með sér í búið, heimanmund,
fjórðungsgjöf, kvonarmund, tilgjöf. Sjálft
orðið „brúðkaup“ gefur þetta til kynna.“
Inga Huld segir visst varnarleysi helst
hafa einkennt stöðu kvenna á þessu tímabili
sögunnar; þær hafi oft og tíðum litlu ráðið
um eigin örlög.
Í Grágás kom einnig fram að hefna mætti
fyrir nauðgun, tilraun til nauðgunar eða
samræði utan hjónabands. Nauðgun og sam-
ræði utan hjónabands, hvort sem það var
með eða án vilja konunar, voru þannig lögð
að jöfnu. Menn máttu hefna fyrir nauðgun á
eiginkonu, dóttur, móður, systur, fóst-
urdóttur og fósturmóður.
Um 1750 voru Jónsbók, Stóridómur og
konungsbréf frá 1734 helstu heimildir refsi-
réttar hér á landi. Samkvæmt Jónsbók lá
dauðarefsing við því að nauðga konu. Hugs-
unin að baki löggjöfinni var að hræða menn
þannig að þeir brytu ekki af sér.
Stóridómur tók til siðferðisbrota og þótti
mjög strangu. Við mörgum brotum, þ.á.m.
svokölluðum lauslætisbrotum lá skilyrð-
islaus dauðadómur. Lauslætisbrotum var
skipt í þrjá flokka, blóðskömm, hórdóm og
frillulíf.
Árið 1838 voru lögfest dönsk refsiákvæði
þar sem sagði að væri kona tekin nauðug
ætti að tilkynna nágrönnum, kirkjuþingi og
þingi um brotið. Þetta var gert til að tryggja
að hún segði satt og rétt frá. Þó var tekið
fram að nauðgunin ætti ekki að vera kon-
unni til álitshnekkis.
Rúmlega 30 árum síðar, árið 1869, tók
heildstæð hegningarlöggjöf í fyrsta sinn
gildi á Íslandi. Með upplýsingunni milduðust
dómar mikið og nýja löggjöfin bar þess
merki. Samkvæmt henni var lágmarksrefs-
ingin fyrir nauðgun fjögurra ára hegning-
arvinna. Ef konan sem var nauðgað hafði
slæmt orðspor mátti þó lækka refsinguna
um tvö ár. Hámarksrefsing var líflát.
Árið 1940 tóku ný hegningarlög gildi, m.a.
nýtt ákvæði um viðurlög við nauðgun. Sam-
kvæmt nýju lögunum áttu þeir sem nauðg-
uðu konu yfir höfði sér eins til sextán ára
fangelsi. Við sérstakar aðstæður mátti þó
dæma menn til lífstíðarfangelsis.
Viðhorfsbreytingar
Fljótlega eftir að kvennalistakonur tóku
sæti á þingi, árið 1983, lögðu þær fram til-
lögu þess efnis að skipuð yrði nefnd til að
endurskoða rannsókn og meðferð nauðg-
unarmála.
Guðrún Agnarsdóttir, læknir og fyrrum
þingmaður, var á meðal þeirra sem stóðu að
tillögunni. Hún sat auk þess í nefndinni.
„Markmið okkar á Alþingi var að rétta
hag kvenna og barna. Við vissum sem var,
að þessum málaflokki væri ekki sinnt sem
skyldi. Kvennalistinn fann það með áþreif-
anlegri hætti en aðrir hópar vegna þess að
konur sem orðið höfðu fyrir kynferðislegu
ofbeldi miðluðu reynslunni frekar til okkar
en annarra.“
Nefndin skilaði skýrslu til dóms-
málaráðherra árið 1988. Þar voru settar
fram ýmsar tillögur, m.a. um lagabreyt-
ingar, stofnun neyðarmóttöku og reglulegt
námskeiðahald fyrir lögreglu og starfsfólk
heilsugæslu.
Nokkrar breytingar voru gerðar á laga-
ákvæðum um nauðgun árið 1992. Nauðg-
unarbrot voru gerð kynhlutlaus. Fram að
því hafði verið gert ráð fyrir að gerendur
© Jason Stang/Solus-Veer/Corbis
HV
AÐ
H
EF
UR
BR
EY
ST
?
Refsingar og viðhorf
til kynferðisbrota
  
    


   
     

    

   
          Álit nefndar á vegum Sam-
einuðu þjóðanna um stöðu
íslenskra kvenna vekur
upp spurningar um með-
ferð nauðgunarmála á Ís-
landi. Oddný Helgadóttir
rekur þróun þessara mála.